FYBA RD SEM -II MAR-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
ueeskeÀMeener efJekeWÀêerkeÀjCe
-[e@. keÌuescesvìeF&ve p³eg. efjyesuees
Heeþe®eer ©Hejs1.0 GÎeräîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 Òee®eerve Yeejleeleerue Heb®ee³eleer jepe
1.3 ieebOeer®es Heb®ee³ele jepe mebyebOeer efJe®eej
1.4 Heb®ee³ele jepe ®eer mebkeÀuHevee
1.5 yeueJeble je³e cesnlee meefceleer
1.6 cenejeä^eleerue Heb®ee³ele jepe
1.7 meejebMe
1.8 ceeie&oMe&keÀ met®evee
1.9 mJeeO³ee³e
1.0 GÎeräîes (OBJECTIVES )
Heb®ee³ele jepe®eer Heeée&Yetceer DeY³eemeCes.
Heb®ee³ele jepe®eer j®evee mecepe tve IesCes.
Heb®ee³ele jepe®eer keÀe³ex DeY³eemeCes.
1.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION )
Yeejleele ûeeceHeb®ee³eleer Òee®eerve keÀeUeHeemetve ûeeceerCe peerJevee®es SkeÀ Debie Deens, Heb®ee³eleer®eer
j®evee DeeefCe keÀe³exssss ÒeCeeueerJej #es$eer³e Feflenem e Del³euHe Deens. meO³ee®³ee keÀeUele Heb®ee³ele jepe
J³eJemLee mLeeefvekeÀ ÒeMeemevee®es SkeÀ Debie Deens. Heb®ee³ele jepe®es meO³ee®es mJe©He mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej
kesÀu³ee iesuesu³ee DeveskeÀ Òe³elveeb®es HeÀU Deens. Hejbleg Heb®ee³eleer Deece®³ee j eä^er³e peerJevee®eer leer Oeeje
jeefnueer Deens. peer DeveskeÀ JeveJeerve veener.munotes.in

Page 2

21.2 Òee®eerve Yeejleeleerue Heb®ee³eleer jepe
mJeeleb$³e ÒeHleerveblej Yeejleele Heb®e e³ele jepe®ee Go³e ueeskeÀMeener efJekebÀêerkeÀjCeeJej jef®ele
Þeer. yeueJebleje³e cesnleeb®³ee DeY³eeme ieìeves kesÀuesu³ee efMeHeÀejMeeR®ee eqmJekeÀej kesÀu³eeJej Peeuee Demeuee
lejerHeCe Yeejleele Heb®ee³ele jepe®eer mebkeÀuHevee Òee®eerve keÀeUeHeemetv e® e e u e v e eD e e u e s u e e rD e e n s .Ò e e ® e e r v e
Yeejleele megOoe mLeeefvekeÀ mejkeÀej mLeeHeve nesTve keÀe³e& keÀjerle jeefnuesueer Deens. ³ee mLeeefvekeÀ
mebmLee®es mJe©He, lemes®e keÀe³e& ÒeCeeueer®es JeCe&ve keÀjerle, mej ®eeume& cesìkeÀeHeÀ ³eebveer meve 1830 c eO³es
efueefnues nesles. `ûeeceerCe mecegoe³e ueeskeÀMeenerceO³es ueneve ©He Deens. Òel³eskeÀ Jemlet l³eeb®³ee peJeU
Deens. l³ee l³eebvee mJele:keÀefjlee nJ³ee Deensle. l³ee keÀesCel³ee ner ÒekeÀej®³ee yee¿e mebyebOeekeÀefjlee
HetCe&HeCes mJeeleb$³e Dee ns.'
1.2.1 JewefokeÀ keÀeueerve Heb®ee³ele jepe
JewefokeÀ ³egieele pesJne veiejeb®es efJeMesceeveues peele nesles. ieeJee®³ee Heb®ee³eleer ieeJe®³ee ueeskeÀebJoejs le³eej nesle nesleer. Jewefok eÀ ceb$eele
Kes[îeeleerue DeefOekeÀeN³eebvee ’ûeeceerCeer“ cenìues peeles. JewefokeÀ keÀeUele jep³es ueneve ueneve nesleer.
³ee®es keÀejCe Kes[îeeb®es cenlJe DeefOekeÀ®e Jee{ues nesles.
JewefokeÀ ³egieele ueeskeÀMeener®es cenlJe HejbHejsHes#ee Kes[îee®es cenlJe DeefOekeÀ®e Jee{ues nesles.
JewefokeÀ ûebLeele jeä^eO³e#eeuee `jepeie' Meyoeves mebyeesOeues iesues. jepee®eer efveJe[ peveles®³ee celeeJoejs
nesle nesleer. ueeskeÀ ³eesi³e efJe®eej keÀ©ve Heje¬eÀceer, Ssée³e&Meeueer, cesIeeJeer, ³eMemJeer, Jeke=Àl JeiegCe mebHeVe
lemes®e efoJ³e iegCe³egkeÌle vesl³eeuee jepee®es ©Heele efveJe[le nesles. ueeskeÀeb®³ee efJe©Oo keÀe³e& keÀ©ve
keÀesCelee®e jepee HeoeJej jent MekeÀle veJnlee. DeLeJe& Jesoele GuuesKe efceUlees keÀer, HeÀej HetJeea jepee
veJnlee. lesJne jep ³ee®es meb®eeueveekeÀefjlee ie=nHeleer, meYeemeefceleer, cebef$eceb[U lemes®e Heb®ee³eleer®eer
efveefce&leer Peeueer. Òee®eerve Yeejleele ueeskeÀMeener Meemeve J³eJemLee Òe®eefuele nesleer.
JewefokeÀ keÀeueerve Heb®ee³ele HeOoleer ieeJeebHeemetve jeä^eb He³e¥le®es®e efnle nJes nesles. ¿ee keÀeUele
Heb®ee³ele ÒeefleefveOeeR®ee ¢äerkeÀesve meJee¥keÀefjlee meceeve neslee.
jecee³eCe DeeefCe ceneYeejlee®³ee keÀeUele ieeJeeb®³ee mebmLes®es megJ³eJeefmLele Je megmHeä JeCe&ve
efceUles. ’ûeeceerCe“ ûeece ÒeMe emevee®ee cegK³e neslee.
mce=leerûebLeele mLeeefvekeÀ mebmLeeb®ee GuuesKe efceUlees. cevegmce=leervegmeej SkeÀ ûeece, one ûeece
(ieeJe), MebYej ûeece DeeefCe SkeÀ npeej ieeJee®³ee Deueie Deueie j®evee nesl³ee. Deepe®³ee meboYee&le
¬eÀceeves ûeece, ûeeceH eb®ee³ele, lenefmeue, GHeefpeune keWÀê lemes®e efpeune mlejeJej mecekeÀ#e ceeveues peeles.
ceveg®³ee Devegmeej ûeece Meemevee®eer meJee&le ueneve mebmLee Deens. p³eeb®es ÒecegKe DeefOekeÀejer ³eeme
`ûeeceerCeer' cnìues iesues nesles.
keÀewefìueer³e DeLe& Meem$eele megOoe mLeeefvekeÀ Meemevee®ee GuuesKe efceUlees. keÀewefìu³ee®es cnCeCes
Deens keÀer, meceenlee&®es DeeosMeevegmeej Hee®e efkebÀJee one ieeJeeb®ee mecetn yeveefJeC³eele ³eeJee. DeeefCe l³eeb®es
efve³eespeve `ieesHe' veeJee®ee DeefOekeÀejer keÀ jerue. ieesHeuee Jeeìu³eeme lees Òel³eskeÀ kegÀìgbyee®es m$eer -Heg©

Page 3

3ceespeCeer keÀjeJeer, l³ee meJee¥®es JeCe&, Dee®ejCe, GlHeVe DeeefCe Ke®ee&®eer HetCe& ceeefnleer þsJeleerue DeeefCe keÀj
Jemetue keÀjleerue.
1.2.2 jepemLeeveeleerue Òe®eerve keÀe Ueleerue Heb®ee³eleer jepe
ef®elees[ peJeU jeMeceer veeJee®³ee ieeJeele SkeÀ efMeueeuesKe meeHe[uee Deens. l³eeJe©ve mecepetve
³esles keÀer, lesLeerue peneieerjoejeves keÀj Jee{efJeues nesles. ûeeceerCe pevelesves les keÀj keÀceer keÀjC³ee®eer efJeveble er
peneBieerj -oejeuee kesÀueer nesleer. Òee. Mecee&ves ûeecemeYes®³ee leerve ÒecegKe YetefcekeÀe oeKeefJeu³ee.
1) peefceveer®eer osKeYeeue ûeecemeYee keÀjerle nesleer. Hejbleg peefceveer®eer ceeuekeÀer MeslekeÀjer efkebÀJee SKeeÐee
J³ekeÌleer®³ee ceeuekeÀ er®eer veJnleer, lej leer mebHetCe& ûeecemeYes®eer nesleer. HetCe& ûeeceerCe peveles®eer nesleer.
2) pebieue meeN³ee®ee HeÀe³eoe ûeece meYesuee efceUle neslee.
3) ûeecemeYee ieeJeeletve peeCeeN³ee J³eeHeeN³eekeÀ[tve keÀj ieesUe keÀjerle nesleer.
1.2.3 ceew³e& ³egie (324 F.Het -236 F.Het. )
ûeeceerCe Meemeve HetCe&HeCes MesleerMeer mebyebefOele nesles. SkeÀe ieeJeele 100 les 500 He³e¥le kegÀìgbyes
nesleer. Òel³eskeÀ Kes[îeele SkeÀ meYee nesleer. ner meYee HetCe& mecegoe³eekeÀefjlee HeÀe³eÐee®³ee keÀe³eÐe e®eer
efveefce&leer keÀjerle nesleer. ceew³e& keÀeUele Heb®ee³ele jepeuee efJekeÀefmele keÀ©ve ceesþer otjoefMe&lee DeeefCe
jepeefveefle%eles®ee Heefj®e³e efouee. ûeecemeYee efkebÀJee Heb®ee³eleer, meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee ³eespevee megOoe
le³eej keÀjerl e nesleer. ûeecemeYee efmeb®eveemeeþer mejesJejs le³eej keÀ©ve l³eeb®eer osKejsKener keÀjerle nesleer.
ûeecemeYeebvee DeeHeu³ee keÀ[tve DeefleefjkeÌle keÀj ueeJeC³ee®ee DeefOekeÀej neslee. ceew³e& keÀeU®³ee ÒeMeemeve
J³eJemLesle Heb®ee³eleer jepe ®eebieu ³ee ÒekeÀejs keÀe³e& keÀjerle nesleer.
1.2.4 iegHlekeÀeU
iegHlekeÀeU®es ÒeMeemeve keÀener yeeyeleerle ceew³e& ³egieemeceeve nesles. ieeJee®es ÒeMeemeve ’ûeeceO³e#e“
veeJee®es Heo OeejCe keÀjCeejs cegKeer³ee®³ee DeefOeve nesles. ûeecemeYes®eer cegK³ee p eyeeyeoejer ieeJeeb®es mebj#eCe,
Jeeoe®ee efvekeÀeue ueeJeCes, mejkeÀej keÀefjlee jepemJee®ee mebûen, peveles®³ee GHe³eesieer keÀe³ee&®es mebieþve,
DeuHemebK³eekeÀefjlee SkeÀ efJeéemlee®³ee ©Heele keÀe³e& keÀjCes.
SsefleneefmekeÀ DevegmebOeeveeves ns mH eä kesÀues Deens keÀer, `Òee®eerve Yeejleele mLeeefvekeÀ ÒeMeemeve
efye´ìerMe Meemeve efkebÀJee Jele&ceevee®³ee DeHes#esHes#ee peemle efJemle=le, DeefOekeÀ JeemleefJekeÀ DeeefCe DeefOekeÀ
³eMemJeer nesles.'
Òee®eerve Yeejle efJekeWÀêerkeÀjCee®³ee efmeOo ebleeJoejs yeveuesuee neslee. l³eeb®ee efJeéeeme mecegne®³ee
mJeMeemeveeme neslee. l³eecegUs meÊeeblejs nesJetve megOoe mebHetCe& Yeejleele ûeece mecegoe³e keÀe³ece jeefnuee.
ûeecemebmLee®es mJe©He ueneve jep³ee®³ee meceeve nesleer.
oneJ³ee Meleeyoer®es ke=Àleer ’efveleermeej“ p³ee®es j®eveekeÀej Meg¬eÀe®ee³e& Deensle. l³eebveer megOoe
ûeeceHeb®ee³eleer®es JeCe&ve kesÀues Deens keÀer, Heb®ee³ele ner ÒeMeemekeÀer³e DeeefCe v³ee³eerkeÀ ³ee oesvner MekeÌleeRveer
megkeÌle DeMeer nesleer.munotes.in

Page 4

4GkeÌkeÀue ieeJe®³e e efMeueeuesKeeJe©ve jeOeekegÀcegHe cegKepeeAveer Demes oeKeefJeues Deens keÀer,
GkeÌkeÀue ieeJe®es Meemeve SkeÀ meYee DeLeJee cenemeYesJoejs nesle nesles. efvejefvejeȳee meefcel³eeb®³ee mebK³ee
DeeefCe l³eeb®eer veeJes Keeueerue ÒekeÀejs nesleer.
1) JeeefCe&keÀ meefceleer -meom³e mebK³ee 12 nesleer. ner meJee&le cenlJeHetCe& ÒeYeeJeMeeueer DeeefCe
Òeefleefÿle nesleer.
2) yeeie meefceleer -efn®eer meom³e mebK³ee 12 efveef½ele nesleer.
3) leeueeye meefceleer -efn®eer meom³e mebK³ee 6 nesleer. ner meefce leer Meke̳elees ieeJee®³ee Heb®ee®³ee
meefceleer®eer osKejsKe keÀjerle nesleer.
4) Heb®eJeej meefceleer -efn®eer mebK³ee 6 nesleer. ner meefceleer cegêsuee efJeefve³eceerle keÀjerle nesleer.
5) v³ee³ee®³ee osKejsKeermeeþer meefceleer -³ee meefceleer®es keÀe³e& efvejefvejeȳee meefceleer®³ee
efveJe[CegkeÀer®es v³ee³eerkeÀ osKejsKe keÀjCes. ¿ee meefceleerceOeerue GcesoJeejebmeeþer Hee$eles®es efvekeÀKeeueerueÒeceeCes nesles.
1) lees keÀceerle keÀceer peefceveer keÀj osCeej ¼®ee ceeuekeÀ DemeeJee.
2) lees DeeHeu³ee peefceveerJej le³eej keÀjC³eele Deeuesu³ee Iejele jeneCeeje DemeeJee.
3) l³ee®es Je³e 35 les 70 Je4) lees ceb$e -ye´ecnCe DeLee&le Jesoebvee peeCeCeeje DemeeJee. Jeso leeeW[Heeþ DemeeJesle.
1.2.5 ceesieue keÀeU
ieeJee®eer j®evee cegeqmuece Meemevee®³ee keÀeUele HetCe&HeCes HeefjJeefle&le Peeueer veener. ceesieue
keÀeueerve Meemeve J³eJemLesle ceew³e&keÀeueerve Je iegHlekeÀeueerve Meemeve J³eJemLee ef¬eÀ³eeMeerue nesleer. ieeJe
efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe mebmLee l eMee®e keÀe³e&jle nesl³ee. Hejbleg ceesieue Je cejeþe Meemeveele Lees[emee yeoue
kesÀuee iesuee.
Sme.yeer. meeceble ³eeb®³ee celeevegmeej, ieeJee®³ee meYee cegeqmuece keÀeUele jep³ee®es meceLe&ve
þsJeerle nesleer. MeemekeÀeceeHe&Àle Heb®ee³eleer®³ee efve Ce&³eebvee ueeiet kesÀues peele nesles, jep³ee®eer MekeÌleer ner
vesnceer ieeJee®³ee meYesle meeceerue jeefnueer. ³eeJe©ve Demes mHeä nesles keÀer, ceew³e&keÀeU Je iegHle keÀeUeleerue
Heb®ee³eleer®es ©He Je l³eeb®³eeceeieerue YeeJevee cegeqmuece keÀeUele megOoe efJeÐeceeve nesl³ee. cegefKe³ee,
uesKeekeÀej Je ®eewkeÀeroej pes HetJeea®³ee keÀeUer HeeUues peele les cegeqmuece keÀeUele ner Meemeve keÀjerle nesles.
ceO³e keÀeUele efouueer meece´ep³eeuee Meemeve J³eJemLeskeÀefjlee DeveskeÀ Yeeieele Je GHeYeeie ele
Jeeìues iesues nesles. megjJeeleeruee Òeebleeuee `Fbvlee' cnìues iesues. DeuueeGÎerveves l³eeme `megyee' cnìues
l³eeveblej HejieC³ee®ee cegK³e Deeuece DeeefCe cegMeejkeÀ DeeefCe ieeJee®ee ÒecegKe uebyeoej, HeìJeejer nesles.
Heb®ee³ele Meemeve Je ÒeyebO e J³eJemLee mJele:®³ee #es$eele peJeU -peJeU mJeleb$e DeeefCe DeelceefveYe&jHeCes
keÀe³e& keÀjerle nesleer.munotes.in

Page 5

5¿et efìbkeÀj ¿eeb®³ee celes, ûeeceerCe ÒeMeemevee®es ueeskeÀMeener mJe©He ceesieue keÀeUele ieeJe ns
MeeqkeÌleMeeueer cegefKe³eeJoejs efve³ebef$el e kesÀues peele nesles. ns SkeÀe ceeCemee®es Meemeve nesles. Heb®ee³elee®es
mJe©He HetCe&HeCes ÒeefleefveOeerlcekeÀ nesles. ¿eeceO³es peemleerle peemle meom³e mece=Oo kegÀìgbyeeleerue efkebÀJee
ye´ecnCe DeeefCe Þesÿ MesleerceOeerue efnmmee DemeCeejs, Megêe meefnle ieeJe®³ee meJe& mecegoe³ee®es ÒeefleefveOeerlcekeÀ
mJe©Hee®es nesles. Heb®ee³eleer ieeJeeyeeyele He³e&Jes#eCe, Jeeoe®ee efvekeÀeue, lemes keÀj efveef½ele keÀjerle nesleer.
Òee®eerve Heb®ee³eleer, nJes lej peeleer Heb®ee³eleer®³ee ©Heele Demees efke bÀJee SkeÀ v³ee³eerkeÀ efkebÀJee ÒeMeemekeÀer³e
mebmLee®³ee ©Heele DeeHeuee efJe®eej -efJeceMe& meJe& ueeskeÀeb®³ee GHeefmLeleerle keÀjerle nesleer. pes GHeefmLele
jenC³eekeÀefjlee peeie=le nesles. peotveeLe mejkeÀej®³ee Meyoele ’ceesieue Yeejleele MegOo © Heeves veeiejerkeÀ
nesles.“
1.2.6 efye´ìerMe keÀeU
uee@[& SuHeÀermìve efuenerleele keÀer, ûeece mecegoe³e DeeHeu³ee ueneve ©Heele meJe& Meemeve
HeOoleer®eer lelJes þsJeleele DeeefCe DeeHeu³ee meom³eeb®es j#eCe keÀjC³eele les mJele: meceLe& Deensle. l³eeb ®es
keÀe³e& ³eesi³e HeOoleerves ®eeuele jeefnue, pejer Flej meJe& Meemeve otj mejues iesues lejerner cee$e efye´ìerMeebveer
DeeHeu³ee DebceuekeÀeUele ner mebmLee keÀcepeesj keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. uee@[& nsueeR®eer ceev³elee Deens
keÀer, Heb®ee³ele Sk eÀ peerJeble mebmLee nesleer. l³eeb®³eeJej efJeMesefmLeleer osMee®³ee keÀener veieC³ee Yeeieele jeefnueer Demesue. Flej meJe& mLeeveele Heb®ee³ele Je³eesJe=Oo
ueeskeÀeb®³ee neleer jeefnueer Deens. cnCepes®e Yeejleele meJee&efOekeÀ Yeeieele Heb®ee³eleer efvepeeaJe DeeefCe efveeq<¬eÀ³e
Peeueer nesleer. keÀejCe Fbûepe MeemekeÀebveer ûeeceerCe mJeMeemevee®es mLeeveeJej DeefOekeÀejer leb$eeuee Òeeslmeenve
efoues. p³ee®ee ÒecegKe GÎsMe DeeHeu³ee MeemekeÀebvee Òeme Ve þsJetve Yeejleer³e peveles®es Meesneslee. Jemlegle: efye´ìerMe Meemevee®³ee keÀeUele Debleie&le ieeJee®eer Deelce -efveYe&jlee veä nesle nesleer DeeefCe
³eekeÀefjlee Heb®ee³eleer J³eJemLee megOoe HetCe&HeCes efMeefLeue Peeueer nesleer.
megjJeeleeruee efye´ìerMe MeemekeÀeb®eer Yeejlee®³ee ûeeceerCe peerJeveele kesÀJeU FlekeÀer®e efoue®emHeer
nesleer keÀer, Meemevee®es keÀece ®eeueefJeC³eekeÀefjlee ieeJeebletve Meslemeeje Jemetue nesle jeefnue. cee$e veblej
Fbûepeebveer Heb®ee³eleer jepe J³eJemLesuee HegvepeeaJeerle keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. ¿ee®ee meboYe& ÒeMeemeve meve
1802 ®³ee ÒemleeJeele HeeneJe³eeme efceUlees. ³ee®eer HegvejeJe=Êeer meve 1816 ceO³es Peeueer. pesJne
ûeecemlejeJej mebmLeevee DeejbYe Peeuee. meve 1882 ®³ee JeveJeerve DeO³ee³ee®ee MegYeejbYe Peeuee. uee@[& efjHeve pees Yeejleele mLeeefvekeÀ mJeMeemevee®ee efHelee ceeveuee
peele neslee. l³ee®³ee ÒemleeJeele l³eeves 1870 ®³ee uee@[& ces³ees®³ee FjeÐeebvee Deefûece J³ eJeneefjkeÀ
efJekeÀemee®³ee efmLeleerle DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. DeeefCe efye´ìerMe Meemevee®³ee DeefOeve jentve meJe&
ieeJeeHe³e¥le keÀe³eosMeerjefjl³ee mLeeefvekeÀ mJeMeemevee®ee efJemleej kesÀuee.
efJekeWÀêerkeÀjCeeyeeyele Meener Dee³eesiee®³ee e fMeHeÀejMeeRvee 1915 ceO³es Yeejle mejkeÀej®³ee
mLeeefvekeÀ mJeMeemeveeJejerue ÒemleeJeele mLeeve efceUeues. meve 1919 ceO³es cee@vìsmketÀ ®escmeHeÀ[&
megOeejCee OeesjCeeveblej mLeeefvekeÀ mJeMeemeveele SkeÀ veJeerve ³egie meg© Peeues. Meemeve J³eJemLes®ee r
peyeeyeoejer pevelesceeHe&Àle efveJee&®eerle ceb$³eeJej Deeueer.
mLeeefvekeÀ Meemevee®³ee Feflenemeele meve 1939 Heemetve meve 1946 He³e¥le®ee keÀeU
DebOekeÀeje®ee ceeveuee peeslees. meve 1947 ceO³es pesJne Yeejle mJeleb$e Peeuee. meve 1948 ceO³es
mLeeefvekeÀ mJeMeemeve DeefOeefve³ece ceO³es DebieerkeÀejC³eele Deeues, les peveHeo `mLeeefvekeÀ mJeMeemeve' ³ee
veeJeeves.munotes.in

Page 6

6DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
Heb®ee³ele jepe®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer efJeMeo keÀje.
1.3 ieebOeerpeeR®es Heb®ee³el ejepe mebyebOeer efJe®eej
ieebOeerpeeR®³ee celeevegmeej, Yeejle ne ieeJeele jenlees. cnCetve®e l³eebveer mebHetCe& Yeejlee®eer j®evee
oeKeefJeueer. Yeejle ne Kes[îeeb®ee osMe Deens. Kes[îeeb®ee efJekeÀeme Peeu³eeme mebHetCe& osMee®ee efJekeÀeme
meJee&L ee&ves nesF&ue ne DeeMeeJeeo l³eebvee neslee. ¿eemeeþer l³eebveer mJeeleb$³ee efceUC³eeHetJeea `³ebie Fbef[³ee'
¿eeceO³es Heb®ee³eleer ceeie&oMe&veekeÀefjlee one efve³ece Òemle=le kesÀues p³eeceO³es meÊee efJekeWÀêerkeÀjCe Je
efJekeÀemeeyeeyele ÒemleeJe neslee. cenelcee ieebOeer®³ee efJe®eejebvee l³eeb®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥veer, Þeer efJeveesyee YeeJes Je
efJeMes¿eebveer.
DeeHeueer Òeieleer le Heemee.
cenelcee ieebOeer®es Heb®ee³ele jepe meboYee&le efJe®eej meebiee.
1.4 Heb®ee³ele jepe®eer mebkeÀuHevee
Heb®ee³ele jepe ner jepekeÀer³e mJe©Hee®eer mebj®evee Demeueer lejer efle®³ee ceeie®es keÀejCe HejbHeje
Je ÒesjCee ner DeeefLe&keÀ mJe ©Hee®eer Deens. ûeeceerCe peveles®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme DeeefCe ÒeecegK³eeves ûeeceerCe
peerJeveeleerue ke=ÀIe[Jetve DeeCeC³ee®eer ³eb$eCee cnCet ve ner J³eJemLee DeefmlelJeele DeeCeC³eele Deeueer. jepekeÀer³e meÊee Òeoeve
keÀjC³ee®eer mebj®evee cnCetve leer DeefmlelJeele Deeueer veener. Heb®ee³ele jepeceeieerue DeeoMee&®ee efJe®eej
kesÀu³eeme meÊes®es jepekeÀejCe ns GefÎä vemetve efJekeÀemee®eer jC eefveleer cnCetve efle®es Devev³e meeOeejCe
cenlJe Deens.munotes.in

Page 7

7Yeejle 15 Dee@iemì 1947 jespeer mJeleb$e Peeuee. mJeeleb$³eeveblej Yeejleer³e peveles®eer
efJekeÀemeemebyebOeer DeHes#eeHetleeameeþer Ieìveeefveefce&leer Òeef¬eÀ³ee meg© Peeueer. 26 peevesJeejer 19 50 uee
Yeejlee®es veJeerve mebefJeOeeve ueeiet Peeues. DeeefCe Yeejleeuee SkeÀ ueeskeÀMeener jep³e IeesefDeeues. Yeejleer³e Ieìves®es meJee&le ceesþs JewefMe<ìîe cnCepes Yeejlee®es ueeskeÀMeener mJe©He nes³e. Yeejleer³e
Ieìvesves Yeejleele peveles®³ee mejkeÀejuee pevce efouee. p³eeceO³es Òel³eskeÀ Hee®e JeDeeHeues mejkeÀej efveJe[C³ee®es Je yeoueC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. Yeejleer³e ueeskeÀMeenerves osMeele mebIeelcekeÀ
ueeskeÀMeener mLeeHeve kesÀueer Deens. mebIejep³e ueeskeÀMeenerves osMee®³ee jepeOeeveerHeemetve ûeeceerCe #es$eeHe³e¥le
meÊes®es efJekeWÀêerkeÀjCe Keeueerue ÒekeÀejs kesÀues Deens.
keWÀêmejkeÀej

jep³emejkeÀej

efpeune mejkeÀej efkebÀJee mLeeefvekeÀ ÒeMeemeve
 
efpeune Heb®ee³ele veiej efve³ece
 
peveHeo Heb®ee³ele veiej HeeefuekeÀe
 
ûeeceHeb®ee³ele veiej Heb®ee³ele

ûeecemeYee
Yeejleele ns JeieeakeÀjCe DeMeemeeþer keÀjC³eele Deeues Deens keÀer, Yeejle SkeÀ ceesþe osMe De ens.
Deepener ceesþîee mebK³esves pevelee ûeeceerCe Yeeieele Deens. ueeskeÀMeener jep³eele meJeex®®e mlejeJej Yeejleele
keWÀê mejkeÀej Deens. ³eeuee®e mebIemejkeÀej cnCeleele. mebIejep³e J³eJemLesle Òel³eskeÀ jep³eele Deueie
mejkeÀej Demeles. l³eeuee jep³e mejkeÀej cnCeleele. l³eeveblej eflemeN³ee mlejeJej mLeeefvekeÀ Meemeve
keÀe³e&jle Deens. (Jejerue lekeÌl³eeJe©ve keÀUsue)
`Heb®ee³ele jepe' ne Meyo mJeleb$e Yeejleele Þeer yeueJebleje³e cesnlee ¿eeb®³ee efMeHeÀejMeerleerue
Meyoebletve Deeuee Deens. ueesk eÀMeener efJekeWÀêerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee ¿eeletve mHeä nesles. MeeeqyokeÀ ¢äerves
Heb®ee³ele jepe Meyo efnboer Yeesneslees. Hee®e J³eeqkeÌle ÒeefleefveOeeR®es Meemeve. mebm ke=Àle YeeHeg©keÀener keÀeUeveblej Heb®ee³ele®³ee ³ee DeeÐeeeqlcekeÀ mebkeÀuHevesle yeoue nesle iesuee. Deee fCe Deepe
Jele&ceeve keÀeUeleerue mebkeÀuHevesle Heg{erue DeefYeÒee³e Deens keÀer, p³eeb®eer meom³e mebK³ee J³eeqkeÌlemen Hee®e
efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Demeles, pes mLeeefvekeÀ efJekeÀemeele cenlJeHetCe& YetefcekeÀe keÀjles.munotes.in

Page 8

8DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
Heb®ee³ele jepe®eer mebkeÀuHevee meebiee.
1.3 yeueJebleje³e cesnlee meefceleer
mJeleb$e Yeejleemeceesj DeveskeÀ mecem³ee nesl³ee l³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer osMeJ³eeHeer efJekeÀeme
³eespevee DeeKeC³eele Deeu³ee. l³eeleerue®e SkeÀ meecegefnkeÀ efJekeÀeme ³eespevee ner nes³e. meecegefnkeÀ efJekeÀeme
³eespevee Je l³eeuee HegjkeÀ DeMeer jeä^er³e efJemleej mesJee ³eespeveeb®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer SkeÀ meefceleer
mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. leer meefceleer DeO³e#eeb®³ee veeJ eeves cnCepes ’yeueJebleje³e cesnlee meefceleer“
³ee veeJeeves DeesUKeueer peeles. ûeeceerCe mLeeefvekeÀ Meemeveemeeþer cesnlee meefceleerves meg®eefJeuesu³ee ef$emlejer³e
DeejeKe[îeeHeemetve ’Heb®ee³eleer jepe“ J³eJemLee efvecee&Ce Peeueer.
efJekeÀmev eMeerue osMeebveer ’efve³eespeveeceOetve efJekeÀeme“ ner mebkeÀuHevee eqmJekeÀejueer Deens.
efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue efvej#ejles®es ÒeceeCe, oeefjê³e , peeleerYeso ³ee Je=Êeerner efJekeWÀêerkeÀjCee®³ee Dee[
³esleele. HeCe leer keÀejCes DemeC³eeHes#ee l³eeb®³ee DeefJekeÀefmele efmLeleer®eer peCet leer HeefjceeCes Deensle DeeefCe
cnCetve®e efJekeWÀêerkeÀjCee®eer Kejer iejpe DeMee osMeele®e Deens. ns cenlJe peeCetve IesJetve yeueJebleje³e cesnlee
meefceleerves Heb®ee³ele jepe®es ueeskeÀMeener efJekeWÀêer keÀjCee®eer mebkeÀuHevee DeeHeu³ee efMeHeÀejMeerJoejs 24
veesJnsbyej 1957 jespeer meeoj kesÀueer. l³eeleerue keÀener efMeHeÀejMeer Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes
1) efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeb®es mJe©He DeeefCe efJeefJeOe #es$eebceOeerue keÀe³e&¬eÀc eebceO³es Deûe¬eÀce ÐeeJee.
2) keÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjleebvee MesleerefJeceb$eeue³es, Jee Keeles Jee mebIeìvee lemes®e keWÀê, jep³e DeeefCe meecegefnkeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀ ceele
menYeeie Demeuesu³ee mebmLeeceO³es keÀe³e& -mecevJe³e DemeeJee.
3) mebIeìveelcekeÀ j®evesle megOeejCee keÀjC³eele ³eeJeer.
4) mLeeefvekeÀ GHe¬eÀceMeeruelesuee JeeJe osC³ee®³ee ¢äerves megOeejCee keÀjC³eele ³eeJeer.
5) keÀe³e&¬eÀcee®³ee cetu³eceeHeve emeeþer ³eb$eCee DemeeJeer.
yeueJebleje³e cesnlee meefceleerves ef$emlejer³e efJekeÀeme ³eb$eCee meg®eefJeueer. ûeeceHeeleUerJej
ûeeceHeb®ee³ele, efJekeÀeme ieì (leeuegkeÀe) HeeleUerJej Heb®ee³ele meefceleer, efpeuneHeeleUerJej efpeuneHeefjÒel³eskeÀ HeeleUerJej meom³e efveJe[tve efoues peeJesle Je ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eeb®³ee mee¿eeves
ueeskeÀefnlekeÀejkeÀ efJekeÀeme keÀe³e& JneJes Demes meg®eefJeues Deens. ueeskeÀMeener efJekeWÀêerkeÀjCe DeeefCe
ueeskeÀmenYeeie ¿eeJej cesnlee meefceleerves Ye je f o u e eD e e n s .munotes.in

Page 9

9jeä^er³e efJekeÀeme ceb[Ueves yeueJebleje³e cesnlee meefceleer®³ee efMeHeÀejMeer eqmJekeÀe©ve Òel³eskeÀ
jep³eeves DeeHeȳee jep³eekeÀefjlee HeefjefmLeleervegmeej l³ee Debceueele DeeCeeJ³eele Demes meg®eefJeues. ûeeceerCe
efJekeÀeme ÒeMeeme ve j®evee, meÊee Je peyeeyeoejer®es JeemleJe nmleeblejCe meeOeveeb®eer He³ee&Hle GHeueyOeer,
Heb®ee³ele jepe mebmLeeceeHe&Àle efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce DebceueyepeeJeCeer Je DeefOekeÀ efJekeWÀêerkeÀjCee®eer menpe
Meke̳elee ner Heb®ee³ele jepe®eer JewefMe<ì³ es nesle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
yeueJebleje³e cesnlee meefceleer®³ee efMeHeÀejMeer meebiee.
1.6 cenejeä^eleerue Heb®ee³ele jepe
cesnlee meefceleerves meg®eefJeuesu³ee Heb®ee³ele jepe J³eJemLes®³ee ®eewkeÀìerle jentve mLeeefvekeÀ
iejpeebv egmeej Heb®ee³ele jepe mLeeHeve keÀjC³ee®eer cegYee jep³eebvee efoueer. l³eevegmeej 2 Dee@keÌìesyej 1958
jespeer jepemLeeve DeeefCe 1 veesJnWyej 1958 jespeer DeebOe´ÒeosMe ³ee jep³eebveer Heb®ee³ele jepe mebmLee®eer
mLeeHevee kesÀueer. eqJoYeeefjep³eele Heb®ee³ele jepe efveefce&leer®ee efJecenejeä^e®eer efveefce&leer Peeueer. cenejeä^eleerue Heb®ee³ele j epe J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
JemeblejeJe veeF&keÀ meefceleer vesceC³eele Deeueer nesleer. ¿ee meefceleer®³ee efMeHeÀejleervegmeej 1961 meeueer
jep³e efJeOeerceb[Ueves cenejeä^ jep³e efpeune Heefjces 1962 jespeer cenejeä^ jep³eele Heb®ee³ele jepe J³eJemLee DeefmlelJeele Deeueer. cenejeä^eleerue
Heb®ee³ele jepe J³eJemLesleerue lejlegoer 1958 ®ee cebgyeF& jep³e ûeeceHeb®ee³ele keÀe³eoe DeefmlelJeele
DeeOeer®e neslee. l³eevegmeej ceneje ä^ele $eermlejer³e Heb®ee³ele jepe ³eb$eCee keÀe³e&jle Deens. JesUesJesUer
Heb®ee³ele jepe ³eb$eCesle yeoue keÀjC³eele Deeues Deens. 1992 ®³ee 73 J³ee Ieìveeog©mleerves Heb®ee³ele
jepeceO³es Deecegueeûe yeoue keÀjC³eele Deeues. Heb®ee³ele jepeves veJes ©H eOeejCe kesÀues. l³eecegUs
ûeeceHeeleUerJej Decegueeûe yeoue nesle Deensle.
cenejeä^eleerue ef$emlejer³e j®eves®ee GuuesKe meeceev³ele: Heb®ee³ele jepe Demee keÀjC³eele
³eslees. ûeeceHeb®ee³ele ne ³ee j®eves®ee meJee&le leUe®ee Je ÒecegKe DeeOeej Demetv eH e b ® e e ³ e l em e e f c e l e e rn e r
efJekeÀemee®³ee efve³eespeve Je DebceueyepeeJeCeermeeþer cenlJee®ee mlej Deens. efpeune HeefjmeeOeCeejer Je osKejsKe keÀjCeejer efMeKej mebmLee Deens.munotes.in

Page 10

10cenejeä^eleerue Heb®ee³ele jepe ³eb$eCee

   
mlej mebmLee ueeskeÀÒeefleefveOeer MeemekeÀer³e ÒeefleefveOeer
   
efpeune efpeune Heefj   
leeuegkeÀe Heb®ee³ele meefceleer meYeeHeleer ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer (BDO)
   
ieeJe ûeeceHeb®ee³ele mejHeb®e ûeecemesJekeÀ /ûeeceerCe efJekeÀeme DeefOekeÀejer
cenejeä^ jep³eeleerue Heb®ee³ele jepe keÀe³eÐeeefJe1.6.1 efpeuneHeefjûeeceerCe mebmLeeceOeerue meJee&le efMeKej mebmLee efpe uneHeefjmeom³elJe –
efpeune HeefjmebIeeletve efveJe[tve Deeuesues 50 les 75 meom³e, l³eele m$eer meom³e vemeu³eeme eqmJeke=Àle (keÀes -
Dee@Hì)kesÀuesu³ee oesve m $eer meom³ee, l³ee efpeu¿eeleerue Heb®ee³ele meefcel³eeb®esmeYeeHeleer ns HeoefmeOo
meom³e lemes®e Devegmegef®ele peeleer efkebÀJee peceeleeR®ee keÀesCeer®e GcesoJeej efveJe[tve Deeuesuee vemeu³eeme
Demee meom³e eqmJeke=Àle (keÀes -Dee@Hì) keÀjC³eele ³eslee s. jepeHe$eele (ie@Pesì) ceO³es met®evee keÀ©ve
ÒeefmeOo kesÀuesu³ee efpeu¿eeleerue Hee®e meb³egkeÌle menkeÀejer mebmLeeb®es DeO³e#e menkeÀejer meom³e cenCetve
jenleele.
keÀe³e&keÀeue –
efpeune Heefjl³eeHetJeea jep³e mejkeÀej DeeosMe keÀe{tve efpeune HeefjHeoeefOekeÀejer -DeO³e#e
efpeune HeefjGHeeO³e#e cnCetve efveJe[ues peeles. efpeune HeefjHeoeefOekeÀejer Heenle Demeleele. efpeune Heefjnesles. Dem ee meom³e Heb®ee³ele meefceleer®ee meYeeHeleer efkebÀJee GHemeYeeHeleer Demeu³eeme efpeune HeefjHeoeefOekeÀejer HeoeJej efveJe[ Peeu³eeme l³ee leejKesHeemetve l³ee®es Heb®ee³ele meefceleerceOeerue Heo efjkeÌle
nesles. DeO³e#eHeoe®es cenlJe ue#eel eI e s l e el ³ e e u e e jep³eceb$eerHeoe®ee opee& efouee Deens. DeO³e#e Je
GHeeO³e#e ³eeb®³ee efveJe[er®³ee meYes®eer leejerKe efpeuneefOekeÀejer efveef½ele keÀjlees. efpeuneefOekeÀejer efkebÀJee
l³eebveer efve³egkeÌle kesÀuesuee efkeÀceeve GHeefpeuneefOekeÀejer opee&®ee DeefOekeÀejer ³ee meYes®ee DeO³e#e Demelees.
ner efveJe[CetkeÀ iegHle celeoeve HeOoleerves nesles. mHeOe&keÀ GcesoJeejeme meceeve celes He[u³eeme ef®eÇd³ee
ìeketÀve efveJe[CetkeÀ nesles. DeO³e#eeb®³ee DevegHeefmLele GHeeO³e#e DeO³e#eeb®ee keÀe³e &Yeej meebYeeUlees. Je
meYes®³ee DeO³e#emLeeveer Demelees.munotes.in

Page 11

11DeO³e#eeb®eer keÀe³ex -
efpeune HeefjkeÀjC³eele Deeueer Deensle. ®³ee®eer ceeefnleer Lees[ke̳eele Keeueerue ÒeceeCes.
1) efpeune HeefjYet2) efpeune Heefj3) efpeune Heefj4) efpeune HeefjDebceueyepeeJeCeer nesleebvee l³eeJej osKejsKe þsJeCes.
5) cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®³ee keÀecekeÀepeeJe j osKejsKe Je efve³eb$eCe þsJeCes Je l³eeb®ee ieesHeefve³e
DenJeeue efJeYeeieer³e Dee³egkeÌleebvee HeeþefJeCes.
6) DeboepeHe$ekeÀele lejleto vemeuesu³ee efJekeÀeme ³eespeveeb®³ee Ke®ee&®eer lejleto efpeune efveOeerletve keÀ©ve
l³eeb®³ee DebceueyepeeJeCe er®es DeeosMe osCes.
7) DeeefCeyeeCeer®³ee Òemebieer ueeskeÀeb®³ee megjef#eleles®³ee ¢äerves keÀe³e& ®eeuet þsJeCes.
efJeefpeune Heefjmeefcel³ee Demeleele. (efJeÊe meefceleer, keÀecekeÀepe meefceleer, Deejesi³e meefceleer, HeMegmebJeOe&ve Je ogiOe
efJekeÀeme meefceleer, peue J³eJemLeeHeve Je peueefvemceejCe meefceleer) mLee³eer meefceleer®ee DeO³e#e
efpeuneHeefjpeceeleerHewkeÀer meom³eebkeÀ[tve DemeeJee Demes yebOeve Deens.
GlHeVee®eer meeOeves –
1) efpeune HeefjkeÀj yemeJet MekeÀles. Goe. efpeune HeefjveeskeÀjer keÀjCeeN³eebJej keÀj, ³ee$esJejerue keÀj, meeJe&peefvekeÀ ceveesjbpeve Je keÀjceCetkeÀ keÀj, meeJe&peefvekeÀ
efHeC³ee®³ee HeeC³eeJejerue keÀj, yeepeejeceO³es efJekeÀu³ee peeCeeN³ee ceeueeJej keÀj F. Hejbleg meeceev³eleë ns
keÀj efpeune Heefj2) mejkeÀejer Devegoeves –
HeefjefceUles. efpeu¿eeleerue ueeskeÀmebK³esuee oj[esF& oesve ©He³es jkeÌkeÀce ³esF&ue. l³eeHes#ee JejeruejkeÌkeÀce
efpelekeÀer jkeÌkeÀce keÀceer eflelekesÀ mecekeÀjCe Devegoeve efceUles. peer keÀeces mejkeÀej Heefjl³eemeeþer menslegkeÀ Devegoeve efJekeÀeme ³eespevee lJejsves Debceueel e ³eeJ³eele cnCetve l³eeb®eer Òeieleer Heentvener
Devegoeve efceUles.munotes.in

Page 12

12DeefOekeÀejer Jeie& -
cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ne efpeune HeefjÒeMeemekeÀer³e mesJesceOeerue ³ee DeefOekeÀeN³ee®³ee ke Àe³e& keÀle&=lJee®ee þmee mebyebefOele efpeune Heefj³eMeeHe³eMeeJej Gceìle Demelees. l³eeb®eer efveJe[ mebIe ueeskeÀmesJee Dee³eesiee keÀ[tve kesÀueer peeles. cegK³e
keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®³ee ceoleeruee GHecegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀ ejer Demeleele. cegK³e keÀe³e&keÀejer
DeefOekeÀeN³eebJej Keeueerue keÀe³ex meesHeefJeueer Deensle.
1) efpeune Heefjceeie&oMe&ve keÀjCes Je efve³eb$eCe þsJeCe s.
2) cenejeä^ jep³e efpeune HeefjHeefj3) efpeune Heefj4) efpeune Heefj5) efpeune HeefjDeefOekeÀ ejer Je ueeskeÀÒeefleefveOeer ³eeceO³es mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeCes.
6) efpeune HeefjDenJeeue ceeieefJeCes.
efpeune HeefjefJekeÀem e keÀe³ee&®es efve³eespeve DeeefCe DebceueyepeeJeCeer ³ee ¢äerves efpeune HeefjMeemeve J³eJemLesceO³es cenlJee®es mLeeve Deens. l³eeuee IeìveelcekeÀ opee& ÒeeHle Peeuee Deens.1961 ®³ee
ceneje<ì^ jep³e efpeune HeefjmeesHeefJeC³eele Deeueer Deens. l³eeleerue keÀener ÒecegKe keÀe³ex Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes.
1) MesleerefJemegOeej Òe³eesie Je Òeel³eef#ekesÀ, Mesleer DeJepeejs Je meeOeveeb®es JeeìHe keÀjCes, Keles, efceÞe Keles HegjefJeCes.
megOeeefjle yeer -efye³eeCeeb®es JeeìHe.
2) HeMegmebJeOe&ve -HeMet Hewoeefmele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes, me gOeeefjle cesb{îee, Mesȳee, keÀeWye[îee
³eeb®eer Hewoeme Je JeeìHe keÀjCes, kegÀkeÌkegÀìHeeueve, JejenHeeueve.
3) menkeÀej -menkeÀejer mebmLeeb®eer veeWoCeer keÀjCes, menkeÀejer mebmLeeb®eer Jee{ keÀjCes, menkeÀejer
mebmLeebvee DeLe&mene³³e osCes, GHeefJ eOeerme ceev³elee, menkeÀejer mebmLeeJej osKejsKe þsJeCes, ke=ÀGlHeeoveeb®³ee yeepeejeJej osKejsKe Je efve³eb$eCe þsJeCes.
4) GÐeesie Je kegÀìerjesÐeesie -ueIeg GÐeesieebvee Òeeslmeenve osCes, kegÀìesjesÐeesie, ûeesceesÐeesie,
mJe³ebjespeieej ³eeb®ee r Jee{, MesleerHegjkeÀ GÐeesie, J³eJemee³ee®ee J³eeHekeÀ keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes, efpeune
GÐeessie keWÀê, ®eceexÐeesie, Keeoer ûeeceesÐeesie, ûeeceerCe keÀeceefiejer®es Hegve&Jemeve, keÀ®®ee ceeue HegjJeþe,
efJe¬eÀer J³eJemLee.munotes.in

Page 13

135) efMe#eCe -ÒeeLeefcekeÀ MeeUe, ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®eer mees³e, MeeUeb®eer leHeemeCeer, MeeUeb®³ee
Fceejleer yeebOeCes, ef¬eÀ[ebieCeeb®eer mees³e keÀjCes, meJe& efMe#eCe ceesefnce jeyeefJeCes.
6) Deejesi³e -ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀê mLeeHeve keÀjCes, efHeÀjleer Deejesi³e H eLekesÀ, osJeerÒeefleyebOekeÀ
ueme, mebHetCe& mJe®ílee DeefYe³eeve, efvece&ue ûeece ³eespevee, ieefue®í Jeml³eeb®es Hegve&Jemeve, efMeMet
mebieesHeve keWÀê.
7) Fceejle, oUCeJeUCe -ûeeceerCe jmle, efpeune jmles, Hetue yeebOeCes, efpeune HeefjÒeMeemekeÀer³e Fceejleer yeebOeCes, oUCeJeUCeeb®eer Flej meeOeves.
8) meceepe keÀu³eeCe -ceeieemeJeieea³eeb®ee Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme, efMe<³eJe=Êeer osCes, l³eeb®³eekeÀefjlee
MeeUe, Jemeleerie=n yeebOeCes Je Devegoeve osCes, DeeefoJeemeer efJekeÀeme, Deee fLe&keÀ ogye&ue IeìkeÀeb®es
keÀu³eeCe, DemHe=M³elee efvece&tueve, ceelee yeeue keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀce.
9) HeeìyebOeejs Je peueefmeb®eve -ueIeg HeeìyebOeeN³eeb®eer keÀeces, GHemee efmeb®eve ³eespevee, ûeeceerCe
HeeCeerHegjJeþe.
10) Heefjmej DeefYe³eebef$ek eÀer -efHeC³ee®³ee HeeCeerHegjJeþîee®³ee ³eespevee, ûeeceerCe Yeeieeleerue
jefnJeemeermeeþer efHeC³ee®³ee mJe®í HeeC³ee®ee HegjJeþe, peueefvemmejCe, mJe®í HeeC³eemeeþer
yeebOekeÀece.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
cenejeä^eleerue efpeune Heefj1.6.2 Heb®ee³ele meefceleer
ef$emlejer³e Heb®ee³ele jepe J³eJemLesceO³es ûeeceHeb®ee³ele Je efpeune HeefjcnCepes Heb®ee³ele meefceleer nes³e. JesieJesieȳee jep³eeble Heb®ee³ele meefceleer Jesie Jesieȳee HeeleȳeebJej mebIeefìle
Peeueer Demetve efle®eer j®evee DeeefCe DeefOekeÀej ³ee ¢äervesner l³eeb®³eeceO³es HeÀjkeÀ Dee{Utve ³eslees.
cenejeä^ele Heb®ee³ele meefceleer leeuegkeÀe HeeleUerJej keÀe³e&jle Demetve efle®es mJe©He cenejeä^
DeefOeefve³e ceeJoejs Deens, Heb®ee³ele meefceleer ner efpeune HeefjJemeblejeJe veeF&keÀ meefceleerves kesÀuesu³ee efMeHeÀejMeervegmeej efpeune HeefjIeìkeÀ Demeu³eecegUs Heb®ee³e le meefceleer®es mLeeve Je keÀe³e&#ece og³³ece mJe©Hee®es Deens. F.
Heb®ee³ele meefceleer®eer j®evee –
cenejeä^ efpeune Heefjle³eej kesÀuesu³ee celeoej mebIeeceOetve Heb®ee³ele meefce leerJej Lesì efveJe[tve iesuesu³ee meom³eeb®ee DebleYee&Jemunotes.in

Page 14

14Demelees. SkeÀ efpeune Heefjmeefceleer celeoej ieì le³eej kesÀues peeleele. Òel³eskeÀ ieìebletve SkeÀ Demes ÒeefleefveOe er Lesì celeoejebkeÀ[tve
efveJe[ues peeleele.
Heb®ee³ele meefceleerceOeerue Òel³e#e efveJe[CegkeÀerJoejs YejeJe³ee®³ee peeieeb®³ee 33 … Deej#eCe
efm$e³eebmeeþer Demeleele. DeeefCe DeMee peeiee Heb®ee³ele meefceleerceOeerue JesieJesieȳee efveJee&®ekeÀ ie Ceebvee
DeeUerHeeUerves vescetve efou³ee peeleele. SketÀCe peeieebHewkeÀer 27 … peeiee ceeieemeJeiee&leerue ÒeJeiee&meeþer
jeKeerJe Demeleele. Devegmegef®ele peeleer peceeleer®es SketÀCe ueeskeÀmebK³esMeer Demeuesues ÒeceeCe ue#eele IesJetve
l³ee ÒeceeCeel eD e v e g m e g e f ® e l ep e e l e e r -peceeleerkeÀefjlee Heb®ee³ele meefceleerJej jeKeerJe peeiee þsJeu³ee peeleele.
Heb®ee³ele meefceleer®ee keÀe³e&keÀeue –
Heb®ee³ele meefceleer®ee keÀe³e&keÀeue Hee®e JeefveJe[CegkeÀeveblej Heb®ee³ele meefceleer®³ee Heefnu³ee leejKesHeemetve efle®ee keÀe³e&keÀeue ieCeuee peelees. ³ee
keÀeueeJeOeer DeeOeer Heb®ee³ele meefceleer yejKeemle kesÀu³eeme 6 ceefnv³ee®³ee Deele Hegvne efveJe[CegkeÀe I³eeJ³ee
ueeieleele. Heb®ee³ele mee fceleer®³ee keÀeueeJeOeer®eer cegoleJee{ keÀjC³ee®eer lejleto DeefOeefve³eceebceO³es veener.
Heb®ee³ele meefceleer®³ee JeceOeerue lejlegoer efJe®eejele Ieslee oesve yewþkeÀeb ceOeerue keÀeueeJeOeer leerme efoJemeebHes#ee peemle Demet ve³es.
meYeeHeleer –
Heb®ee³ele meefceleer®³ee efveJee&ef®ele meom³eebceOetve meYeeHeleer®eer efveJe[ kesÀueer peeles. ner efveJe[
Heb®ee³ele meefceleer®³ee efveJe[CegkeÀerveblej®³ee Heefnu³ee me YesceO³es kesÀueer peeles. Heefnueer meYee efpeuneefOekeÀejer
yeesueefJeleele. efpeuneefOekeÀejer efkebÀJee l³eebveer vescetve efouesuee DeefOekeÀejer Heefnu³ee meYes®ee DeO³e#e Demelees.
efveJe[CegkeÀerle GcesoJeejeme meceeve celes He[u³eeme efveJee&ef®e le DeefOekeÀejer ef®eÇd³ee ìeketÀve efveCe&³e osleele.
Heb®ee³ele meefceleer®³ee meYeeHeleer Je GHemeYeeHeleer®ee keÀe³e&keÀeue De[er®e JemeYeeHeleer Heoemeeþer Deej#eCe HeOoleer Demetve les efJeefJeOe ÒeJeiee&meeþer efHeÀjles Demel es. mebHetCe&
Devegmegef®ele #es$eeceO³es les Heo kesÀJeU Devegmegef®ele Jeiee&meeþer jeKetve þsJeuesues Demeles. jeKeerJe HeoebHewkeÀer
33… Heos l³ee l³ee ÒeJeiee&leerue m$eer ÒeefleefveOeeRmeeþer Deejef#ele Demeleele. Heb®ee³ele meefcel³eebceOeerue
SketÀCe meYeeHeleer HeoebHewkeÀer 27… Heos ceeieemeJeieea³eeb®³ee ÒeJeiee&meeþer jeKeerrJe Demeleele. meYeeHeleer
Heoe®³ee SketÀCe HeoebHewkeÀer 33… Heos eqm$e³eebmeeþer jeKeerJe Demeleele.
meYeeHeleer®eer keÀe³ex –
Heb®ee³ele meefceleer®³ee meYeeHeleer®es De efOekeÀej Je keÀe³ex Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes –
1) Heb®ee³ele meefceleer®eer meYee yeesueefJeCes, meYes®es DeO³e#emLeeve eqmJekeÀejCes Je meYeeb®es keÀecekeÀepe
®eeueefJeCes.
2) efJeefJeOe ³eespeveebJej ®e®ee& Ie[Jetve yewþkeÀeceO³es l³eebvee ceev³el ee efceUefJeCes, lemes®e mebcele Peeuesu³ee
þjeJeeb®eer Je efveCe&³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
3) Heb®ee³ele meefceleer®³ee #es$eeceO³es keÀe³e& keÀjCeeN³ee efpeune HeefjDeefOekeÀeN³eeb®³ee keÀe³ee&Jej osKejsK e Je efve³eb$eCe þsJeCes.munotes.in

Page 15

154) Heb®ee³ele meefceleer®³ee #es$eeleerue ceeueceÊes®es mebHeeove efJe¬eÀer Fl³eeoer yeeyele keÀe³e&Jeener keÀjCes.
5) Heb®ee³ele meefceleer®³ee keÀeieoHe$eeb®eer DeefYeuesKee Fl³eeoer veeWo HeenCes Je cenlJeeb®³ee keÀeieoHe$eeb®e er
veeWo IesCes.
meYeeHeleer®³ee DevegHeefmLele GHemeYeeHeleer Heb®ee³ele meefceleer®es keÀecekeÀepe yeIele Demelees.
ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer -
Heb®ee³ele meefceleer HeeleUerJej ÒeMeemevee®es vesle=lJe ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer keÀjlees. l³eeb®ee r
efveJe[ cenejeä^ele jep³e mesJee Dee³eesieekeÀ[tve (MPSC )kesÀueer peeles. lemes®e efJemleej
DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve HeoesVeleerves ner peeiee Yeju³ee peeleele. ieì efJekeÀeme DeefIekeÀejer DeveskeÀoe cenmetue
mesJeskeÀ[tve Deeuesues Demeleele. ÒeMeemevee ®ee DevegYeJe lemes®e meceepemesJee #es$ee®ee DevegYeJe ³ee oesvneR®eer
pees[ ieìefJekeÀeme DeefOekeÀeN³eeb®³ee Heoemeeþer cenlJee®eer Demeles. ieìefJekeÀeme DeefOekeÀeN³ee®eer keÀe³ex
Lees[ke̳eele Keeueerue ÒekeÀejs meebielee ³esleerue.
1) Heb®ee³ele meefceleer®³ee ÒeMeemekeÀer³e keÀe³ee&Jej osKejsKe þsJeCes, keÀce&®eejer Jeiee&uee ceeie&oMe&ve keÀjCes Je
l³eeb®³ee keÀeceeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
2) efpeune HeefjDeejeKe[e le³eej keÀjCes, ieì Devegoeveeletve I³eeJe³ee®³ee keÀe³ee&®ee Je efJekeÀeme ³eespeveeb®ee
DeejeKe[e le³eej keÀjCes, Devegoeveeleerue jkeÌkeÀceeb®es JeeìHe keÀjCes.
3) efJeefJeOe HeoebJejerue DeefOekeÀejer Je keÀce&®eeN³eeb®³ee keÀe³ee&®es DenJee ue DeeefCe efnMeesye ceeieefJeCes.
4) Heb®ee³ele meefceleer®³ee yewþkeÀerle menYeeieer nesCes. meef®eJe ³ee veel³eeves yewþkeÀer®es efve³eceve keÀjCes Je
l³eeb®es FefleJe=Êe le³eej keÀjCes.
5) Heb®ee³ele meefceleer®³ee keÀe³ee&®ee DenJeeue Je Heb®ee³ele meefceleer®³ee meYeebceO³es Iesleuesu³ee efveCe&³ee®ee
DenJeeue efpeune Heefj6) efpeune HeefjosKejsKe þsJeCes.
7) Heb®ee³ele meefceleer ®eer DeLe&mebkeÀuHe cebpetj keÀjCes Je Meemeveeves meesHeefJeuesueer keÀeces Heej Hee[Ces.
Heb®ee³ele meefceleer®eer keÀe³ex -
cenejeä^ efpeune HeefjHeb®ee³ele meefceleerkeÀ[s mees HeefJeuesueer cegK³e keÀe³ex Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes -
1) ke=ÀMesleer efHekesÀ, HeÀUs, YeepeerHeeuee, HegÀues F GlHeeoves megOeejCee, JewjCe megOeejCee, peceerve efJekeÀeme,
Keej peceerve efJekeÀeme, Keej peceerve efJekeÀeme, ce=otmebOeejCe, peueJ³eJemLeeHeve, DeeoMe& Mesleer
Òeel³eef#ekesÀ, Mesleer DeJepeejeb®es JeeìHe, HeerkeÀ mebj#eCe, ke=À

Page 16

162) HeMegmebJeOe&ve ö
ogYel³ee peveeJejeb®eer Hewoeme, iegjs HeMeg megOeejCee, megOeejerle peeleer®eer Hewoeme, ogiOe GlHeeove,
mebkeÀueve, meeþJeCe, JeenletkeÀ, Òeef¬eÀ³ee, efJelejCe, ce=le peveeJejeb®eer J³eJemLee.
3) celmeesÐeesie Je peue®ej J³eJemLee -
iees[îee HeeC³eeleerue Je meeiejer ceemessceejer.
4) menkeÀej efJekeÀeme -
menkeÀejer mebmLee®eer mebK³ee Jee{ef JeCes Je osKejsKe þsJeCes.
5) kegÀìerrj GÐeesie efJekeÀeme -
kegÀìesjesÐeesie, ûeesceesÐeesieeb®ee J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme meeOeCes, Mesleer HegjkeÀ J³eJemee³eeb®ee efJekeÀeme,
®eeceexÐeesie, jsMeerce GlHeeove, ceOegceef#ekeÀeHeeueve, KeeoerûeeceesÐee sie ûeeceerCe keÀejeieerjeb®es Hegve&Jemeve.
6) jespeieej efveefce&leer -
jespeieej efveefce&leer®³ee ³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes, jespeieej Je mJe³ebjespeieejeuee ®eeuevee
osCes.
7) Mew#eefCekeÀ -
ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe efJekeÀeme, ceesH eÀle ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe, ÒeeLeefcekeÀ MeeUeb®eer leHeemeCeer, FceejleeR®es
yeebOekeÀece, Mew#eefCekeÀ meeefnl³ee®ee HegjJeþe.
8) meceepekeÀu³eeCe -
DeeefoJeemeer efJekeÀeme, ceeieemeJeieea³eeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, DemHe=M³elee efveJeejCe keÀe³e& ¬eÀce, ceefnuee
Je yeeuekeÀeb®³ee keÀu³eeCeeb®es keÀe³e&¬eÀce.
9) meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e -
mebHetCe& ûeece mJe®íìe, efvece&ue ûeece ³eespevee, Meeues³e Deejesi³e mesJee, meeLeer®³ee jesieebyeeyele
ÒeefleyebOekeÀ GHee³e.
10) Fceejle Je oUCeJeUCe –
ÒeMeemeve Je Flej FceejleeR®eer yeebOekeÀeces, ûeeceerCe jmles, pees[ jmles, Jee[er Hee[e ³eebvee pees[Ceejs
jmles, Hegue Je ceesN³eeb®eer ueneve keÀeces, meeJe&peefvekeÀ GlHeeoves, leerLe&#es$es, efvemeie&jc³e mLeUs,
SsefleneefmekeÀ mLeUs ¿eeJej ue#e þsJeCe s.
11) ueIeg HeeìyebOeejs –
HeeìyebOeeN³ee®eer keÀeces, ueIeg efmeb®eve ³eespevee.munotes.in

Page 17

17DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
Heb®ee³ele meefceleer®eer j®evee Je keÀe³ex meebiee.
1.6.3 ûeeceHeb®ee³ele
ceneje<ì^eleerue Heb®ee³ele jepe J³eJemLes®ee ûeeceHeb® ee³ele ne Hee³eeYetle IeìkeÀ Deens.
ûeeceHeb®ee³eleeruee ûeecemeYes®eer keÀe³e&keÀejer meefceleer mecepeueer peeles. l³eecegUs ûeeceHeb®ee³eleeruee
ûeecemeYeskeÀ[tve DeefOekeÀej efceUeuesues Deensle. Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeefmlelJeele Demeuesueer Deeef Ce
Meemevee®eer keÀe³ex ûeeceHeeleUerJejHeej Hee[Ceejer ûeeceHeb®ee³ele KeN³ee DeLee&ves SkeÀ íesìerMeer mLeeefvekeÀ
mJejep³e mebmLee Deens. cegbyeF& ûeeceHeb®ee³ele DeefOeefve³ece 1958 vegmeej ûeeceHeb®ee³eleer®eer mLeeHevee
Peeueer Deens. 73 J³ee Ieìvee ieg©mleer DevJe³es ûeeceHeb®ee³eleeRvee IeìveelcekeÀ opee& ÒeeHle Peeuee Deens.
ûeeceHeb®ee³eleer®eer j®evee -
cegbyeF& ûeeceHeb®ee³ele DeefOeefve³ece, 1958 vegmeej efpeune HeefjDeefOekeÀeN³eeb®³ee efMeHeÀejleervegmeej cenmegueer ieeJeemeeþer efkebÀJee l³eeb®³ee ieìemeeþer ûeeceHeb®ee³ele mLeeHeve
kesÀueer peeles. 300 Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee ieeJeeuee ceneje<ì^ peceerve cenmetue
DeefOeefve³ece 1966 vegmeej cenmegueer ieeJee®ee opee& efceUlees. ieeJee®ee efJeml eej ueeskeÀmebK³ee Je cenmetue
vegmeej ûeeceHeb®ee³eleer®ee opee& þjefJeC³eele ³eslees. cenejeä^ele ûeeceHeb®ee³eleer®³ee meYeemeoeb®eer mebK³ee 7
les 17 Demetve ueeskeÀmebK³esvegmeej Òel³eskeÀ ûeeceHeb®ee³eleer®³ee meom³eeb®eer mebK³ee efpeuneefOekeÀejer
efveOee&jerle keÀjlees. 600 Hees#ee DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee ieeJeebmeeþer mJeleb$e ûeeceHeb®ee³ele
mLeeHeve keÀjC³eele ³esles. lej 600 Hes#ee keÀceer ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee ieeJeebmeeþer ûegHe ûeeceHeb®ee³ele
mLeeHeve keÀjC³eele ³esles. ûeeceHeb®ee³eleerleerue meom³eeb®eer efveJe[ Heew{ celeefOekeÀej Je iegHle celeoeve
HeOoleerves nesles. ³eemeeþer ûeeceHeb®ee³ele #es$eele ÒeYeeie le³eej keÀjC³eele ³esleele. SkeÀe ÒeYeeieeletve
peemleerle peemle leerve ÒeefleefveOeer efveJe[C³eele ³eslee le. ûeece ueeskeÀmebK³esvegmeej meom³e mebK³ee
Heg{erueÒeceeCes.
ieeJee®eer ueeskeÀmebK³ee ûeeceHeb®ee³ele meom³e mebK³ee
600 les 1500 7
1501 les 3000 9
3001 les 4500 11
4501 les 6000 13
6001 les 7500 15
7501 les DeefOekeÀ 17munotes.in

Page 18

18Òel³eskeÀ ûeeceHeb®e e³eleerceO³es m$eer ÒeefleefveOeermeeþer SketÀCe peeieeb®³ee 33… peeiee jeKeerJe
Demeleele. ³ee peeiee Òel³e#e efveJe[CegkeÀerJoejs YejC³eele ³esleele. Kes[îeeleerue Devegmegef®ele peeleer
peceeleeR®eer ueeskeÀmebK³ee efJe®eejele IesJetve jeKeerJe peei eeb®eer mebK³ee efveOee&jerle kesÀueer peeles. ner mebK³ee
efveOee&jerle keÀjC³ee®es DeefOekeÀej efpeuneefOekeÀeN³eebvee Demeleele. ceeieemeJeiee&®³ee ÒeJeiee&keÀefjlee 27 …
peeiee jeKeerJe þsJeC³eele Deeu³ee Deensle.
ûeeceHeb®ee³eleer®ee keÀe³e&keÀeue -
ûeeceHeb®ee³eleeR®ee keÀe³e&keÀeue Hee®e JeHeefnu³ee meYesHeemetve meg© neslees. meom³eeb®eener keÀeueeJeOeer Hee®e JeleejerKe efpeuneefOekeÀejer efveef½ele keÀjlees. ûeeceHeb®ee³eleer®ee keÀeueKeb[ HetCe& nesC³ee DeeOeer efle®es efJemepe&ve
keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jep³e Meemeveeuee Deens. HeCe ûeeceHeb®ee³eleer®ee keÀeueeJeOeer 6 ceefnv³eeHes#ee DeefOekeÀ
Jee{efJelee ³esle veener. mejHeb®e lemes®e GHemejHeb®e Heoe®ee keÀeueeJeOeerosKeerue Hee®e JeûeeceHeb®ee³eleer®³ee Jee{erJe keÀeueeJeOeerlener les®e HeoeefOekeÀejer keÀe³e& keÀjleele.
mejHeb®e –
mejHeb®e ne ûeeceHeb®ee³eleer®ee ueeskeÀefve³egkeÌle ÒecegKe Demelees. l³eeb®eer efveJe[ ûeeceHeb®ee³eleerceO³es
efveJe[tve Deeuesu³ee meom³eebceOetve kesÀueer peeles. ûeeceHeb®ee³eleer®³ee meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀeveblej
yeesueefJeuesu³ee Heefnu³ee yewþkeÀerle ner efveJe[ kesÀueer peeles. ³ee yewþkeÀer®es DeO³e#emLeeve efpeuneefO ekeÀejer
efkebÀJee l³eeves efve³egkeÌle kesÀuesu³ee efkeÀceeve GHeefpeuneefOekeÀejer ³ee opee&®ee DeefOekeÀejer YetHeefnu³ee yewþkeÀerle GHemejHeb®ener mejHeb®ee®³ee efveJe[ HeOoleervegmeej efveJe[uee peelees. efveJe[CegkeÀerle
oesIeebve ener celes meceeve He[u³eeme meYes®ee DeO³e#e ef®eÇer ìeketÀve mejHeb®e Je GHemejHeb®ee®eer efveJe[
keÀjlees. ûeeceHeb®ee³eleer®³ee meYes®es keÀecekeÀepe mejHeb®ee®³ee DeO³e#elesKeeueer nesle Demeles. ieeJee®³ee
keÀejYeejJej l³ee®es Òel³e#e efve³eb$eCe D emeles. ieeJeleerue efJekeÀemee®eer keÀeces l³eeb®³ee osKejsKeKeeueer
kesÀueer peeleele. mejHeb®ee®³ee DevegHeefmLeleerle GHemejHeb®e mejHeb®ee®eer keÀeces Heej Hee[lees.
mejHeb®e Heoemeeþer Deej#eCe Demeles. p³ee ieeJeeleerue 60… Hes#ee peemle ueeskeÀ mebK³ee
Devegmegef®ele peeleer -peceeleeR®eer efkebÀJee Yeìke̳ee efJecegkeÌle peceeleeR®eer Demeles. DeMee ûeeceHeb®ee³eleerleerue
mejHeb®ee®eer efveJe[ l³ee peeleer -peceeleerletve kesÀueer peeles. ceeieeme Jeiee&®³ee ÒeJeiee&meeþer 27 … Heos
jeKetve þsJe uesueer Demeleele. jep³eeleerue SketÀCe mejHeb®e HeoebHewkeÀer 33 … Heos m$eer mejHeb®eemeeþer jeKetve
þsJeuesueer Demeleele. mejHeb®eebvee ûeeceHeb®ee³eleer®³ee GlHeVeeHewkeÀer 2 … efkebÀJee 6000/ -©. ³eeHewkeÀer peer
jkeÌkeÀce keÀceer Demesue leer Jeeef< e&keÀ DeeefleL³e YeÊee cnCetve efoueer peeles.
mejHeb®ee®eer keÀe³ex –
ûeeceHeb®ee³eleerves mebceble kesÀuesu³ee þjeJeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀ©ve ûeeceHeb®ee³eleerves keÀeces Heej
Hee[C³ee®es keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀej mejHeb®eeuee osC³eele Deeues Deensle. ûeeceHeb®ee³ele DeefOeefve³ece 1958
keÀuece 38 vegmeej mejHeb®ee®eer keÀe³ex Lees[ke̳eele KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) ûeeceHeb®ee³eleer®eer yewþkeÀ yeesueeJetve yewþkeÀer®es DeO³e#emLeeve eqmJekeÀejCes Je meYes®es efve³eceve keÀj Ces.
2) ûeeceHeb®ee³eleer®es DeefOekeÀejer DeeefCe keÀce&®eejer ³eeb®³ee keÀe³ee&Jej osKejsKe Je efve³eb$eCe þsJeCes.
3) keÀe³eÐeeceOeerue lejlegoer Je ûeeceHeb®ee³eleer®es þjeJe ³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.munotes.in

Page 19

194) ûeeceHeb®ee³eleer®es DeboepeHe$ek eÀ le³eej keÀ©ve Heb®ee³ele meefceleerkeÀ[s cebpegjeruee HeeþefJeCes.
5) ûeeceHeb®ee³ele #es$eeleerue efJeefJeOe ³eespevee le³eej keÀjCes l³eebvee ceev³elee efceUJeCes DeeefCe l³eeb®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
6) ûeeceHeb®ee³ele #es$eeleerue ueeskeÀebv ee efJeefJeOe oeKeues osCes.
7) keÀjJemegueer JesUsJej nesF&ue ³ee®eer keÀeUpeer IesCes.
8) cenlJeeb®³ee keÀeieoHe$eebJej me¿ee keÀ©ve l³eeb®eer veeWo IesCes.
ûeecemesJekeÀ –
ûeecemesJekeÀ ne ûeeceHeb®ee³eleer®ee ÒeMeemekeÀer³e ÒecegKe Demelees. ûeeceHeb ®ee³eleer®es owvebefove keÀe³e& Je
keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe ûeecemesJekeÀ Heej Hee[le Demelees. ûeeceHeb®ee³eleer®³ee meYes®es Dee³eespeve keÀjCes,
meYes®es FefleJe=Êe þsJeCes, lemes®e ûeeceHeb®ee³eleerves þjeJe Heeme kesÀuesu³ee keÀe³ee&®eer Debceue yepeeJeCeer keÀjCes,
Heb®ee³ele meefceleer®es DeeefLe&keÀ efnMeesye DeeefCe efJeefJeOe DenJeeue efpeune HeefjkeÀe³ee&ue³eerve He$eJ³eJenej lemes®e keÀeieoHe$eeb®³ee veeWoer DeeefCe l³eeb®eer megjef#elelee ¿eeb®eer peyeeyeoejerner
ûeecemesJekeÀeJej Demeles. ûeecemesJekeÀe®eer vesceCetkeÀ efpeune Heefjl³eeb®es Jeslevener efpeune efveOeeRletve efoues peeles.
ûeeceHeb®ee³eleer®eer keÀe³ex –
ûeeceHeb®ee³ele #es$eeleerue meJe& uees keÀebvee ueeYeoe³ekeÀ Demeuesueer meJe& efJekeÀeme keÀece ³eespevee Je
GHe¬eÀce ûeeceHeb®ee³eleerkeÀ[s mebHetCe& kesÀuesueer Deensle leer Lees[ke̳eele Heg[erueÒeceeCes -
1) ke=À2) HeMegmebJeOe&ve
3) celm³eesÐeesie efJekeÀeme
4) JeveerkeÀ jCe Je JevemebJeOe&ve
5) menkeÀej efJekeÀeme
6) Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme
7) meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e
8) meeJe&peefvekeÀ yeebOekeÀece
9) efoJeeyeÊeer J³eJemLee
10) pevce, ce=l³et, efJeJeen ³eeb®eer veeWo þsJeCes
11) ûeeceHeb®ee³ele nÎerle keÀj Jemetueer ke ÀjCes.
12) mebHetCe& ûeece mJe®ílee DeefYe³eeve jeyeefJeCes
13) efvece&ue ûeece ³eespeves®eer keÀe³e&Jeener keÀjCes.
14) efHeC³ee®³ee HeeC³ee®eer J³eJemLee keÀjCes.
15) HeeìyebOeejs efJekeÀeme
Jejerue efJeDemeleele.munotes.in

Page 20

20DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
ûeeceHeb®ee³eleer®eer j®evee Je keÀe³ex mHeä keÀje.
1.6.4 ûeecemeYee
1992 ®³ee 73 J³ee Ieìveeog©mleerves Òel³e#e ueeskeÀMeener mebmLee cnCetve Òel³eskeÀ ûeeceeceO³es
ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej®eer ûeecemeYee efvecee&Ce kesÀueer iesueer. ³ee meYesle ûeeceHeb®ee³eleer®³ee #es$eeleerue
celeoejeb®³ee ³eeoerleerue meJe& Òeew{ veeieefjkeÀeb®es meom³elJe Demeles. jep³e efJeOeerceb[Ueves kesÀuesu³ee
keÀe³eÐeevegmeej ûe ecemeYee DeeHeueer meÊee JeeHejsue. Demee mHeä GuuesKe keÀuece 243 keÀ) ceO³es
keÀjC³eele Deeuee Deens. meve 2003 ®³ee cenejeä^ DeefOeefve³ece ¬eÀceebkeÀ 3 keÀuebce3 DevJe³es Jejerue
keÀueceele Hegvne og©mleer keÀ©ve Òel³eskeÀ efJeÊeer³e JeûeecemeYes®³ee efveoeve mene meYee IesC³eele ³esleerue. DeMeer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eecegUs SkeÀe
efJeÊeer³e JeûeecemeYes ®ee DeO³e#e –
meeJe&peefvekeÀ efveJe[CegkeÀerveblej®³ee Heefnu³ee ûeecemeYes®ee DeO³e#e lemes®e efJeÊeer³e Heefnu³ee
ûeecemeYes®ee DeO³e#e mejHeb®e ne®e Demelees. ûeecemeYes®³ee GJe&jerle meYeeb®es DeO³e#eHeo ûeecemeYes®³ee
yewþkeÀerme GHeefmLele Demeues u³ee J³ekeÌleeRkeÀ[tve l³ee l³ee yewþkeÀer®³ee JesUer efveJe[uesueer SKeeoer J³ekeÌleer
YetûeecemeYes®eer met®evee –
ûeecemeYes®eer met®evee meYes®³ee leejKes®³ee efkeÀceeve meele efoJeme Deieesoj ÐeeJeer ueeieles. lej
DemeeOeejCe meYes®eer m et®evee meYes®³ee leejKes®³ee efkeÀceeve ®eej efoJeme Deieesoj ÐeeJeer ueeieles. meoj
met®evee ûeeceHeb®ee³eleer®³ee keÀe³e&ue³eeJej ®eeJe[er efkebÀJee meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer ueeJeeJeer ueeieles. meYes®³ee
leejKes®³ee ®eej efoJeme DeeOeer oJeb[er efHe ìueer peeles.
ieCeHetleea –
ûeecemeYes®eer ieCeHetleea SketÀCe celeoej mebK³esl³ee 15 … efkebÀJee efkeÀceeve 100 J³ekeÌleer DeMeer
Demeles. ieCeHetleea DeYeeJeer ûeecemeYesves keÀecekeÀepe lenketÀye kesÀu³eeme l³ee®eJesUer Heg{erue meYes®ee keÀe³e&¬eÀce
peenerj keÀjeJee ueeielees.
ûeecemeYes®eer GefÎ<ìîes –
1) DeeHeCe efveJe[tve efouesues, ÒeefleefveOeer keÀejYeej veerì ®eeueJeerle Deensle keÀer veenerle les HeeneCes DeeefCe
l³eebvee peeye efJe®eejCes.
2) ûeecemLe ûeecemeYesle DeeHeu³ee ieeJeeleerue ef JekeÀeme Je efve³eespeveeyeeyele De[®eCeer ceeb[t MekeÀleele.
3) ieeJee®³ee keÀejYeejemeeþer meJee&vegcele yengceleeves efveCe&³e IesCes.
4) ieeJee®³ee efJekeÀemee®eer peyeeyeoejer ûeecemLeebJej meesHeefJeCes.munotes.in

Page 21

21ûeecemeYes®es efve³ece –
1) Je2) ûeecemeYesle keÀesCeerner ÒeMve efJe®ee© MekeÀlees DeeefCe DeO³e#e GÊejs oslees.
3) Je³esles.
4) Òel³eskeÀ efJeÊeer³e JeDeeJeM³ekeÀlee Demeu³eeme DemeeOeejCe yewþkeÀener yeesueefJelee ³esles.
ûeecemeYes®eer keÀe³ex –
ûeecemeYes®³ee keÀe³ee&ceO³es ceeieerue Jeefnesye Je uesKeeMesjs leHeemeCes, mLee³eer meefceleer, Heb®ee³ele meefceleer, cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ³eebveer
lemes®e jep³e Meemeveeves êemeYesHeg{s ceeb[eJe³eeme keÀUefJeuesu es efJeJeIesJetve l³eeb®eer veeWo keÀjCes, l³ee®eyejesyej cenejeä^ peue J³eJemLeeHevee®es ke Àe³e& ûeecemesJeskeÀ[s
meesHeefJeC³eele Deeues Deens.
cegbyeF& ûeeceHeb®ee³ele DeefOeefve³ece 1958 ceOeerue lejlegoervegmeej ûeemeceYes®³ee yewþkeÀer
yeesueefJeC³ee®eer peyeeyeoejer mejHeb®e efkebÀJee l³eeb®³ee DevegHeefmLele GHemejHeb®ee®eer Deens. oesIeeb®³ee
DevegHeefmLele ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer ûeecemeYes®eer yewþkeÀ yeesueeJet MekeÀleele. ûeecemeYes®eer yewþkeÀ
yeesueefJeC³eeme ³eesi³e keÀejCeebefMeJee³e mejHeb®e efkebÀJee GHemejHeb®e DemeceLe& þju³eeme l³eeb®es DeHee$e þ©
MekeÀles.
DeeHe ueer Òeieleer leHeemee.
ûeecemeYesJej efìHeCe keÀje.
1.7 meejebMe
Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeefmlelJeele Demeuesu³ee Heb®ee³eleeruee Hegve&peerJeerle keÀjC³ee®ee Òe³elve
mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej keÀjC³eele Deeuee. mJeeleb$³eesÊej keÀeUele ûeece erCe efJekeÀemeemeeþer mJeleb$e efJekeÀeme
ÒeMeemevee®eer ³eb$eCee Demes cnCeleele. Yeejleele Heb®ee³ele jepe J³eJemLee yeueJebleje³e cesnlee ³eeb®³ee
efMeHeÀejMeerJoejs le³eej keÀjC³eele Deeueer lej cenejeä^ele JemeblejeJe veeF&keÀ meefceleer®³ee efMeHeÀj Meervegmeej
le³eej keÀjC³eele Deeueer. cenejeä^eleerue Heb®ee³elejepe ³eb$eCee ef$emlejer³e Deens. DeeefCe HetCe& efJekeÀemee®eer
peyeeyeoejer Heb®ee³ele jepeJej meesHeefJeC³eeleueer Deens. Òel³eskeÀ mleje®eer mJeleb$e j®evee Demetve MeemekeÀer³e
Òeefleefv eOeeryejesyej ueeskeÀÒeefleefveOeeR®eer efve³egkeÌle keÀjC³eele Deeueer Deens. 73 J³ee Ieìveeog©mleerves ³eemunotes.in

Page 22

22³eb$eCesuee DeefOekeÀ DeefOekeÀej yeneue keÀjC³eele ³esJetve ûeecemlejeJej Heb®ee³ele jepe ³eb$eCee DeefOekeÀ
cepeyetle keÀjC³ee®ee Òe³elve Peeue e Deens. 1992 ®³ee 73 J³ee Ieìveeog©mleerves Heb®ee³ele jepeves veJeerve
©He OeejCe kesÀues Deens.
1.8 met®evee
cenejeä^eleerue ueeskeÀMeener®es efJekeWÀêerkeÀjCe ¿ee efJeÒel³e#e ûeeceHeb®ee³ele, Heb®ee³ele meefceleer Je efpeune HeefjmebmLeevee Yesì ÐeeJeer. lemes®e ûeeceHeb®ee³eleer®³ee ûeecemeYeebvee Yesìer osJetve Òel³e#e ûeeceHeb®ee³eleer®³ee
ûeecemeYes®³ee keÀecekeÀepeeefJeHegmlekeÀeb®es Jee®eve DeeHeCe kesÀu³eeme vekeÌkeÀer®e DeeHeCe ¿ee Heb®ee³ele jepe meboYee&le FlebYetle ceeefnleer
efceUJeeue.
1.9 mJeeO³ee³e
1) Òee®eerve Heb®ee³ele jepe efJe2) yeueJebleje³e cesnlee meefceleer®³ee efMeHeÀejMeer meebiee.
3) cenejeä^eleerue Heb®ee³ele jepe ³eb$eCee mHeä keÀje.
4) ieeJeHeeleUerJejerue ûeecemeYes®³ee keÀecekeÀepeeefJe5) efìHee efuene.
De) JewefokeÀ keÀeUeleerue ûeeceHeb®ee³el eer.
ye) ceew³e& keÀeUeleerue ûeeceHeb®ee³eleer.
keÀ) efye´ìerMekeÀeueerve ûeeceHeb®ee³eleer.
[) ûeeceHeb®ee³ele.
F) Heb®ee³ele meefceleer.
HeÀ) efpeuneHeefjmeboYe& met®eer
1) Heb®ee³ele jepe, efveJe=Êe ÒeHeeþkeÀ, [e@. Jee.Yee.Heeìerue.
2) Heb®ee³ele jepe, [e@.cee.iees.ceeUer, DeeMee ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
3) mebmkeÀjCe, kesÀ. meeiej HeeqyuekesÀMevmed HegCes.
4) Yeejleer³e ueeskeÀMeener ieCejep³e, Òee®ee³e& -[e@. Heer.[er.osJejs.
5) Heb®ee³ele jepe DeeefCe meecegefnkeÀ efJekeÀeme, [e@. Me .iees. osJeieebJekeÀj.
6) ûeeceHeb®ee³ele DeefOeefve³ece 1959 ®ee cegbyeF& DeefOeefve³ece ¬eÀceebkeÀ -3., oÊe$es³e njer ®eewOejer,
DeMeeskeÀ oÊe$es³e ®eewOejer, jepesMe DeMeeskeÀ ®eewOejer uee@ HeeqyueMeme&, 32 Jeer DeeJe=Êeer 2013.
7) efpeune HeefjDeeJe=Êeer.
8) cenejeä^e®es Meemeve Je jepekeÀejCe, jefJeefkeÀjCe meeves, efveefuecee meeves.
munotes.in

Page 23

23IeìkeÀ -2
cenmetue ÒeMeemeve
-[e@. keÌuescesvìeF&ve p³eg. efjyesuees
Heeþe®eer j®evee :
2.0 Heeþe®eer GefÎäs
2.1 ÒemleeJevee
2.2 SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer
2.3 peefceve cenmetue
2.4 cenmetuee®es IeìkeÀ
2.5 cenmetue ÒeMeemevee®eer J³eeHleer
2.6 cenmetue ÒeMeemevee®ee GÎsMe
2.7 cenmetue ÒeMeemeve
2.8 ceneje<ì^eleerue ce nmetue DeefOekeÀejer Je l³eeb®eer keÀe³ex
2.9 meejebMe
2.10 ceeie&oMe&keÀ met®evee
2.11 mJeeO³ee³e
2.12 meboYe&met®eer
2.0Gefo<ìîes
cenmetue ÒeMeemevee®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer DeY³eemeCes.
cenmetue ÒeMeemevee®eer J³eeHleer mecepetve IesCes .
cenmetue ÒeMeemevee®eer j®evee Je keÀe³ex DeY³eemeCes.
2.1ÒemleeJevee
YeejleeceO³es DeefleÒee®eerve keÀeUeHeemetve cenmetue He×leer DeefmlelJeele nesleer. JesieJesieUîee
keÀeueKeb[ele l³ee cenmetue He×leerceO³es yeoue nesle iesues. Deepener cenmetue cnCepes jepemJe. nîeeJej®e
mebHetCe& Yeejlee®³ee efJekeÀemee®es mJeHve HetCe& nesleebvee DeeHeCe Heenlees. DeeefCe Heg{sner Demes®e jenCeej Deens.munotes.in

Page 24

24Yeejleeves DeveskeÀ jepeJeìer Heeefnu³ee Deensle. l³eecegUs cenmetue ÒeMeemevee®ee DeY³eeme nîee Heeþele
DeeHeCe HeenCeej Deenesle.
2.2 SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer
ceeCetme jeveìer DeJemLesletve yeensj He[uee. pebieueele iegnsle jenCes l³eeves mees[tve efoues.
efMekeÀej keÀjC³ee®³ee pees[erves l³eeves iegjs HeeUCes lemes®e Mesleer keÀjC³eeme meg©Jeele kes Àueer. Heg{s DeefmLej
mJe©Hee®eer Demeuesueer Mesleer efmLej nesJet ueeieueer. ceeveJeer ìesUîee mLeeef³ekeÀ Peeu³ee. PeesHe[s, Iejs yeebOetve
ueeskeÀ SkeÀ$e jent ueeieueer. mLeeef³ekeÀ Peeuesu³ee ìesUîeebceO³es mebIeìesUîeeb®³ee ueeskeÀebvee efpebkeÀuesueer ìesUer iegueece yeveJet ueeieueer. ³eeletve®e jepemeÊes®ee Go³e Peeuee. jepes
ueeskeÀeb®eer ueneve ueneve jep³es efvecee&Ce Peeueer. jep³e ®eeueefJeC³eemeeþer jep³eeleerue ueeskeÀeb®³ee
GlHeVeeleerue keÀener efnmmee IesC³eele ³esJet ueeieuee. cnCepes®e cenmetue ieesUe keÀjC³eeme meg©Jeele Peeueer.
ne cenmetue þjefJeCes Je lees Jemegue keÀjCes ³eemeeþer cenmetue ÒeMeemevee®ee Go³e Peeuee. meJe& peceerve
jep³ee®³ee ceeuekeÀer®eer ns leÊJe jepemeÊesves ÒemLeeefHele kesÀ ues. `jepee' ne F&MJeje®ee DeJeleej Yeeie
peceerve YeesieJeìoejekeÀ[s jepee osJet MekeÀlees. ns leÊJe ÒemLeeefHele Peeues. l³eeletve®e efpelekeÀe peemle Yeeie
jepee YetOeejkeÀekeÀ[s þsJeerue eflelekeÀe lees jepee DeefOekeÀ o³eeUt, jep³e meÊes®³ee Go³eeHeem etve
DeefmlelJeele Deeues DeeefCe les HeÀej Òee®eerve Deens. meg©Jeeleeruee Deesye[ -Oeesye[ Demeuesues cenmetue
ÒeMeemeve keÀeUe®³ee DeesIeele yeoue nesJetve l³eele Gl¬eÀebleer nesle iesueer.
jepemeÊee peMeer efmLej nesJet ueeieu³ee, leMee cenmetue ÒeMe emeveele KetHe megOeejCee Peeu³ee.
ceeCegmekeÀer®es oMe&ve nesT ueeieues. YetOeejkeÀebkeÀ[tve l³eeb®³ee GlHeVeeHewkeÀer keÀceerlekeÀceer efnmmee IesCeeN³ee,
Deesuee efkebÀJee keÀesj[e ogJee{JeC³eeme HeeC³ee®eer mees³e keÀjCeeN³ee, leUer KeesoCeeN³ee jepemeÊee ueeskeÀefÒe³e Peeu³ee. p³ee jepemeÊee
efmLejeJeu³ee, YejYejeìeruee Deeu³ee lesLeerue cenmetue ÒeMeemeve meenpeerkeÀ®e megOeejues les DeefOekeÀ ceeveJeer
Peeues Demes Feflene me meebielees. cenmetue ÒeMeemeveele ¬eÀebleer keÀjCeejs veJeveJeerve Òe³eesie keÀ©ve les DeefOekeÀ
ueeskeÀefÒe³e keÀjCeeN³ee jepeJeìeRveer DeeHeuee þmee peveceeCemeebJej keÀe³ece®ee keÀesjuee Deens.
YetOeejke ÀebkeÀ[tve l³eeb®³ee GlHeVee®ee1111,,,2345efnmmee peguetce peyejomleerves pesJne
Jemetue keÀjC³eele ³esle neslee, lesJne efJepe³eveiej®³ee efnbot jepee®ee efJeodJeeve ÒeOeeve efJeÐeeOejC³emJeeceer
³eebveer Heg{ekeÀej IesJetve Òepes®³ee SketÀCe GlHeVee®³ee SkeÀ De<ìceebMe GlHeVe Ies C³ee®eer ÒeLee efJepe³eveiej®³ee
Òepeeefnleo#e jep³eele ©{ Peeueer. ³eeyeeyele®es l³eeb®es Je®eve Depetvener cenmetue ÒeMeemekeÀebvee ceeie&oMe&keÀ
Deens. ’pees jepee GlHeVee®³ee SkeÀ De<ìceebMeHes#ee peemle cenmetue ÒepeskeÀ[tve IesF&ue lees ³ee peieele
ogpe&ve þjsue. DeeefCe ce=l³etveblej vejkeÀeceO³es l³eeme Deeefiele ìekeÀues peeF&ue. “
ceew³e&keÀeueerve, iegHlekeÀeueerve jepemJe He×leer®es JeCe&veele DeeHeu³eeuee Òepes®³ee efnlee®³ee ¢<ìerves
cenmetue ieesUe kesÀu³ee®es meboYe& meeHe[leele.
efouuee ruee ceesieue meÊee efmLejeJeueer DekeÀyej yeeoMeneves DeveskeÀ efJeodJeeve iegCeerpeveebvee DeeÞe³e
efouee. l³ee®ee ceb$eer jepee lees[jceue ³eebveer peceerve ceespetve l³ee peceerveerletve ceeieerue 20 Je

Page 25

25efceUeuesu³ee GlHeVee®eer mejemejer keÀe{tv e l³eeDeeOeejs peceerve cenmetuee®eer DeekeÀejCeer keÀjC³ee®eer
’Pey lee“ner He×leer Debceueele DeeCeueer ³ee He×leercegUs Òepesuee v³ee³e efceUeuee.
efJepeeHetj®ee ÒeOeeve ceefuekeÀ Debyejves jepee DeeefCe Òepee ³eeceOeerue ceO³emle veeefnmes keÀjCeeN³e e
j³eleJeejer He×leer®eer cegng&leces{ jesJeueer. í$eHeleer efMeJeepeer®es ieg© oeopeer keÀeW[osJe ³eebveerner j³eleJeejer
He×leer Menepeer jep³ee®³ee HegCes peneBieerjerceO³es meg© kesÀueer. efMeJeepeerves Heg{s DeeHeu³ee jep³eele j³eleJeejer
He×leer®ee D eeûen Oe©ve DeJeuebye kesÀuee. HeefjCeeceer efye´ìerMe meece´ep³e meÊesuee osKeerue pegv³ee cegbyeF&
Òeebleele j³eleJeejer He×le ®eeue tþsJeCeeje cenmetue keÀe³eoe keÀjeJee ueeieuee. lesJne cenmetue ÒeMeemeveeuee
GpJeue DeMeer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetcee r Deens ns Deecner ue#eele þsJeues Heeefnpes. Jejerue SsefleneefmekeÀ
HeeMJe&Yetceer Lees[ke̳eele efoueer Deens.
2.3 peefceve cenmetue
peceerve cenmetue ne cenmetue DeekeÀejCeerleerue meJee&le ceesþe IeìkeÀ Deens. peceerve cenmetue
DeekeÀejC³eemeeþer efpeunîeeleerue ³eb$eCes®ee efpeuneefOekeÀejer ÒecegKe Demelees. peceerve cenmetue ÒeMeemevee®³ee
DeekeÀueveemeeþer peefceveer®³ee efJeefJeOe He×leer®eer ceeefnleer DemeCes HeÀej cenÊJee®es Deens. peceerve cenmetue
cnCepes peceerveerJej ueeJeC³eele ³esCeej e keÀj nes³e. HeCe J³eJenejele ne peceerve cenmetue peceerveerceOetve
efveIeeuesu³ee efHekeÀebJej ueeJeC³eele ³eslees. ceesieue meece´epeele peceerve cenmetue cnCetve efHekeÀJeuesu³ee
Oeev³ee®ee keÀener Yeeie Iesleuee peele Demes. KejerHe Je jyyeer HeerkeÀ JesieJesieUîee ÒekeÀej®es Demeu³eecegUs
JesieJesieUs peceerve cenmetue DeekeÀejues peele Demes.
efye´ìerMe jepeJeìerceO³es peceerve ceespeCes, peceerveer®es #es$eHeÀU þjefJeCes, peefceveer®ee Meslemeeje
þjefJeCes DeeefCe ³eemeJe& ceeefnleer®eer keÀeieo He$eele veeWo keÀjCes ³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemet ueeieueer.
efye´ìerMeeb®³ee keÀeUele meg©Jeeleeruee osMeele efvejefvejeUîee Yeeieele veeWoer þsJeC³ee®³ee efvejefvejeUîee
He×leer DeefmlelJeele nesl³ee. ³ee efvejefvejeUîee He×leercegUs ieeWOeU nesT ve³e s DeeefCe keÀeieoHe$eeb®³ee
mJe©Heele SkeÀJeeke̳elee ³eeJeer ³eemeeþer keÀener efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eebveer Òe³elve kesÀues.
peceerve OeejCe keÀjCes DeeefCe Meslemeeje YejCes Je meJe& iees<ìeR®eer He×leMeerj veeWo þsJeCes ³eemeeþer
efve³eceeJeueer ef kebÀJee peceerve cenmetue mebefnlee le³eej keÀjC³ee®es DeveskeÀ Òe³elve Peeues. 1929 ®³ee
megceejeme SHeÀ.peer. nì&vesue De@[jmeve ³ee efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eeves SkeÀ peceerve cenmetue mebefnlee le³eej
kesÀueer. Kes[sieeJeemebyebOeer®eer meJe& ÒekeÀej®ee r ceeefnleer He×leMeerjHeCes ieesUe keÀ©ve l³ee®eer J³eJeefmLele veeWo
keÀjC³eemeeþer efvejefvejeUîee ÒekeÀej®es ieeJe vecegves le³eej kesÀues. ³ee ieeJe vecegv³eebvee SkeÀHeemegve JeermeHe³e¥le
efvejefvejeUs ¬eÀceebkeÀ efoues Deensle. l³eecegUs mebHetCe& ceneje<ì^ele peceerveer®³ee veeWoer peceerve cenmetuee®eer
He×le meejKeer®e efometve ³esles.
2.4 cenmetuee®es IeìkeÀ
peceerve cenmetue pecee keÀjCeeN³ee DeefOekeÀeN³eeuee efJeefJeOe jep³eele efJeefJeOe veeJeeves DeesUKeues
peeles. cenmetue DeefOekeÀeje r meJe&meeOeejCeHeCes efpeuneHeeleUerJej IAS (Indian Adminisration
Service) opee&®ee Demelees, leeuegkeÀeHeeleUerJej lenmeerueoej DeeefCe l³eeuee ceole keÀjC³eemeeþermunotes.in

Page 26

26vee³eye lenefmeueoej Demelees, ieeJeHeeleUerJej leueeþer ne ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer mejkeÀejer Hewmes pecee
keÀjCes Je peceerveer®es leHeMeerue DeÐeeJele þsJeC³ee®es keÀe³e& keÀjlees.
cenmetue ÒeMeemeveeleerue peueefmeb®eve efJeYeeieekeÀ[s Mesleermeeþer HeeCeer osC³ee®eer peyeeyeoejer
Demeles. l³ee ÒeceeCeele Mesleermeeþer HeeC³ee®ee H egjJeþe keÀjC³eele ³eslees. l³ee DeeOeejeJej keÀj DeekeÀejC³eele
³esle Demelees. keÀj DeekeÀejC³ee®eer peyeeyeoejer peueefmeb®eve DeefOekeÀeN³eeb®eer Demeles. peueefmeb®eve
efJeYeeieeleHexÀ Jemegueer®es lekeÌles efpeuneefOekeÀejer Je lenmeerueoej ³eebvee H eeþefJeC³eele ³esleele. ns keÀj Jemetue
keÀ©ve osC³ee®eer peyeeyeoejer efpeuneefOekeÀeN³eeJej Demeles. vee³eye lenefmeueoej keÀener JesUe efJeMesDeefOekeÀeN³ee®eer vesceCetkeÀ keÀ©ve MeslekeÀN³eekeÀ[tve peceerve cenmetueeyejesyej ne keÀj Jemetue keÀjC³e ele ³eslees.
cenmetue ÒeMeemevee®ee GlHeVe keÀj ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. GlHeVe keÀj (Dee³ekeÀj)
efJeYeeiee®es DeefOekeÀejer keÀj DeekeÀejle Demeleele. GlHeVe keÀj (Dee³ekeÀj) efJeYeeiee®ee mebyebOe keWÀê
efJeYeeieeMeer Demelees. l³eecegUs ne efJeYee ie mebyebefOeleebkeÀ[tve mJele: keÀj ieesUe keÀjerle Demelees. Mesleer
GlHeVeeJejerue keÀj ne SkeÀ cenmetue ÒeMeemevee®ee IeìkeÀ Deens. Mesleer GlHeVeeJejerue keÀj vegkeÀles®e meg©
keÀjC³eele Deeues Deens. p³eeefJeYeeieele ceesþs MeslekeÀjer Demeleele. l³e e®ee®e mebyebOe ³ee keÀjeMeer ³esle
Demelees. Mesleer GlHeVe keÀje®eer DeekeÀejCeer Peeu³eeveblej ns keÀj peceerve cenmetueeyejesyej pecee keÀjC³eele
³esles.
cenmetue ÒeMeemevee®ee efJe¬eÀerkeÀj ne meg×e SkeÀ Yeeie Deens. ³ee efJeYeeiee®es pes DeefOekeÀ ej
Demeleele. les keÀj DeekeÀejC³ee®es keÀe³e& keÀjerle Demeleele. DeekeÀejuesues keÀj efpeuneefOekeÀeN³eebceeHe&Àle
pecee keÀjC³eele ³esles. v³ee³eeue³eerve keÀj Je DeyekeÀjer keÀj ne cenmetue ÒeMeemevee®ee cenÊJeHetCe& IeìkeÀ
Deens. v³ee³eeue³eerve keÀj leeuegkeÀe DeeefCe efpeune me$e v³ee³eeue³eele nesCeeN³ee meJe& J³eJenejebJej
v³ee³eeue³eerve MegukeÀ DeekeÀejues peeles lej DeyekeÀjer keÀj efJeefJeOe JemlegbJej DeekeÀejues peeles. ³eele
ÒeecegK³eeves oe©, efJekeÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ efpeunîeele SkeÀ DeefOekeÀejer Demelees. l³eeme efpeune DeyekeÀjer DeefOekeÀejer
cnCeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) cenmetue ÒeMeemevee®es IeìkeÀ meebiee.munotes.in

Page 27

272.5 ce nmetue ÒeMeemevee®eer J³eeHleer
Yeejlee®³ee efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves cenmetue efJeYeeie HeÀej®e cenÊJee®ee Deens. nîeemeeþer cenmetue
ÒeMeemeve cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[le Demeles. cenmetue ÒeMeemeveeceO³es JesieJesieUs efJeYeeie Deensle.
l³eele erue ÒecegKe Keeueerue ÒeceeCes -
1) cenmetue Jemegueer
2) peceerve ceespeCeer
3) Kepeervee
4) peceerve J³eJeneje®eer veeWoCeer
1) cenmetue Jemegueer :
meeOeejCele: cenmetue Jemegueer efJeYeeie ns®e cenmetue ÒeMeemeve cnCetve DeesUKeues peeles. keÀejCe
ne efJeYeeie Òel³eskeÀ ieeJeebHeemetve les jep³ee®³ee jepeOeeveerHe³e¥le jep³eYej Hemejuesuee Deens. ³ee
efJeYeeieeleerue keÀce&®eeN³eeb®³ee ieeJeeleerue Òel³eskeÀ YetOeejkeÀebMeer mebyebOe ³eslees. pevelesMeer peerJeble mebyebOe
DemeCeeje ne efJeYeeie Dee ns. keÀejCe ³ee efJeYeeieekeÀ[s efJeefJeOe ÒekeÀej®eer keÀeces meesHeefJeueer Deensle. meJe&
ÒekeÀej®³ee efveJe[CetkeÀe ueeskeÀmebK³ee ieCevee, DeVeOeev³e, je@kesÀue, meeKej Fl³eeoer efpeJeveeJeM³ekeÀ
Jemletb®³ee efJelejCee®eer J³eJemLee Deens. meeJe&peefv ekeÀ efJelejCe efJeYeeie leeuegkeÀe HeeleUerJej nîee
efpeJeveeJeM³ekeÀ Jemlet efJelejCee®eer peyeeyeoejer Heej Hee[les.
2) peceerve ceespeCeer :
peceerve ceespeCeer efJeYeeiee®es keÀece peceerve ceespeCeer®es keÀeieoHe$e, peceerveer®es vekeÀeMes, ieeJe e®es
vekeÀeMes le³eej keÀjCes DeeefCe les megjef#ele þsJeCes, YetOeejkeÀebveer ceeieCeer kesÀu³eeme peceerve ceespetve osCes,
Heesìefnmmee ceespeCeer keÀjCes, DeekeÀejHeÀes[ He$ekeÀ le³eej keÀjCes, Meemeveeves þjefJeu³eeme ceesþîee ieeJeeb®eer
/M e n j e b ® e e r ceespeCeer keÀjCes, Òel³eskeÀ YetKeb[e®ee vekeÀeMee le³eej keÀjCes, Òel³eskeÀ YetKe[eb®ee vekeÀeMee
le³eej keÀjCes, YetceeHeve leeuegkeÀe Je efpeune efveefj#ekeÀ Yetceer DeefYeuesKee keÀ#e ns ³ee efJeYeeieel eerue
ueeskeÀeb®³ee mebyebOeele ³esCeejs DeefOek eÀejer Deensle.
3) Kepeervee :
peceerve cenmetue ns jep³ee®es cegK³e GlHeVe mJeeleb$³eHetJe& keÀeueKeb[ele DeeefCe mJeeleb$³eeveblejner
yeje®e keÀeU nesles. cee$e Deelee leMeer HeefjefmLeleer jenerueer veener. efye´ìerMe jepeJeìerle Je veblejner
mejkeÀ ejer HewMee®ee J³eJenej yeBkeÀekeÀ[s megHegle& keÀjerHe³e¥le HewMee®³ee J³eJenejemen meJe& keÀecekeÀepe leeuegkeÀe
mlejeJej lenefmeue keÀe³ee&ue³ee®ee Yeeie cnCetve keÀe³e& keÀjCeeN³ee meye ì^sPejerkeÀ[tve DeeefCe
efpeuneHeeleUerJej efpeuneefOekeÀejer keÀe ³ee&ue³ee®ee SkeÀ Yeeie Demeuesu³ee efpeune ì^sPejer ceeHe&Àle
®eeueefJeC³eele ³esle Demes. cenmetue Keel³ee®es DeefOekeÀejer meye ì^sPejerle DeeefCe efpeune ì^sPejerle vesceues
peele Demele. HeÀe³eveebvme Keel³ee®³ee efveCe&³eevegmeej meye ì^sPejer Je efp eune ì^sPejer®ee keÀejYeej Deelee
mJeleb$eHeCes ®eeuet Deens. mejkeÀejer HewMee®ee J³eJenej yeBkeÀeceeHe&Àle ®eueveebÜejs nesle Demeu³eecegUs Deelee
HeÀkeÌle J³eJeneje®³ee veeWoer ì^sPejer ceeHe&Àle kesÀu³ee peeleele. cenmetue Keel³eeceeHe&Àle pecee nesCee N³ee Je
Ke®eea He[CeeN³ee jkeÌkeÀceeb®ee J³eJenej osKeerue meye ì^sPejer Je efpeune ì^sPejerceO³es veeWoJeeJee®e ueeielees.munotes.in

Page 28

284) peceerve J³eJeneje®eer veeWoCeer :
peceerveer®es efJeMesnmleeblejerle nesleele. ner nmleeblejeves ceeueceÊee nmleeblejCe keÀe³eoe. Yeejleer³e veeWoCeer keÀe³eÐee®³ee
lejlegoervegmeej veeWoJeeJeer ueeieleele. ns peefceveer®es omleeSsJepe veeWoC³eemeeþer veeWoCeer HeÀer Je peefceveer®³ee
efkeÀbceleer®³ee ÒeceeCeele mì@cHe HeÀer Jemegue kesÀueer peeles. Meemevee®es omleSsJepe veeWoCeer ns GlHeVee®es SkeÀ
meeOeve Deens. og³³ece veeWoCeer DeefOekeÀejer meeOeejCele: Òel³eskeÀ ceesþîee leeuegke̳eeuee Demeleele Je
efpeunîeeuee veeWoCeer DeefOekeÀeje rD e m e l e e l e .
Òel³e#eele Heenlee nîee J³eJeneje®ee DeeJeekeÀe ceesþe Deens. nîeeefþkeÀeCeer Lees[ke̳eele
DeY³eemeCeemeeþer efouee Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) cenmetue ÒeMeemevee®eer J³eeHleer meebiee.
2.6 cenmetue ÒeMeemevee®ee GÎsMe
cenmetue ÒeMeemeveeuee ÒeecegK³eeves Keeueerue GÎsMe meeO³e keÀjeJe³ee®es Deensle.
-jep³eeleerue meJe&®³ee meJe& peceerveer®ee (Mesleer +efyeveMesleer) keÀj JekeÀjCes.
-ieeJe, lenefmeue, efpeune HeeleUerJejeru e peceerve cenmetue, peceerve nkeÌkeÀ veeWo peceerve DeeefCe
leodvegefve³eceeÒeceeCes þjJetve efouesu³ee vecegv³eele keÀeieoHe$es le³eej keÀjCes Deee fCe les DeÐeeJele þsJeCes.
-peefceve cenmetue mebefnlee, l³eeKeeueerue efve³ece, ceeceuesoej keÀesì& De@keÌì, Yetceer mebHeeove keÀe³eoe,
efJeefJeOe peceerve megOeejCee keÀe³eos Fl³eeoer vegmeej ÒeeHle Peeuesu³ee DeefOekeÀejeb®ee JeeHej keÀ©ve
keÀe³eÐee®ee r DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
-peceerveeryeeyele efvecee&Ce Peeuesues Jeeo -oeJes ³eeceO³es efveCe&³e osCes Je l³ee efveCe&³ee®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjCes.
-peefceveer®³ee nÎer, efveMeeC³ee þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerle HeneCeer keÀ©ve YetOeejkeÀebkeÀ[tve m egefmLeleerle
þsJetve IesCes, veJeerve le³eej Peeuesues Heesìefnmmes ceespetve l³ee®es vekeÀeMes le³eej keÀjCes, pesJne pesJne
DeeJeM³ekeÀlee efvecee&Ce nesF&ue lesJne lesJne DeekeÀej HeÀes[ He$ekesÀ, keÀceer peemle He$ekesÀ le³eej keÀjCes,munotes.in

Page 29

29pesCeskeÀ©ve pe ceerveeryeeyele®es Jeeo SkeÀ lej efvecee&Ce®e nesCeej veenerle efkebÀJee efveoeve keÀceer nesleerue
l³eemeeþer ³eesi³e leer Keyejoejer IesCes.
-jep³e mejkeÀej peer peer keÀeces l³ee J³eefleefjkeÌle JesUesJesUer meesHeefJeue leer keÀe³e&#ecelesves Heej Hee[ Ces.
Lees[ke̳eele cenmetue Keel³ee®ee ieeJe HeeleUerHeemetve jep³e HeeleUer He³e¥le®ee meJe& keÀejYeej
megjUerleHeCes DeeefCe keÀe&#ecelesves Heej Hee[leevee®e jep³emejkeÀejves JesUesJesUer meesHeefJeuesueer efJeefJeOe
ÒekeÀej®eer keÀecesner lelHejlesve s HegCe&lJeeme vesCes, lemes®e Meemevee®es meceepeeleerue keÀeve DeeefCe [esUs yevetve
jep³eeleerue pevepeerJeve megmLeerj, Meebleleece³e Je ÒeieleerHeLeeJej jeKeC³eeme meowJe o#e jenCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) cenmetue ÒeMeemevee®ee GÎsMe meebi ee.
2.7 cenmetue ÒeMeemeve
cenmetue ÒeMeemeve peCeg jep³e Meemevee®ee Heeþer®ee keÀCee Deens. cenmetue ÒeMeemeveekeÀ[s
cenmetue Jemegueer®es Deleer cenÊJee®es keÀece Deens. peceerveer®es J³eJemLeeHeve l³eeb®³eekeÀ[s Deens. Meeblelee
megJ³eJemLe e þsJeCes. nîee®eer cenÊJee®eer keÀeceefiejer ns Keeles yepeeJeles. jep³eeleerue Òel³eskeÀ ieeJe®³ee Òel³eskeÀ
YetOeejkeÀebHe³e¥le ns Keeles Heesnes®euesues Deens. ³eecegUs ³ee ÒeMeemevee®ee pevemebHeke&À KegHe®e J³eeHekeÀ Deens.
mejkeÀejer peceerveer cebp etj keÀjCes, Yee[sHeÆîeeves osCes, yeerveMesleer HejJeeveieer osCes ner cenÊJee®eer keÀeces
cenmetue ÒeMeemeveeuee keÀjeJeer ueeieleele. efJeefJeOe ÒekeÀej®eer iegbleeiegbleer®eer keÀeces cenmetue ÒeMeemeveeuee Heej
Hee[eJeer ueeieleele.
2.7.1 cenmetue Ò eMeemevee®eer ³eb$eCee :
peceerve DeeefCe peceerve cenmetue ns jep³e Meemevee®³ee efve³eb$eCeeKeeueer ³esCeejs efJeDemeu³eecegUs Òel³eskeÀ jep³eele cenmetue ÒeMeemeve ³eb$eCee le³eej keÀjC³eele Deeueer Deens. cenmetue
ÒeMeemeve ³eb$eCesle cenmetueefJ eÒel³e#e cenmetue efveOee&jCe DeeefCe cenmetuee®eer Jemegueer ner peyeeyeoejer #es$eer³e ³eb$eCee Heej He[les. HeCe
jep³emlejeHeemetve ieeJemlejeHe³e¥le cenmetue efJeYeeie e®eer j®evee KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.munotes.in

Page 30

302.7.2 cenmetue ÒeMeemevee®eer j®evee :
ceneje<ì^eceO³es Heg{erueÒeceeCes 6 cenmetue efJeYeeie Deensle.
1) efJeoYe& -DecejeJeleer efJeYeeieele DekeÀesuee, DecejeJeleer, yegue{eCee, ³eJeleceeU, Je eefMece efpeuneb®ee
meceeJesMe neslees.
2) cejeþJee[e -Deewjbieeyeeo, peeuevee, Gmceeveeyeeo, ueeletj, veebos[, HejYeCeer, efnbieesueer nîee
efpeuneb®ee meceeJesMe neslees.
3) KeeveosMe DeeefCe GÊej ceneje<ì^ -Denceoveiej, OegUs, peUieeJe, vebogjyeej, veeefMekeÀ nîee
efpeuneb®ee meceeJesMe neslees.
4) keÀeskeÀCe -ye=nvcegbyeF&, þeCes, HeeueIej, je³eie[, jlveeefiejer, efmebOegogie& nîee efpeunîeeb®ee meceeJesMe
neslees.
5) HeefM®ece ceneje<ì^ efJeYeeie -keÀesuneHetj, HegCes, meebieueer, meeleeje, mee sueeHetj nîee efpeunîeeb®ee
meceeJesMe neslees.
6) efJeoYe& -veeieHetj efJeYeeie nîeeceO³es Yeb[eje, ®ebêHetj, ie[ef®ejesueer, veeieHetj, JeOee& efpeunîee®ee
meceeJesMe neslees.
2.8 ceneje<ì^eleerue cenmetue DeefOekeÀejer Je l³eeb®eer keÀe³ex
2.8.1 ef JeYeeieer³e Dee³egkeÌle :
ceneje<ì^eceO³es mene cenmegueer efJeYeeie Deensle. ³ee mene efJeYeeieekeÀjerlee mene efJeYeeieer³e
Dee³egkeÌle vesceuesues Deensle. SKeeÐee efJeYeeieele Dee³egkeÌleebvee mene³³e keÀjC³eemeeþer SkeÀ DeHej Dee³egkeÌle Je
³eesi³e J eeìsue lesLes mene³³ekeÀ Dee³egkeÌle vesceues peeleele. SkeÀe Dee³egkeÌleekeÀ[s oesve efkebÀJee DeefOekeÀ
efJeYeeiee®es ÒeMeemeve osC³eele ³esles. l³eeb®³ee efJeYeeieeleerue peceerve cenmegueeMeer mebyebefOele meJe& yeeyeleerle
DeefOekeÀej l³ee l³ee Dee³eg keÌleebkeÀ[s meesHeefJeues Deensle. efJekeÀemee®eer ieleer Jee{eJeer peceerveer®³ee Je Flej
keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepeeceO³es megOeejCee JneJeer ³ee ¢<ìerkeÀesveeletve efJeYeeieer³e Dee³egkeÌleeb®eer vesceCegkeÀ kesÀueer
Deens. efJeYeeieer³e Dee³egkeÌle eb®eer keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes -
1) JeMeemeveekeÀ[s HeeþefJeCes.
2) ì^sPejer keÀe³ee&ue³ee®eer leHeemeCeer keÀjCes.munotes.in

Page 31

313) meJe& efpeune HeefjSkeÀoe keÀjCes.
4) keÀuece 247 DevJe³es efpeuneefOekeÀeN³eeves efouesu³ee efveCe&³eeefJe©× kesÀuesues DeefHeue SsketÀve IesCes.
5) efpeunîee®³ee cenmegueeyeeyele Jeeef2.8.2 efpeuneefOekeÀejer :
ceesieue meece´ep³eeceO³es keÀjesjer HeÀewpeoej ne efpeuneefOekeÀeN³eebmeejKee®e DeefOekeÀejer neslee.
efye´ìerMe keÀeUele F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerves cenmetuee®es keÀece ef [efmì^keÌì keÀueskeÌìjkeÀ[s meesHeefJeues Je
1872 meeueer keÀueskeÌìj ns Heo efvecee&Ce kesÀues. mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej Yeejleele v³ee³e efJeYeeie keÀe³e&keÀejer
efJeYeeieeHeemetve mJeleb$e Peeu³eeves efpeuneefOekeÀeN³eeme efpeunîee®³ee meeceev³e ÒeMeem evee®es keÀece keÀjeJes
ueeieles. ceneje<ì^ele Òel³eskeÀ efpeunîeele SkeÀ efpeuneefOekeÀejer vesceC³ee®ee DeefOekeÀej Meemeveeuee Deens.
meeOeejCele: Dee³e.S.Sme. (IAS) Heefj#ee GefÊeCe& Peeuesueer J³ekeÌleer efpeuneefOekeÀejer cnCetve vesceueer
peeles.
efpeuneefOekeÀeN³ee®eer keÀe³ex -
1) peceerve cenmetue pecee keÀjCes
2) Meemevee®³ee ceeueceÊes®es osKejsKe keÀjCes.
3) Yetefce DeefYeuesKe J³eJeefmLele þsJeCes.
4) Mesleer®³ee peceerveer®ee efyeiej Mesleermeeþer JeeHej keÀjC³eeme HejJeeveieer osCes.
5) efpeune ob[eefOekeÀejer cnCetve keÀece keÀjCes.
lemes®e cenmetue ÒeMeemekeÀ cnCetvener cenmetue ÒeMeemeveeMeer mebyebefOele Demeuesueer efJeefJeOe keÀe³ex
efpeuneefOekeÀejer ³ee veel³eeves Heej Heeef[le Demelees. peefceve cenmetue DeefOeefve³ece 1966 De vJe³es
meesHeefJeuesu³ee peyeeyeoeN³ee Heej Hee[Ces nîeeceO³es peceerve cenmetue þjefJeCes, lees ieesUe keÀjCes, l³eeb®eer
veeWo keÀjCes, peceerveer ceeuekeÀer®eer Je l³eeleerue yeoueeb®eer veebso DeÐeeJele keÀjCes, MesleermebyebOeer keÀj ieesUe
keÀjCes, l ³ee®eer veeWo keÀjCes, Mesleer mebyebOeer®³ee keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes, DeeHelkeÀeueerve
³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes, HegjJeþe Je Hegve&Jemeve ³eemeejK³ee peyeeyeoeN³ee Heej Hee[Ces, efHekeÀeb®eer
DeeCesJeejer keÀjCes, DeyekeÀ jer keÀj Jemegue keÀjCes, MeemekeÀer³e ceeueceÊesJej osKejsKe þsJeCes ³eemeejKeer
efJeefJeOe keÀe³ex efpeuneefOekeÀeN³eeuee Heej Hee[eJeer ueeieleele.
efpeune ob[eefOekeÀejer :
meeJe&peefvekeÀ Meeblelee Je megJ³eJemLee jeKeCes ns efpeuneefOekeÀeN³ee®es keÀe³e& Deens. cenmegueer
oeJ³eemebyebOeer v³ee³eoeve keÀjCes, Heesueerme Keel³eeves HegjefJeuesu³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs obieue DeMeeblelee ³ee
keÀeUele meceepeefJeIeelekeÀ J³ekeÌleeR®ee yeboesyemle keÀjCes, leg©bie ÒeMeemeve, Heesueerme þeCes ³eeb®es efveefj#eCe,
veeiejer o#elee meefcel³eeb®es keÀe³e&, kewÀÐeeb®eer ÞesCeer, efMe#esle metì, efJeosMeer veeiejerkeÀeb®es HejJeeveies, JeemleJ³e
Je peeleer®es oeKeues, yeeue megOeej ie=ne®es J³eJemLeeHeve, DeHeIeele Je keÀeceieejeb®eer vegkeÀmeeve YejHeeF&,
GlmeJeemeeþer HejJeeveieer, efJeefJeOe keÀe³eÐeelebie&le HejJeeves osCes, Òesme keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer,
Je==#ej#eCe keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer, Yee[s efve³eb$eCe keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer Fl³eeoer keÀe³ex
efpeune ob[eefOekeÀejer ³ee v eel³eeves Heej Hee[eJeer ueeieleele.munotes.in

Page 32

32efpeune ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer :
efpeune ÒeMeemeveeleerue keÀce&®eeN³eeb®eer efve³egkeÌleer keÀjCes, DeemLeeHevee nîeeJej efve³eb$eCe Je
efveefj#eCe, keÀesmeefcel³eeb®es ieþCe, JeeefDeeefLe&keÀ lejleto, efpeune®ee ÒeMeemekeÀer³e DenJeeue, mejkeÀejer efJeÞeece ie=ne®eer J³eJemLee, ueeskeÀef ve³egkeÌle
ceb$eer Je cenÊJee®³ee J³ekeÌleeR®³ee oewN³ee®eer J³eJemLee, Mew#eefCekeÀ efMe<³eJe=Êeer DeeefCe keÀpe& ³eeb®es
J³eJemLeeHeve, MeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³eeb®³ee ÒeefMe#eCee®eer J³eJemLee, MeemekeÀer³e GÎsMeeb®eer Hegle&lee, efJeefJeOe
Keel³eeb®³e e efpeune mlejeJejerue DeefOekeÀeN³eeb®³ee keÀecee®ee mecevJe³e, pevele¬eÀejeR®es efvejekeÀjCe
nîeemeejKeer keÀe³ex efpeunîee®ee ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer nîee veel³eeves efpeuneefOekeÀeN³eeuee Heej Hee[eJeer
ueeieleele.
Meemevee®ee efpeune Òeefleefve Oeer :
ueeskeÀmeYee DeeefCe efJeOeevemeYee ³eeb®³ee efveJe[CegkeÀeR®³ee JesUer efpeuneefOekeÀejer efveJe[CegkeÀ
DeefOekeÀejer Demelees. lemes®e efpeune peveieCevee DeefOekeÀejer Demelees, ie@Pesì le³eej keÀjCes, SsefleneefmekeÀ
efþkeÀeCes Je mceejkesÀ ³ee bJej osKejsKe þsJeCes, je<ì^er³e ye®ele ³eespevee, mewefvekeÀ keÀu³eeCe efveOeer, veeJeerkeÀ
keÀu³eeCe efveOeer ³eeb®eer J³eJemLee, 15 Dee@iemì, 26 peevesJeejer nîee je<ì^er³e keÀe³e&¬eÀcee®eer DeeKeCeer
keÀce&®eejer keÀu³eeCe, kegÀìgbye keÀu³eeCe, mee#ejl ee DeefYe³eeve, meJe& efMe#eCe DeefYe³eeve Fl³eeoer yeeyele
F<ìebie ieeþC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes, ueeskeÀÒeefleefveOeeRveer efJe®eejuesu³ee ÒeMveemebyebOeer Keel³eeuee
efpeunîee®eer ceeefnleer Je DeekeÀ[sJeejer keÀUefJeCes nîeemeejKeer keÀeces efpeuneefO ekeÀeN³eeuee Heej Hee[eJeer
ueeieleele.
efpeuneefOekeÀeN³ee®³ee keÀecee®es mJe©He Je J³eeHleer ue#eele Ieslee Deepener efpeuneefOekeÀeN³eeuee
efpeune ÒeMeemevee®ee keWÀêefyebot ceeveues peeles.
2.8.3 GHeefJeYeeieer³e DeefOekeÀejer :
efpeunîee®³ee vew meefie&keÀ DeeefCe YeewieesefuekeÀ j®evesvegmeej DeveskeÀ GHeefJeYeeie Hee[C³eele ³esleele.
DeMee GHeefJeYeeiee®³ee ÒecegKe DeefOekeÀeN³eeuee GHeefJeYeeieer³e DeefOekeÀejer cnCeleele. keWÀêer³e ueeskeÀmesJee
Dee³eesie efkebÀJee Yeejleer³e ÒeMeemekeÀer³e me sJee Heefj#ee Heeme Peeuesues efkebÀJee ceneje<ì^ ueeskeÀmesJee Heefj#ee Heeme
Peeuesu³ee GcesoJeejeuee ÒeMeemevee®ee DevegYeJe osC³eemeeþer ns Heo HeÀej GHe³egkeÌle þjles.
efpeuneefOekeÀeN³eeÒeceeCes®e GHeefJeYeeieer³e DeefOekeÀejer ne DeeHeu³ee GHeefJeYe eiee®ee ÒecegKe ÒeMeemekeÀ Demelees.
mejkeÀejleHexÀ yeesueCeeje, cenmetuee®³eeyeeyele efpeune DeefOekeÀejer DeeefCe lenmeerueoej ³eeb®³eeceO³es
mecevJe³e ÒemLeeefHele keÀjCeeje keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee ³ee®eer DeeHeu³ee GHeefJeYeeieele peyeeyeoejer
meebYeeUCeeje DeefOekeÀejer cnCetve DeesUKeuee peelees.
GHeefJeYeeieer³e DeefOekeÀeN³ee®eer keÀe³ex :
1) DeeHeu³ee GHeefJeYeeieeleerue keÀefve<þ opee&®³ee cenmetue DeefOekeÀeN³eebJej osKejsKe þsJeCes, l³eeb®ee
DenJeeue efpeuneefOekeÀeN³eebvee HeeþefJeCes.
2) mejkeÀej®³ee DeeosMee®eer ³eesi³e leer DebceueyepeeJeCeer DeeHeu³ee GHeefJeYeeieele keÀjCes, l³eemeeþer
keÀefve<þ DeefOekeÀeN³eebvee DeeosMe osCes.munotes.in

Page 33

333) JesU Òemebieer oewjs keÀe{tve ÒeMeemekeÀer³e ceeefnleer ieesUe keÀjCes DeeefCe efpeuneefOekeÀeN³eebv ee meeoj
keÀjCes.
4) ueeskeÀeb®³ee le¬eÀejer mees[efJe Ces l³eemebyebOeer Deef Heueeme ceev³elee osCes DeeefCe efveCe&³e osCes.
5) DeeHeu³ee GHeefJeYeeieele Meeblelee DeeefCe megJ³eJemLesuee OekeÌkeÀe Heesn®eCeej veener DeMeer Keyejoejer
IesCes
6) ogkeÀjCes.
7) keÀjceCegkeÀ keÀj Jemegueer, ieewCe Keefvepe keÀj Jemegueer, jemle Oeev³e ogkeÀeve leHeemeCeer, cenmetue
Jemegueer Fl³eeoer®es He³e&Jes#eCe keÀjCes.
8) Meemevee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue DeefOekeÀeN³eebceO³es ³eesi³e mecevJe³e meeOeCes, GHeefJeYeeieer³e
ob[eefOekeÀejer cnCetve YetefcekeÀe yepeeefJeCes.
9) Yee[s efve³eb$eCe keÀe³eoe, ceneje<ì^ peceerve cenmetue keÀe³eoe, Fl³eeoerceO³es Deef YeÒesle Demeuesueer
v³ee³eeue³e YetefcekeÀe yepeeefJeCes.
10) efJeOeevemeYee celeoej mebIeekeÀefjlee GHeefJeYeeieer³e DeefOekeÀejer ne efveJee&®eve DeefOekeÀejer Je ueeskeÀmeYee
celeoej mebIeekeÀefjlee mene³³ekeÀ efveJee&®eve DeefOekeÀejer cnCetve Yetefce keÀe yepeeefJeCes.
2.8.4 lenefmeueoej :
ceneje<ì^ peceerve cenmetue keÀe³eoe 1966 keÀuece 6 DevJe³es Òele³eskeÀ leeuegke̳eeme SkeÀ
lenmeerueoej efkebÀJee DeefOekeÀ vee³eye lenmeerueoej DeHHej lenmeerueoej vesceC³ee®es DeefOekeÀej jep³e
Meemeveeme Deen sle. leeuegke̳ee®ee cenmegueer keÀejYeej HeenC³ee®³ee ¢<ìerves cenmetue mebefnles®³ee keÀuece
7(2) vegmeej jep³e Meemeve lenefmeueoeje®eer efve³egkeÌleer keÀjlees, lemes®e lenefmeueoeje®ee ceoleermeeþer
vee³eye lenefmeueoej efkebÀJee DeHHej lenefmeueoej ³ eeb®eer vesceCetkeÀ Meemeve keÀ© MekeÀles.
lenefmeueoeje®eer keÀe³ex :
1) leeuegkeÀebie&le peceerve cenmetueemebyebOeer meJe& keÀe³ex Heej Hee[Ces.
2) DeeHeu³ee #es$eeleie&le jep³e Meemeveeves efveoxMeerle kesÀu³eeÒeceeCes peceerve cenmetuee®eer DeekeÀe jCeer
keÀjCes Je l³ee®eer Jemegueer keÀjCes.
3) efHekeÀeb®eer DeeCesJeejer / HewmesJeejer þjefJeC³eemeeþer ceb[U efveefj#ekeÀ Je leueeþîeeb®es mene³³e IesCes.
4) ceb[U DeefOekeÀejer Je ceb[U efveefj#ekeÀ ³eebvee ³eesi³e les ceeie&oMe&ve keÀ©ve Heg{erue k eÀe³e& Heej Hee[Ces.
l³eebvee ³eesi³e les efveoxMe osJetve ceeefnleer ceeieefJeCes. efveefj#ekeÀeme DeeosMe osJetve Òel³eskeÀ ieeJee®eer
JesUesJesUer leHeemeCeer keÀjeJe³eeme meebieCes.
5) l³eeb®³ee ceb[Ueleerue Òel³eskeÀ ieeJee®³ee Yetceer DeefYeuesKeebJe j osKejsKe þsJeCes.
6) SKeeÐee ieeJeeleerue ueeskeÀeb®eer Je efHekeÀeb®eer HeefjefmLeleer peeCetve IesCes.
7) þjeefJekeÀ cegoleerle leeuegke̳ee®³ee meebefK³ekeÀer efJelejCee®es mebkeÀueve keÀjC³eemeeþer met®evee osCes.
8) vewmeefie&keÀ DeeHeÊeercegUs e fHekeÀeb®es Deleesveele vegkeÀmeeve Peeues Demesue lej l³eemebyebOeer ®eewkeÀMeer keÀ©ve
efHekeÀeb®³ee vegkeÀmeeveermebyebOeer keÀ®®ee DenJeeue le³eej keÀjC³eeme ceb[U efveefj#ekeÀeme meebieCes.munotes.in

Page 34

34ceb[U efveefj#ekeÀeves vewmeefie&keÀ DeeHeÊeercegUs efHekeÀeb ®³ee vegkeÀmeeveermebyebOeer HeeþefJeuesu³ee DenJeeueeJej
efJe®eej keÀ©ve Meemevee®³ee efve³eceebvee DeOeerve jentve ³eesi³e leer vegkeÀmeeve YejHeeF& MeslekeÀN³eebvee
osCes.
9) SKeeÐee ieeJeeme OejCe HetÀìtve DeLeJee Flej keÀejCeebcegUs ceeveJeer Je efJe Êeer³e neveer nesC³ee®ee mebYeJe
Deens. DeMeer ceeefnleer efceUeu³eeme l³ee efþkeÀeCeer Yesì osJetve ³eesi³e Keyejoejer®es GHee³e ³eespeCes.
10) peefceveer®³ee legkeÀ[îeebJe©ve SKeeoe Jeeo efvecee&Ce Peeu³eeme YetceeHeve DeefOekeÀeN³eebves peefceveer®es
ceespeCeer keÀ©ve ³eesi³e efveCe&³e osCes. Hejbleg He#ekeÀejeves l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeme
ìeUeìeU kesÀueer Demesue lej l³ee mebyebefOele peefceveer®ee DeefOekeÀej p³eeb®ee Deens l³eeme efceUJetve
osC³eemeeþer Deefle¬eÀceCe keÀjC³eeme peefcevee r®ee leeyee mees[C³ee®es DeeosMe osCes.
11) leeuegke̳eele vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Dee{Uu³eeme l³ee®ee DenJeeue lJeefjle efpeuneefOekeÀeN³eebkeÀ[s
meeoj keÀjCes. leeuegke̳eele efHekeÀeb®³ee DeeCesJeejermebyebOe erceeefnleer ieesUe keÀjCes leer
efpeuneefO ekeÀeN³eebvee keÀUefJeCes. efpeuneefOekeÀeN³eebves megef®ele kesÀuesueer keÀe³ex DeeHeu³ee #es$eele Heej
Hee[Ces.
12) lenmeerue keÀe³ee&ue³eerve keÀce&®eeN³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes Je l³eeb®³eeJej osKejsKe þsJeCes.
keÀesleJeeuee®eer leelHegjl³ee keÀeue eJeOeeRmeeþer vesceCegkeÀ keÀ©ve l³eeb®³ee jpesmebyebOeer keÀe³e&Jeener keÀjCes.
13) leeuegkeÀe mlejebJe©ve jemle Oeev³e ogkeÀeveebÜejs Oeev³ee®es efJelejCe keÀjCes, jemle Oeev³e ogkeÀeveebJej
³eesi³e les efve³eb$eCe þsJeCes. DeeHeu³ee keÀe³e&#es$eele pee rJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®ee keÀeUeyeepeej nesle
Demesue lej l³eemebyebOeer ³eesi³e les keÀ[keÀ GHee³e ³eespeCes.
14) efveJe[CegkeÀemebyebOeer leeuegkeÀe mlejeJejerue ÒecegKe cnCetve meJe& keÀe³ex Heej Hee[Ces. Heb®ee³ele
meefceleer®³ee Heefnu³ee meYesle meY eeHeleer Je GHemeYeeHeleer ³eeb®eer efveJe[ nesleevee l³ee meYes®es
DeO³e#emLeeve Yeg15) ieeJe®³ee DeefOekeÀej DeefYeuesKeeleerue veeWoer og©mle keÀjC³eemeeþer leueeþîeebvee DeeosMe osCes.
Mesleer®³ee keÀeceemeeþer mejkeÀejer peefceveer®eer efJ eunsJeeì ueeJeCes. peceerve cenmetuee®eer keÀe³ex keÀjleevee
DeefOeke=Àle J³ekeÌleeruee þjeefJekeÀ efoJeMeer þjeefJekeÀ JesUer GHeefmLele jenC³eemeeþer mecevme HeeþefJeCes,
Òebmeieer HekeÀ[ Jee@jbì keÀe{Ces efkebÀJee DeeosMe ve HeeUCeeN³ee J³ekeÌleeruee ©. 50 He³e¥le ob[ keÀjCes.
16) ieeJekeÀN³eebvee l³eeb®³ee mJele:®³ee GHe³eesieemeeþer ieewCe Keefvepes keÀe{C³eemeeþer Je l³eeb®ee JeeHej
keÀjC³eemeeþer HejJeeveieer osCes.
17) Menjer Je ûeeceerCe keÀeceemeeþer Mesle peefceveer®eer efyeiej Meslepeceerve cn Cetve leelHegjleer Iees18) leeuegke̳ee®³ee JeeefcnCetve keÀle&J³e yepeeJeCes.
2.8.5 ceb[U DeefOekeÀejer :
ceneje<ì^ peceerve cenmetue DeefOeefve³e ce 1966 vegmeej keÀener Kes[îeeb®es efceUtve SkeÀ cenmetue
ceb[U (jsJnerv³et meke&Àue) le³eej nesles. ³ee ceb[Ue®ee DeefYeuesKe cenmetue DeefOekeÀejer ceb[U efveefj#ekeÀ
Demelees. SkeÀe leeuegke̳eele SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ cenmetueer ceb[U Demeleele. Deeef Ce les vee³eye lenmeerueoej
³eeb®³ee DeOeerve Demeleele. ceb[U DeefOekeÀeN³eeb®ee l³eeb®³ee ceb[Ueleerue meJe& leueeþîeebJej DeefOekeÀej
Demelees. l³eeb®es ngkegÀce leueeþîeeves HeeUe³e®es Demeleele. ceb[U efveefj#ekeÀebvee efJeefMe<ì keÀle&J³eeMeer efkebÀ Jee
keÀe³ee&Meer mebyebefOele Demeuesu³ee efve³eceebceO³es efJeefnle kesÀuesu³ee keÀe³e&He×leer®es Heeueve l³eebvee keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 35

35ceb[U DeefOekeÀeN³eeb®eer keÀe³ex :
1) meJe& leueeþîeebvee l³eeb®³ee keÀecee®es Je keÀle&J³ee®es ÒeefMe#eCe osCe s.
2) SKeeoe leueeþer efve³ece efkebÀJee DeeosMe HeeUle Demesue lej l³eeuee JesUesJesUer mecepe osCes, met®evee
osCes.
3) meJe& leueeþer DeeHeu³ee keÀe³ee&ue³eele keÀe³ece JeemleJ³e keÀjle Demeu³ee®es HeenCes Je Deefve³eefcele
keÀe³ee&ue³eele Demeuesu³ee leueeþîeebvee mecepe osCes.
4) leueeþer DeeHeu³ee keÀle&J³eHeeueveele efvekeÀle&J³ee®es ³eesi³e efjleerves Heeueve keÀjerle veenerle Demes ceb[U DeefOekeÀeN³eeuee Jeeìu³eeme DeMee
leueeþîeeb®eer veeJes Jeefj<þebvee keÀUefJeCes.
5) leeuegkeÀe DeefYeuesKe keÀ#eeceO³es DeefOeefueefKele keÀjC³eemeeþer DeûesefmeJe& DeefYeuesKe DeûesefkeÀjCes.
6) ceb[U DeefOekeÀeN³eeb®³ee keÀe³e&#es$eeleerue leueeþîeeb®³ee keÀe³ee&®eer leHeemeCeer Je He³e&Jes#eCe keÀjCes.
7) DeeHeu³ee keÀe³e&#es$eeleerue Òel³eskeÀ ieeJee®eer mebHetCe& leHeemeCeer keÀjCes, leueeþîeeves þsJeuesu³ee mebHetCe&
ieeJe vecegv³ee ®eer leHeemeCeer keÀjCes. leueeþer peceerve cenmetue Je peceerve cenmeguee®es efnMesye ³eesi³e
efjleerves Je De®etkeÀ þsJelees keÀe veener ³ee®eer Kee$eer keÀ©ve IesCes.
8) peceerve cenmetue cnCetve Jemegueer ³eesi³e Demeuesu³ee jkeÀcee ieesUe keÀjC³eeJej ue#e þsJeCes.
9) peefceveer®³ee meJe& legkeÀ[îeeb®eer HesÀjHeÀej veeWoJenerle ³eesi³e efjleerves veesbo IesC³eele Deeueer Demeu³ee®eer
Je mebyebefOele J³ekeÌleeRvee veesìerme efou³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
10) leeuegkeÀe keÀe³ee&ue³eeuee pesJne efJeMes³eebvee nbieece Je HeerkeÀ ÒeefleJe=Êeeb®³ee mebkeÀuevee®³ee keÀeceer mene³³e keÀjCes.
2.8.6 leueeþer :
ûeeceerCe cenmetue ÒeMeemeve J³eJemLesleerue ieeJe HeeleUerJejerue cenÊJee®ee Ieìke Àc n C e p e sl e u e e þ e r
nes³e. ceneje<ì^eceO³es Òel³eskeÀ ueneve DeMee ûeeceerCe Yeeieemeeþer SkeÀ leueeþer efpeuneefOekeÀeN³eebleHexÀ vesceuee
peelees. leueeþer ne cenmetue Keel³ee®ee Jeie& 3 ®ee keÀce&®eejer Demetve l³eeb®³eeJej meke&Àue Dee@efHeÀmej Je
l³eev eblej lenmeerueoej efve³eb$eCe þsJelees. ceneje<ì^ cenmetue DeefOeefve³ece 1966 keÀuece 7(3) DevJe³es
Òel³eskeÀ meceepeekeÀefjlee SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ leueeþer vesceC³ee®ee DeefOekeÀej efpeuneefOekeÀeN³eebvee Deens.
l³eevegmeej leueeþîee®eer vesceCegke À kesÀueer peeles.
1) ceneje<ì^ peceerve cenmetue DeefOeefve³ece 1966 DevJe³es Jeefj<þ cenmetue DeefOekeÀejer meesHeefJeleerue
DeMeer keÀeces Je keÀle&J³e Heej Hee[Ces.
2) peceerve cenmetue Jemetue keÀjCes, peceerve cenmetue LekeÀyeekeÀer®eer, peefcevee r®³ee DeefOekeÀej He$eeb®eer
veeWo þsJeCes.
3) efpeuneefOekeÀeN³eeb®³ee DeeosMeevegmeej uesKeeb®eer veeWo keÀjCes Je l³ee®es jefpemìj le³eej keÀjCes.
4) DeeHeodûemleebvee ceole keÀjC³eemebyebOeer®eer ceeefnleer lenefmeueoejebvee keÀUefJeCes. ceeefnleer®e e DenJeeue
lenefmeueoejebvee HeeþefJeCes.munotes.in

Page 36

365) efvejeOeej kegÀìgbyee®es meJex#eCe keÀ©ve meevegûen Devegoeve JeeìHeemeeþer lenefmeueoejebvee ceole
keÀjCes.
6) JeeìHe keÀjC³eele Deeuesu³ee DeeefLe&keÀ ceoleer®ee efJeefve³eesie ³eesi³e neslees efkebÀJee veen er les
lenefmeueoejebvee keÀUefJeCes.
7) ieeJeeleerue meeLeer®³ee jesieeb®eer ceeefnleer lenefmeueoej Je vepeerkeÀ®³ee Deejesi³e keWÀê DeefOekeÀeN³eebvee
keÀUefJeCes.
8) DeeJeM³ekeÀlesvegmeej DeeHeodûemleebvee lJeefjle He³ee&³eer Je megjef#ele DeMee mLeU er nueefJeCes.
9) efveJe[CegkeÀ ³eb$eCesleerue IeìkeÀ ³ee veel³eeves efveJe[CegkeÀ meboYee&le meesHeefJeuesueer keÀeces Heej Hee[Ces.
10) peefceveer®³ee veesboer®es Gleejs osCes.
2.8.7 keÀesleJeeue :
ieeJeeceO³es 24 leeme mejkeÀejer keÀeces keÀjCeeje veeskeÀj cnCepes keÀesleJeeue. keÀesleJeeuee®³ee
keÀecee®ee þjeefJekeÀ JesU vemetve 24 leeme DeeJeM³ekeÀlesvegmeej kesÀJnener keÀece keÀjeJes ueeieles. ÒeecegK³eeves
leueeþer ³eebvee ceole keÀjC³eemeeþer meve 1958 Heemetve keÀesleJeeuee®eer vesceCetkeÀ kes Àueer peeles.
keÀesleJeeueeme leueeþer ³eeb®³eeefMeJee³e Heesueerme Heeìuee®³ee keÀe³ee&le ceole keÀjeJeer ueeieles. ûeeceerCe Yeeieele
keÀesleJeeueeme ’peeieu³ee“ Demesner cnCeleele.
Hee$elee : efkeÀceeve 18 Je keÀceeue 40 Je®eebieueer Demeuesu³ee DeeefCe ©He³es 100/ -leejCe jkeÌkeÀce Je peeceerve osCeeN³ee J³ekeÌleer®eer keÀesleJeeue
cnCetve vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. lemes®e keÀesleJeeueeves mebyebefOele ieeJeele®e jenCes yebOeveke ÀejkeÀ Deens.
vesceCetkeÀ : ieeJee®³ee ueeskeÀmebK³esvegmeej keÀesleJeeuee®eer mebK³ee Demeles.
ueeskeÀmebK³ee keÀesleJeeue mebK³ee
1000 1
1001 -3000 2
3000 Hes#ee peemle 3
keÀesleJeeuee®eer vesceCegkeÀ keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej lenmeeru eoejebvee osC³eele Deeuee Deens.
ceeveOeve : keÀesleJeeuee®es ceeveOeve þjefJeC³ee®ee DeefOekeÀej jep³e mejkeÀejuee Deens. meve 2003 ®³ee
yeoueevegmeej keÀesleJeeueebvee ojcene ©. 2000/ -ceeveOeve efoues peeles.
keÀesleJeeuee®es keÀe³e& :
1) ieeJekeÀN³ eebvee DeeJeM³ekeÀ lesJne ®eeJe[er / mepee ³esLes yeesueefJeCes.
2) mejkeÀejer met®evee, DeeosMe ieeJeele oJeb[er efHeìtve meebieCes.
3) leueeþer keÀe³ee&ue³e, ®eeJe[er mJe®í keÀjCes.
4) Heesueerme Heeìueeme iegvnîeeyeeyele ceeefnleer osCes, lemes®e Hee sueerme Heeìuee®³ee jKeJeeueerle
Demeuesu³ee kewÀÐeebJej Heneje þsJeCes.munotes.in

Page 37

375) pevce, ce=l³et, efJeJeen F. yeeyele ûeecemesJekeÀebvee keÀUefJeCes.
6) ieeJee®es oHlej, Jeefj<þ keÀe³ee&ue³eeme vesCes Je DeeCeCes lemes®e mejkeÀejer He$e J³eJenej Heesnes®eefJeC es.
7) ieeJeele iemle IeeueCes.
8) ieeJeeleerue ®eesjer ogIe&ìvee F. ceeefnleer Heesueerme Heeìueeme osCes.
9) leueeþer, HeesueermeHeeìerue Je l³eeb®es Jeefj<þ DeefOekeÀejer ³eebvee l³eeb®³ee keÀeceele ceole keÀjCes
F. yeeyeeR®ee meceeJesMe keÀesleJeeue e®³ee keÀe³ee&ceO³es neslees.
Jejerue cenmetue HeeleUîee Je l³ee HeeleUîeebJej keÀe³e& keÀjCeejs keÀe³e&JeenkeÀ nîeeb®eer ceeefnleer DeeHeCe
Lees[ke̳eele mecepetve Iesleueer Deens.
2.9 meejebMe
cenmetue ÒeMeemeveeuee ûeeceerCe Yeeieele Devev³emeeOee jCe cenÊJe Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve
cenmetue ³eb$eCesle megOeejCeelcekeÀ yeoue nesle iesues. efye´ìerMeeb®³ee keÀeUele cenmetue ÒeMeemeveeceO³es veeWoer®ee
efjHeesì& le³eej keÀjCes Je les veerì þsJeCes ®eeuet Peeues. Yeejleeuee mJeeleb$³e ÒeeHle Pee u³eeJej ³ee He×leerle
Lees[e yeoue keÀ©ve cenmetue mebefnlee le³eej kesÀueer. jep³eHeele UerHeemetve ieeJe HeeleUerHe³e&b le cenmetue
³eb$eCee le³eej keÀ©ve l³ee®es DeefOekeÀejer keÀle&J³e Je keÀe³ex þjJetve osC³eele Deeueer.
2.10 ceeie&oMe&keÀ met®evee
efÒe³e efJeÐeeLeea efce$eebvees, cenmetue ÒeMeemevee mebyebOeer DeefOekeÀ meKeesue DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee
Peeu³eeme meboYe& ûebLeeceO³es meebefieleuesu³ee HegmlekeÀeb®es pe©j Jee®eve keÀjeJes lemes®e leueeþer keÀe³ee&ue³e,
lenefmeueoej keÀe³ee&ue³e Je efpe uneefOekeÀeN³ee®es keÀe³ee&ue³e nîee efþkeÀeCeer Yesì osJetve efJeefJeOe
efJeYeeieebefJe2.11 mJeeO³ee³e
1) cenmetue ÒeMeemevee®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer meebiee.
2) cenmetue ÒeMeemevee®eer J³eeHleer meebiee .
3) ceneje<ì^eleerue cenmetue ÒeMeemevee®es keÀe³e& Je keÀe³e&JeenkeÀ nîeeJej meefJemlej Yee<³e keÀje.
4) ìerHee efuene.
De) cenmetue ÒeMeemevee®ee GÎsMe
ye) cenej e<ì^eleerue cenmetue ÒeMeemevee®eer j®evee
keÀ) efpeuneefOekeÀeN³ee®eer efJeefJeOe ke Àe³ex
[) keÀesleJeeuemunotes.in

Page 38

382.12meboYe&met®eer
1) ceesieuekeÀeueerve cenmetue He×leer, Sved.S . efmeÎerkeÀer, DevegJeeo : [e@. Òe. ue. meemeJe[keÀj, [e³eceb[
HeefyuekesÀMevmed, HegCes, ÒeLece DeeJe=Êeer 2006
2) ceew³eesxdlej Je iegHlekeÀeueerve jepemJeHe×lee r, [e@. [er. Sved. Pee, DevegJeeo : [e@. iees. ye. osieuetmkeÀj,
[e³eceb[ HeefyuekesÀMevmed, 2005
3) leueeþer leLee ceb[U DeefOekeÀeN³eeb®eer keÀe³ex, keÀle&J³es Je keÀe³e&He×leer, De@v[ jece MesuekeÀj.
4) ûeeceerCe ÒeMeemeve Meemeve Je jepekeÀejCe, mJeev ebo ieesKeues, ÒeMeeble ieesKeues.
5) meeceev³e ceeCetme keÀe³eoe DeeefCe v³ee³e, v³ee. megjsMe Jemeble veeF&keÀ.
6) peceerve ceespeCeer, De@v[ ieesefJebo meiej, mebkeÀueve kesÀ.Sve. Iees[kesÀ, ÒeeflekeÀ ÒekeÀeMeve, HesCe -je³eie[,
2017

munotes.in

Page 39

39IeìkeÀ -3
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee
-[e@. efoueerHe Meb. Heeìerue
Heeþe®eer j®evee :
3.0 Heeþe®eer GefÎäs
3.1 ÒemleeJevee
3.2 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®eer mebkeÀuHevee
3.3 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®eer J³eeHleer
3.4 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es mJe©He
3.5 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es yeoueleer He×leer
3.6 Mesleer®eer mebkeÀuHevee
3.7 ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue Mesleer®eer YetefcekeÀe
3.8 YetOeejCee Deeke=ÀleeryebOe
3.9 meejebMe
3.10 mJeeO³ee³e
3.11 meboYe&met®eer
3.0Gefo<ìîes
ûeeceerCe DeL e&J³eJemLes®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es mJe©He DeeefCe yeoueleer He×leer DeY³eemeCes.
YetOeejCee Deeke=ÀleeryebOe DeY³eemeCes.
3.1ÒemleeJevee
keÀesCel³eener meceepeJ³eJemLesle DeLe&J³eJemLesuee cenÊJee®es mLeeve Demeles. l³eecetUs keÀesCel³eener
meceepeeleerue DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme kesÀu³eeefMeJee³e l³ee meceepe J³eJemLes®es veerìmes DeekeÀueve nesT
MekeÀle veener. DeeefLe&keÀ GlHeeove ner kegÀþu³eener ceeveJeer mecegne®eer DeeJeM³ekeÀ DeMeer ef¬eÀ³ee Deens. ³ee®e
ceeveJeer mecegneJej ogjieeceer HeefjCeece nesle Demeleele DeeefCe l³ee®e ¢<ìerves ûeeceerCe meceepeJ³eJemLes®es
mJe©He mecepeeJetve IesC³eemeeþer ûeeceerCe meceepee®³ee DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es Deens.munotes.in

Page 40

40peieeleerue Del³eble Hegjeleve J³ eJemee³e cnCetve MesleerkeÀ[s Heenues peeles. Deveeoer keÀeUeHeemetve
Mesleerner GojefveJee&ne®es meeOeve cnCetve kesÀueer peeles. Yeejleeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 66…
ueeskeÀmebK³ee ner Kes[îeele jenles. l³ee ueeskeÀmebK³es®ee cegK³e J³eJemee³ e Mesleer Deens. l³eecegUs Yeejle osMe
keÀe ke=À1951 les 2001 ³ee keÀeueeJeOeerceO³es keÀjC³eele Deeuee. ³ee Òe³elveevee keÀener DebMeer ³eMe ner De eues.
Demes Demeues lejer, Yeejlee®eer DeLe&J³eJemLee cee$e ke=ÀueeskeÀmebK³esHewkeÀer 72 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner Òel³e#e Je DeÒel³e#eefjl³ee Mesleer J³eJemee³eeJej DeJeuebyegve
Deens. owvebefove iejpee Ye eieefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues DeVeOeev³e DeeefCe YeepeerHeeuee, HeÀUs,
Mesleerletve GHeueyOe nesle Demeleele. DeLe&J³eJemLesceO³es DemeCeeN³ee GÐeesieele keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe ner
Mesleerlegve®e kesÀuee peelees. osMeeceO³es Demeuesu³ee Ske tÀCe ÞeceMekeÌleer HewkeÀer 65 ìkeÌkesÀ ÞeceMekeÌleeruee Mesleer
J³eJemee³eeletve jespeieej GHeueyOe nesle Demelees. ûeeceerCe YeejleeceO³es jenle Demeuesu³ee ueeskeÀmebK³es®es
GHeefpeJeerkesÀ®eer ÒecegKe meeOeve Mesleer ns®e Deens. osMee®³ee je<ì^er³e GlH eVeele Mesleer®ee Jeeìe ceesþe Deens.
mejkeÀej®es ke=ÀÒeeHle keÀjC³ee®³ee Devegceesþs mebj®eveelcekeÀ yeoue Peeues Deensle. cee$e Deepener keÀceer GlHeeokeÀlee, Yeeb[Jeue, efveefce&leer®ee keÀceer
oj, ceevmegveJejerue DeJeuebyegve, efmeb®evee®es keÀceer ÒeceeCe, ³eebef$ekeÀerkeÀjCee®es DeuHe Òe³elve, ke=ÀkeÀcelejlee ³eemeej KesÒeMve Mesleer J³eJemee³eemeceesj Deensle.
3.2 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®eer mebkeÀuHevee
Òee®eerve Yeejleer³e Kes[er DeeefLe&keÀ ¢<ìerves mJe³ebHetCe& nesleer. oUCeJeUCee®³ee meeOeveeb®³ee
DeYeeJeeves Kes[er ner Flej peieeHeemetve HegCe&HeCes legìuesueer nesleer. l³eecegUs DeeefLe&keÀ mJe³ebHetCe&lee ner
keÀeUe®eer iejpe nesleer. cnCetve Kes[îeeleerue ueeskeÀeb®³ee efveJee&n efJeKes[îeebveer mJeleb$e DeMeer DeeefLe&keÀ ³eb$eCee GYeer kesÀueer nes leer. Mesleer ne cegK³e J³eJemee³e Demeu³eeves ³ee
DeeefLe&keÀ ³eb$eCes®es keWÀê Mesleer ns®e nesles. ûeeceerCe DeeefLe&keÀ J³eJemLesle yeuetlee He×le cenÊJee®eer nesleer. ner
He×leer ke=ÀGHe³egkeÌle veener.
ceeveJeeuee efveJee&nemeeþer cegueYetle iejpee YeeieefJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeu³eecegUs ceeveJeeuee
DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee keÀjeJ³ee ueeieleele. cnCetve®e DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeb®es ceeveJeer peer Jeveeleerue mLeeve cenÊJeHetCe&
Deens. meceepeeÒeceeCes DeLe&J³eJemLes®es mJe©Hener yeouele Demeles. Yeejleer³e ûeeceerCe meceepee®ee ÒecegKe
J³eJemee³e Mesleer Deens. ne J³eJemee³e Flej J³eJemee³eebHes#ee JesieUe DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& Deens. Mesleer n e®e
ÒecegKe J³eJemee³e Demeu³eecegUs ûeeceerCe peerJeveeJej ³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³es®ee ÒeYeeJe He[uee Deens. Mesleer
J³eJemee³ee®ee mebyebOe ne efvemeiee&Meer ³eslees. Mesleerleerue GlHeeovee®es ©Heeblej DeewÐeesefiekeÀ GlHeeoveele
©Heeblej ns keÀejKeeveo ejer cegUs Meke̳e nesles.
ûeeceerCe Yeeieele ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe Jee{le Demeu³eecegUs MeslepeefceveerJejerue Yeej Jee{le Deens
Je oj[esF& GlHeVe keÀceer nesle Deens. ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee ne Mesleer Deens. ûeeceerCe peveles®es
Gojefv eJee&ne®es ÒecegKe meeOeve Mesleer Demeuesues efomegve ³esles.munotes.in

Page 41

41ceeveJee®³ee Dece³ee&efole iejpee Deensle. ³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
DemeCeejer meeOeves cee$e ce³ee&efole Demeu³ee®es Dee{Ules. DeeHeu³ee Dece³ee&efole iejpeeb®eer Hetle&lee
keÀjC³eemeeþer GHeueyOe Demeuesu³ee ce³ee&efole meeOeveeb®ee HegjsHetj GHe³eesie keÀ©ve IesC³ee®eer ceeveJee®eer
Oe[He[ ³ee DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e cnCepes ’DeLe&Meem$e“ nes³e. Òee. je@yeervme®³ee ³ee J³eeK³esÒeceeCes
DeLe&Meem$eele ceeveJee®³ ee iejpeeb®ee lemes®e l³ee iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer JeeHejC³eele ³esCeeN³ee meJe&$e
meeOeveeb®ee DeY³eeme DeLe&Meem$eele DeHesef#ele Deens Je l³ee Devegmees[efJeC³eemeeþer kesÀuesueer GHee³e³eespevee DeLeJee me bMeesOeve ³eeb®ee osKeerue DeLe&Meem$eele meceeJesMe neslees.
SKeeÐee efJeYeeie, ÒeosMe DeLeJee osMeeleerue GHeueyOe meeOevemeeceûeer DeeefCe lesLeerue jefnJeemeer
ueeskeÀeb®³ee iejpeeb®ee meecegoeef³ekeÀ efJe®eej DeLe&J³eJemLesle DeefYeÒesle Demelees. l³ee efJeYeeieeleerue GHeueyOe
vewmeefie&keÀ mebHeÊeer Je efle®ee HegjsHegj GHe³eesie keÀ©ve IesC³eemeeþer keÀjC³eele ³esCeejs efJeefJeOe J³eJemee³e Mesleer,
GÐeesie Je l³eeb®³ee DeevegkeÀ©ve efvecee&Ce kesÀuesueer J³eJemLee cnCepes DeLe&J³eJemLee nes³e.
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee cnCepes DeMeer DeLe&J³eJemLee p³eele ûeeceerCe Yeeieeleerue GHeueyOe DeeefCe
ûeeceerCe Yeeieeleerue peveles®³ee iejpeeb®eer J³eJeefmLele m eebie[ IeeueC³eele Deeueer Demetve l³eeÜejs ûeeceerCe
Yeeieeleerue peveles®es peerJeveceeve Gb®eeJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. Yeejleele ûeeceerCe Yeeieeleerue ÒecegKe
J³eJemee³e Je GHeefpeefJekesÀ®³ee lemes®e je<ì^er³e GlHeVee®es SkeÀcesJe meeOeve Mesl eer Demeu³eecetUs ûeeceerCe
DeLe&J³eJemLes®ee efJe®eej cnCepes Mesleer Je Mesleer®³ee DeevegcnCetve®e ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme cnCepes Mesleer Je MesleerefJel³eeHeemegve efceUCeejs GlHeeove, ueIet Je kegÀìerjGÐeesie, ûeeceerCe J³eeHeej Je HeleHegjJeþe, yeepeejHesþ
efJeleer J³eJemLee cnCepes ûeeceer Ce DeLe&J³eJemLee nes³e.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3.3 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®eer J³eeHleer
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®³ee Jeefjue J³eeK³esJe©ve ³ee DeLe&J³eJemLes®eer J³eeHleer u e#eele ³esT
MekesÀue. Mesleer ne ûeeceerCe Yeeieeleerue SkeÀcesJe Je Del³eble cenÊJee®ee J³eJemee³e Demeu³eecegUs l³ee®ee Je
MesleerMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee meJe&®e yeeyeeR®ee l³eele meceeJesMe neslees. Meslepeceerve Je efle®es ÒekeÀej,munotes.in

Page 42

42peefceveerefJe efye³eeCes, Keles, Mesleer®eer DeJepeejs Je Mesleer®³ee He×leer, Mesleer GlHeeokeÀles®es Flej ÒeMve Yeeb[Jeue HegjJeþe,
yeBkeÀe, yeepeejHesþe, me nkeÀejer Mesleer Je menkeÀejer yeepeejHesþe, Meslecepegj Je l³eeb®³ee mecem³ee,
JevemebJebOe&ve, JeveGlHeeoves, HeMegmebJeOe&ve Je l³eeHeemetve efceUCeejs GlHeeoves, HeMegmebJeOe&ve Je l³ee®eer
yeepeejHesþ, ueIet Je kegÀìerjesÐeesie, ûeeceerCe efJeÐetleerk eÀjCe, Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme, mees³eer Je ÒeefMe#eCe
J³eJemLee, Deejesi³e F. yeeyeer®ee ûeeceerCe DeLe&J³eJemLesle meceeJesMe nesCes DeesIeeves DeeJeM³ekeÀ þjles. ûeeceerCe
peerJeveceeveeJej Òel³e#e DeLeJee DeÒel³e#eHeCes HeefjCeece keÀjCeeN³ee meJe& Ieì keÀeb®ee efJe®eej kesÀu³eeefMeJee³e
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®ee DeejeKe[e HetCe&®e nesT MekeÀle veener.
3.4 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es mJe©He
osMee®³ee DeeefLe&keÀ efve³eespeveele Menjer Yeeiee®³ee efJekeÀemeeme efceUeuesues DeJeemleJe cenÊJe
DeeefCe ûeeceerCe Yeeiee®³ee efJekeÀemeekeÀ[s Peeuesues De#ec³e ogue&#e ue#eele Ieslee Demes ue#eele ³esles keÀer,
ûeeceerCe DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®eer ³eesi³e meebie[ IeeueC³eele efve³eespevekeÀejebvee DeHe³eMe ÒeeHle Peeues
Deens. efJekeÀemeeyeeyel e®eer DeefmLejlee Je DemeceleesueHeCee ne ³ee®ee®e HeefjCeece Deens. efJekeÀemee®³ee
cegueYetle IeìkeÀeb®eer GHeueyOelee osKeerue ûeeceerCe peveles®es De%eeve Je efvej#ejlee, jmles yeebOeCeerceOeerue
DeHe³eMeecegUs efJekeÀemeeHeemetve Jebef®ele jeefnuesuee r ieeJes, ©{er, HejbHeje, DebOeÞe×e ³eeceO³es iegjHeÀìuesueer
meceepeJ³eJemLee, peeleerJ³eJemLee, Oece& ³eeceOetve efvecee&Ce Peeuesueer ogkeÀueer, YeerJe oeefjêîe ³eecetUs DeveskeÀ kegÀìgbyes efJekeÀemeeHeemetve Jebef®ele D eensle.
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLesle ³ee meJe& yeeyeeR®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCetve
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es mJe©He efJemle=le Deens. l³eeceO³es Keeueerue ceeie&oMe& keÀleÊJeeb®ee efJe®eej nesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
ceeie& oMe&keÀ leÊJes :
1) ûeeceerCe meeOevemeeceûeer, YeewieesefuekeÀ Je vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleer Je peceerveer®eer HeenCeer keÀ©ve ke=ÀefJekeÀemee®es OeesjCe þjefJeCes.
2) GHeueyOe efJeÐegle MekeÌleer®ee HegjsHegj GHe³eesie keÀjCes.
3) ke=ÀefJekeÀefmele keÀjCes.
4) ûeeceerCe Yeeieele HegjsMee JewÐeefkeÀ³e mees³eer GHeueyOe keÀjCes.
5) ûeeceerCe DeewÐeesefiekeÀjCeeuee ®eeuevee osCes.
6) ûeeceerCe efJekeÀ eme keÀe³e&¬eÀceeb®eer ÒeYeeJeerefjl³ee DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
7) He³ee&JejCee®ee Nneme ve keÀjlee efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCes.
8) efJekeÀeme efJekeÀjC es.
Jejerue ceeie&oMe&keÀ leÊJee®ee efJe®eej keÀ©ve Òel³eskeÀ Yeeieele keÀener yeoue keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
þjsue. l³eecegUs ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee efJekeÀefmele nesC³eeme neleYeej ueeiesue.munotes.in

Page 43

433.5 ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es yeoueleer He×leer
ke=Àke=ÀjeyeefJeC³eele Deeues.
mecegoe³e efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce, ke=Àke=ÀYeej keÀceer keÀjC³eemeeþer efve³eespeve Dee³eesieeves ûeeceerCe efJekeÀemee®³ee [eJeHespee®³ee D eJeuebye kesÀuee. Goe.
ûeeceerCe Yeeieele ke=ÀoUCeJeUCeeme Òeeslmeenve, ke=ÀÒeeslmeenve F. le mes®e ûeeceerCe Yeeieele meceevelee Je v³ee³e ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer efve³eespeve Dee³eesieeves
Yeg-megOeejCeebJej Yej efouee. l³eeceO³es ceO³emLee®es G®®eeìve, kegÀUeb®es mebj#eCe Je DeefleefjkeÌle peceerveer®es
JeeìHe YetceernerveebceO³es keÀjCes F. OeesjCeelcekeÀ efveCe&³eeb®ee meceeJesMe neslees.
Yeejleer³e ûeeceerCe peveles®ee ÒecegKe J³eJemee³e Mesleer Deens. l³eecegUs ke=ÀkeWÀêerle keÀjC³eele Deeues. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee Mesleer J³eJemee³e Deens. l³eece tUs Heb®eJeeef³eespeveebceO³es osKeerue ke=Àyeouele ®eeueues Deens. efveJee&n Mesleer®es ©Heeblej J³eeHeejer MesleerceO³es nesT ueeieues. Mesleer®es
DeeOetefvek eÀerkeÀjCe nesT ueeieues. nefjle¬eÀebleer, OeJeue¬eÀebleer, meesvesjer ¬eÀebleer, efveue¬eÀebleer cetUs ke=À#es$eele Deecegueeûe HeefjJele&ve Peeues.
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee ner efceÞe DeLe&J³eJemLee Deens. DeeOetefvekeÀ keÀeUele ke=ÀmesJee#es$ee®es cenÊJee®es ³eesieoeve Deens. ke=Àefomegve ³eslees. peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee Mesleer J³eJemee³eeJej HeefjCeece nesle Deens. l³eecetUs Yeejleer³e Mesleer Je
MeslekeÀjer ³eebvee HejkeÀer³e mHeOe&keÀebMeer mHeOee& keÀjeJeer ueeiele Deens.
DeeOetefvekeÀ keÀeUele ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee yeouele iesuesueer efometve ³esles. MeslekeÀjer
DeVeOeev³ee®es GlHeeove IesC³eeyejesyej®e Tme lesueefye³ee, p³etì Je keÀeHetme F. J³eeHeejer efHekesÀ IesT
ueeieuee Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer Yeepeer, HeÀUs cemeeu³ee®es HeoeLe& ³eeb®es osKeerue
GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeeJej IesT ueeieuee Deens. cegu³eJeHeeleer, SkeÀmJe ³ee iees<ìeRvee MeslekeÀjer meecee sje
peele Deens.
3.5.1 yeeriejMesleer cnCetve peceerveer®ee JeeHej :
meO³ee ûeeceerCe Yeeieele Je veerce Menjer Yeeieele Iejs yeebOeC³eemeeþer peefceveer®eer efJe¬eÀer kesÀueer
peeles. HeeJemeeJej DeJeuebyetve DemeCeejer uenjer Mesleer efJeketÀve Hewmes efceUefJeCes ueeskeÀ Hemeble keÀ© ueeieues
Deensle. l³eecetUs ueeieJe[er Keeueerue #es$eele Ieì nesleevee efomeles.
Meslepeefceveer efJeMespeeles. lemes®e kebÀHeveer Mesleer He×leerceO³es osKeerue Jee{ nesle Demeuesueer efomegve ³esles. pewJeleb$e%eevee®ee ke=À#es$eele ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHej nesT ueeieuee Deens.munotes.in

Page 44

44ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es mJe©He yeoue ®eeueues Deens. l³eeÜejs ke=ÀDeeJeM³ekeÀ Deens. Mesleer efJekeÀemeele ³esCeeN³ee De[®eCeer otj keÀ©ve ke=Àþjsue. ûeeceerCe DeewÐeesefiekeÀjCeeuee Jesie ³esCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens. ueneve MeslekeÀjer, Yetceernerve,
Meslecepe gj ³eeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer ûeeceerCe DeewÐeesefiekeÀjCeeves yeouet MekeÀles. ueIegGÐeesieOebos DeeefCe
pees[Oebos ³eeb®³eecegUs DeLe&J³eJemLesuee yeUkeÀìer ÒeeHle nesT ueeieueer Deens. ³ee GÐeesieOebÐeeceO³es
efkeÀHeÀe³eleMeerj iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve efJekeÀemeeuee ieleer oslee ³esT MekeÀles.
Òee®eerve ûeeceerCe DeLe&J³eJemLee DeeefCe meO³ee®eer DeLe&J³eJemLee ³eele HeÀjkeÀ Deens. DeeOetefvekeÀ
keÀeUele ke=ÀHeefjJele&ve nesle Demeuesues efometve ³esles.
3.5.2 Mesleer J³eJemee³e DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme :
Mesleer J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme Peeuee keÀer DeVeOeev³e GlHeeoveele Jee{ nesles. ke=Àke=ÀDeeJeM³ekeÀ DemeCeeje keÀ®®ee ceeue ne osKeerue ke=ÀMesleer efJekeÀemeecegUs keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe Jee{tve DeewÐeesef iekeÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUles.
Yeejleeleerue Mesleer J³eJemee³ee®eer YejYejeì Peeu³eeme Yeejleeleerue yengmebK³e ueeskeÀeb®es jenCeerceeve
Gb®eeJeC³eeme ceole nesF&ue. MeslekeÀN³eeb®es GlHeVe Jee{u³eeme l³eebvee keÀejKeeveoejer Jemleg DeefOekeÀ
mebK³esves Kejsoer keÀjlee ³esCes Meke̳e nesF&ue Je l³eecegUs Yeejleeleerue DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee DeeCeKeer
®eeuevee efceUsue.
MesleerJ³eJemee³ee®³ee efJekeÀemeecegUs Mesleerceeuee®eer HejefkeÀ³e osMeebkeÀ[s kesÀueer peeCeejer efve³ee&le
Jee{sue . efve³ee&leerceOeerue Jee{ercegUs Yeejleeuee HejefkeÀ³e ®eueve efceUsue. Yeejleele peer ³eb$emeeceûeer le³eej
nesT MekeÀle veener efkebÀJee p³ee megÆîee Yeeieeb®es DeeefCe jmee³eveemeejK³ee DeewÐeesefiekeÀ keÀ®®³ee ceeuee®es
Yeejleele GlHeeove nesT MekeÀl e veener DeMeer ³eb$emeeceûeer, ³eb$eeb®es megìs Yeeie, DeewÐeesefiekeÀ keÀ®®ee ceeue
l³ee HejefkeÀ³e ®euevee®³ee mene³³eeves Dee³eele keÀjlee ³esCes Meke̳e nesF&ue Je l³eecegUs Yeejlee®³ee
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemee®ee Je He³ee&³eeves DeeefLe&keÀ efJeke Àemee®ee Jesie Jee{C³eeme ceole nesF&ue.
DeMee efjleerves Yeejleeleerue Mesleer #es$ee®³ee efJekeÀemee®ee Yeejleeleerue DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeMeer
cnCepes®e DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer efvekeÀì®ee mebyebOe Deens. l³eecegUs ke=À3.6 Mesleer®eer mebkeÀuHevee
Yeejle ne ke=ÀJe Mesleer mebyebefOele J³eJemee³e ns®e Deensle. Yeejleer³e Mesleer ner JewefMe<ìîeHetCe& Deens. l ³eeb®ee leHeMeerue
Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) YeejleeceO³es Demeuesu³ee OeejCe#es$ee®³ee mJe©HeecegUs Yeejleer³e Mesleer®es mebIeìve ns oesDemeuesues Dee{Ules.munotes.in

Page 45

452) Flej J³eJemee³e Je Mesleer J³eJemee³e ³eeb®eer leguevee kesÀueer Demelee l³eeletve nesCeeN³ee efJeefve³eesiee®ee
oj ne Mesleer J³eJemee³eele HeÀej®e keÀceer Demeuesuee efomelees.
3) osMee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³es®ee efJe®eej kesÀuee Demelee yengmebK³e ueeskeÀmebK³ee Mesleer J³eJemee³eeJej
DeJeuebyetve Demeu³eecegUs Mesleer J³eJemee³eeJej ueeskeÀmebK³es®ee leeCe peemle Deens.
4) peieeleerue osMee®³ee ke=ÀDemelee leer HeÀej®e keÀceer Demeu³ee®es Dee{Ules.
5) Yeejleer³e Mesleer ner nbiee ceer mJe©Hee®eer Demeu³eecegUs ³ee #es$eele DeLe&yeskeÀejer lemes®e ígHeer yeskeÀejer
ceesþîee ÒeceeCeele Deens.
6) Yeejleer³e ke=ÀDeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Ieìk eÀeb®es ÒeceeCe keÀceer Deens.
7) Yeejleer³e ke=ÀMeslepeefceveer®ee JeeHej nesle Demeu³eecegUs Je melele ke=ÀDemeu³eec egUs ke=À8) Yeejleer³e ke=Àefvemeiee&®³ee DevegketÀueles®ee Je ÒeefleketÀueles®ee HeefjCeece ³ee J³eJemee³eeJej ÒeYeeJeerHeCes neslees. l³eecegUs
efvemeiee&Jejerue DeJeuebefyelJe ns ke=À9) Yeejleer³e ke=ÀpeefceveerHewkeÀer yengmebK³e peceerve ner Heef [le þsJeueer peeles. DeMee He[erle peefceveer®ee Mesleer
efJekeÀemeemeeþer JeeHej keÀjCes Meke̳e Deens. DeueerkeÀ[erue Heb®eJeeefÒeceeCeele l³ee®ee JeeHej nesT ueeieuee Deens.
10) Yeejleer³e ke=ÀlegkeÀ[erkeÀjCe nesC³eemeeþer efJeefJeOe keÀejCe s keÀejCeerYetle Deensle. Goe. MeslekeÀN³eeb®ee
DeefMeef#eleHeCee, l³eeb®³ee ceveesJe=Êeer, YeejleeceO³es Demeuesues Jeejmee nkeÌkeÀemeejKes keÀe³eos,
DeefmlelJeele Demeuesu³ee keÀe³eÐee®eer De³eesi³e DebceueyepeeJeCeer F.
11) Yeejleer³e MesleerceO³es keÀmele Demeuesues MeslekeÀjer ns yengmebK³esves DeeefLe&keÀ efmLeleer nueeKeer®eer
Demeuesues Deensle. lemes®e ns DeefMeef#elener Deensle.
12) ke=ÀGlHeeovee®eer efJe¬eÀer keÀjCeeN³ee keÀ®®³ee Je HekeÌke̳ee GlHeeokeÀebvee Meke̳e neslees.
13) Yeejleer³e ke=Àpeemle Deens. l³ee®ee HeefjCeece Mesleceeue efJe¬eÀer J³eJemLee ner meoesDeens.
14) Yeejleer³e ke=ÀJ³eeHeejer efHekesÀ HeÀej®e keÀceer Iesleueer peeleele. l³eecegUs GÐeesieebmeeþer®³ee keÀ®®³ee ceeuee®³ee
GHeueyOeles®eer keÀcelejlee efvecee&Ce nesles.
15) Yeejleer³e ke=ÀkeÀeUele Del³euHe ÒeceeCeele Jew%eeefvekeÀ He×leer®ee JeeHej keÀjCes meg© Peeues Deens.munotes.in

Page 46

463.6.1 ke=ÀYeejleeceO³es Demeuesu³ee efvejefvejeUîee ÒeosMeebceOeerue HeefjefmLeleerme Devegme©ve Mesleer J³ eJemee³e
kesÀuee peelees. ne J³eJemee³e keÀjC³ee®³ee efJeefJeOe He×leer DeefmlelJeele Deensle. l³ee®es JeieeakeÀjCe
keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe DeeOeejeb®ee JeeHej keÀjCes iejpes®es Deens. l³eevegmeej Mesleer®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes.
1) DeekeÀejevegmee j:
MesleerceO³es peceerve keÀmeC³eemeeþer efkebÀJee efHekeÀeb®eer ueeieJe[ keÀjC³eemeeþer Iesleuesu³ee #es$ee®ee
DeekeÀej kesÀJe{e ceesþe Deens. l³eeJe©ve pes ÒekeÀej He[leele les Heg{erueÒeceeCes.
De) íesìîee ÒeceeCeeJejerue Mesleer (Small Farming)
ye)ceO³ece ÒeceeCeeJejerue Mesleer (Medium Farming)
keÀ) ceesþîee ÒeceeCeeJejerue Mesleer (Large Farming)
JesieJesieUîee efþkeÀeCe®³ee HeefjefmLeleervegmeej íesìs, ceO³ece, ceesþs DeekeÀejner yeouet MekeÀleele.
2) GlHeeoveeb®³ee efkebÀceleervegmeej :
MesleerceO³es kesÀu³ee peeCeeN³ee efHekeÀeb®³ee efkebÀceleervegmeejner Mesleer®es ÒekeÀej efvecee&Ce nesleele.
l³eeb®eer efJeYeeieCeer oesve efJeYeeieeble keÀjlee ³esles.
De) efJeMesMesleerceOetve efceUCeejs GlHeVe ns efJeefMe<ì DeMee SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Mesleer efHekeÀeHeemetve efceUle
Demeles. lesJne l³ee Mesleeruee efJeMesye) meeceev³e Mesleer :
MesleerceOetve efceUCeejs GlHeVe ns SkeÀe®e efJeefMe<ì efHekeÀeHeemegve ve efceUlee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
efHekeÀeHeemetve efceUles, l³eeJesUer l³eeme meeceev³e Mesleer Demes cnCeleele.
3) J³eJemee³ee®³ee mJe©Heevegmeej :
Mesleer J³eJemee³e keÀjle Demeleevee l³eeceO³es nesCeejs GlHeeove ns keÀMeemeeþer efkebÀJee l³ee®ee
GHe³eesie keÀesCel³ee keÀejCeemeeþer kesÀuee peeCeej Deens ³ee®³eeJe©vener Mesleer®es ÒekeÀej He[leele. l³ee®eer
efJeYeeieCeer oesve ÒekeÀejebceO³es kesÀueer peeles.
De) efveJeen& Mesleer :
pesJne Mesleer ne J³eJemee³e GojefveJee&ne®es meeOeve cnCetve k esÀues peeles, lesJne l³ee MesleerceOetve
efvecee&Ce Peeuesues GlHeeove ns kegÀìgbyee®³ee GojefveJee&nemeeþer JeeHejues peeles, l³eeJesUer DeMee ÒekeÀejeme
efveJee&n Mesleer Demes cnìues peeles.
ye) J³eeHeejer Mesleer (Commercial Farming) :
³ee Mesleer ÒekeÀejeceO³es kesÀues peeCeejs Mesleer GlHeeove ns ÒeecegK³eeves yeepeejeceO³es efJe¬eÀermeeþer
kesÀues peeles. ³ee Mesleer ÒekeÀejekeÀ[s J³eeHeejer ¢ef<ìkeÀesveeletve Heentve veHeÀe efceUefJeCes ne cegK³e nslet Demelees.munotes.in

Page 47

474) mebIeìvee ÒekeÀejevegmeej :
Mesleer J³eJemee³e ne ceesþe Hemeeje Demeuesuee J³eJemee³e Deens. ³ee J³eJemee³eeceO³es JeeHeju³ee
peeCeeN³ee mebIeìve He×leer®³ee DeeOeejeves 6 ÒekeÀej efvecee&Ce nesleele. les Heg{erueÒeceeCes -
De) Jew³eeqkeÌlekeÀ Mesleer (Individual Farming) :
³eeÒekeÀej®³ee Mesleer ÒekeÀejeceO³es Mesleer Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe©Heele keÀmeueer peeles. MeslekeÀjer Mesleer®eer
meJe& ÒekeÀej®eer keÀeces mJele: DeeefCe l³eeb®³ee kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee menkeÀe³ee&ves keÀjerle Demelees. lemes®e
Mesleermeeþer ueeieCe eN³ee meeOeveeb®ee JeeHej DeeHeu³ee kegÀìtbyeekeÀ[tve®e keÀjerle Demelees, DeMee ÒekeÀejs kesÀu³ee
peeCeeN³ee Mesleeruee Jew³eeqkeÌlekeÀ Mesleer Demes cnCeleele.
ye)SkeÀef$ele Mesleer (Joint Farming) :
³ee ÒekeÀej®³ee Mesleer ÒekeÀejeceO³es Mesleer Gl Heeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee GlHeeove
IeìkeÀe®es Goe. Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue ³ee IeìkeÀeb®es meceÒeceeCeele SkeÀ$eerkeÀjCe kesÀues peeles Je l³ee
ÒeceeCeele GlHeeovee®es efJeYeepeve keÀjC³eele ³esles. DeMeeÒekeÀejs kesÀu³ee peeCeeN³ee Mesleer Òe keÀejeuee SkeÀef$ele
Mesleer Demes cnìues peeles.
keÀ)menkeÀejer Mesleer (Co-operative Farming) :
³ee ÒekeÀej®³ee Mesleer ÒekeÀejeceO³es DeveskeÀ MeslekeÀjer Mesleer keÀmeC³eemeeþer SkeÀ$e ³esle Demeleele
Je menkeÀejeves Mesleer keÀjleele. menkeÀejer lelJee®ee JeeHej ne Mesleer ÒekeÀejeceO³es kesÀuee peelees. MesleerceO³es
efvecee&Ce nesCeejs GlHeeove ns MeslekeÀN³eebvee l³eebveer kesÀuesu³ee menkeÀe³ee&®³ee mJe©Heele efJeYeeietve efoues
peeles, DeMee ÒekeÀej®³ee Mesleer ÒekeÀejeme menkeÀejer Mesleer D emes cnCeleele.
[)Òeceb[U Mesleer (Corporate Farming) :
³ee ÒekeÀej®³ee MesleerceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue ³ee IeìkeÀeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. Mesleer
ceesþîee ÒeceeCeele kesÀueer peeles. ³ee Mesleer ÒekeÀejeceO³es DeveskeÀ ÞeefcekeÀ Hei eej efceUefJeC³eemeeþer keÀece
keÀjleele. l³eeb®³eekeÀ[tve keÀece keÀ©ve IesC³eemeeþer ÒeYeeJeer J³eJemLeeHekeÀe®eer vesceCetkeÀ kesÀuesueer Demeles.
³ee ÒekeÀejeceO³es Yeeb[Jeue iegbleefJeCeeN³ee efnmmesoeje®ee ÒecegKe GÎsMe ne peemleerle peemle veHeÀe ef ceUefJeCes
ne®e Demelees.
F)mejkeÀejer Mesleer (State Farming) :
³ee Mesleer ÒekeÀejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue iegbleefJeuesues Demeles. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves
mejkeÀejkeÀ[tve Yeeb[Jeue iegbleefJeues peeles. ³ee ÒekeÀejeceO³es Yeeb[JeueÒeOe eve mJe©Hee®eer Mesleer kesÀueer peeles.
³eeceO³es peceerveer®eer ceeuekeÀer mejkeÀej®eer Demeles. Mesleer J³eJemLeeHeven ermejkeÀej®es Demeles. mejkeÀejer
J³eJemLeeHevee®³ee osKejsKeerKeeueer Heieejer keÀeceieej keÀece keÀjleele.
HeÀ)meecetefnkeÀ Mesle er(Collective Farming) :
³ee ÒekeÀej®³ee MesleerceO³es MeslekeÀjer DeeHeuee Mesle peefceveerJejerue nkeÌkeÀ mees[tve osleele DeeefCe
meJe& efceUtve efHekeÀe®eer ueeieJe[ meb³egkeÌlejerl³ee keÀjleele. MesleerceO³es JeeHejueer peeCeejer meJe& meeOeves ner
l³eeb®³ee meJee¥®³ee ceeuekeÀer®eer Demeleele. MeslekeÀN³eebveer kesÀuesu³ee Mesleerleerue Þecee®³ee ÒeceeCeele l³eebvee
GlHeVeeleerue Jeeìe efceUle Demelees.munotes.in

Page 48

485) Yetceer OeejCesvegmeej :
Mesleermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Yetceer ³ee IeìkeÀeb®³ee GH eueyOelesvegmeej oesve ÒekeÀej le³eej
nesleele les Heg{erueÒeceeCes.
De) ketÀU Mesleer (Share Cropping ):
³ee ÒekeÀejeceO³es Mesleer keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Yetceer®eer GHeueyOelee
peceerveoejekeÀ[tve kesÀueer peeles. l³eeves peceerve ke ÀmeC³eeme GHeueyOe keÀ©ve efou³eeyeÎue l³eeuee Keb[
efouee peelees. SketÀCe efceUCeeN³ee GlHeVeebHewkeÀer Keb[ Jepee peelee GjCeejs GlHeVe keÀmeCeeN³ee MeslekeÀN³ee®es
GlHeVe Demeles.
ye) ceeuekeÀ keÀemlekeÀejer (Peasent Properietorship ):
³ee ÒekeÀej® ³ee MesleerceO³es Mesleer keÀjC³eeme DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer peceerve mejkeÀejkeÀ[tve
GHeueyOe keÀ©ve Iesleueer peeles. l³eeyeÎue mejkeÀejeuee Keb[ efouee peelees. Keb[ osC³ee®³ee efkebÀJee
J³eJenejeceO³es Flej ceO³emLe kegÀCeerner vemeleele. lemes®e keÀmeC ³eemeeþer efouesueer peceerve ns HejbHejeiele
DeMee mJe©Heele Demeles, lemes®e leer nmleeblejCeer³ener Demet MekeÀles.
6) Þecee®³ee mJe©Heevegmeej :
MesleerceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeieleele. l³eemeeþer ueeieCeejs Þece l³ee®³ee
GHeueyOelesvegmeej Mesleer®eer oesve ÒekeÀej He[leele les Heg{erueÒeceeCes.
1)kegÀìgbye Mesleer (Family Farming) :
Mesleer keÀmele Demeleevee MesleerceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀeces keÀjeJeer ueeieleele. l³eemeeþer
MeslekeÀjer DeeHeu³ee kegÀìgbyeeceO ³es Demeuesu³ee J³ekeÌleer®³ee menkeÀe³ee&ves ner Þecee®eer keÀeces HetCe& keÀjerle
Demesue, lej l³eeuee kegÀìgbye Mesleer Demes cnCeleele.
2) cepetj Mesleer :
³ee ÒekeÀej®³ee Mesleer ÒekeÀejeceO³es MesleerceOeerue keÀeces ner Heieejer cepegjeb®³ee men keÀe³ee&ves keÀ©ve
Iesleueer peeleele. l³eebvee kesÀuesu³ee keÀecee®ee ceesyeouee cnCetve l³eebvee cepetjer efoueer peeles.
Jejerue Mesleer ÒekeÀej Del³eble keÀeìskeÀesjHeCes keÀjCes Meke̳e veener. keÀejCe Mesleer J³eJemee³ee®es
mJe©He Del³eble iegble eiegbleer®es Deens. JesieJesieUîee DeeOeejeJej JesUs®es ÒekeÀej ns keÀener ÒeceeCeele SkeÀceskeÀebMeer
meec³e oeKeJet MekeÀleele. keÀeìskeÀesj efJeYeeieCeer keÀjCes Mesleer#es$eeefJe3.7 ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue M esleer®eer YetefcekeÀe
cenelcee ieebOeer ³eebveer Demes cnìues nesles keÀer, Mesleer ner Yeejleer³e ueeskeÀeb®es GHepeerefJekesÀ®es meeOeve
Deens. Mesleer keÀjCeejer ueeskeÀmebK³ee Kes[îeele jenles. Kes[îee®ee efJekeÀeme keÀjeJe³ee®ee Demesue lej Mesleer
efJekeÀemeeme ÒeeOeev³e efoues Heeefnpes. lemes®e MesleerHetjkeÀ Je MesleerJej DeeOeeefjle GÐeesieeb®ee efJe®eej kesÀuee
Heeefnpes.munotes.in

Page 49

49osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne Mesleer J³eJemee³eeJej DeJeuebyetve Deens. Mesleer ne DeLe&J³eJemLes®ee
Hee³ee Deens. je<ì^er³e GlHeVeele Mesleer®ee Jeeìe 43 ìkeÌkesÀ SJe{e Deens. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es ke=ÀcenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYeeJele Demeles. pemepemee DeeOegefvekeÀ efJekeÀeme nesle peelees. lemelemes MesleerJejerue
DeJeuebyelJe keÀceer nesles. DeewÐ eesefiekeÀ efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesuee keÀ®®ee ceeue Mesleer #es$eeletve
HegjefJeuee peelees. osMeeceO³es Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee DeVeOeev³ee®ee ÒeMve,
DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVe, GÐeesieemeeþer keÀ®®³ee ce euee®eer GHeueyOelee jespeieejebceO³es Jee{
keÀjC³ee®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Mesleer efveYeeJele Demeles.
Mesleer J³eJemee³e DeLe&J³eJemLesleerue cetueYetle #es$e cnCetve efJeumeve yeeke&Àj, yeejPees[ermeejKes
efJe®eejJeble ceeveleele. lej pes.Sme. [sefJmeme ³ee efJe®eejJebleeuee Mesleer #es$eeuee cetueYetle #es$e ceeveCes ³eesi³e
Jeeìle veener, keÀejCe DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeceO³es DeveskeÀ IeìkeÀ YetefcekeÀe efveYeeJele Demeleele Demes
cele les ceeb[leele.
ye´eì, ìe@ueermeejKes efJe®eejJe ble cee$e ueeskeÀeb®ee efJe®eej keÀjleevee efomele veenerle.
DeLe&J³eJemLesceO³es efJeefJeOe #es$es, IeìkeÀ HejmHej HetjkeÀ Demeleele. l³eecegUs keÀesCelesner SkeÀ #es$e efkebÀJee
IeìkeÀ ³ee®es cenÊJe peemle jenle veener. Mesleer®³ee efJekeÀemeecegUs Flej GÐeesie efJekeÀefmele nesleele. ns
efJekeÀefmele GÐeesiener Mesleer efJekeÀemeeuee ceole keÀjerle Demeleele.
Mesleer #es$e DeLe&J³eJemLesceO³es efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les les
Heg{erueÒeceeCes -
1) yengmebK³e ueesk eÀeb®³ee GHepeerefJekesÀ®es meeOeve :
Yeejlee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 70 ìkeÌkesÀ Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee GojefveJee&nemeeþer
Mesleer #es$eeJej DeJeuebyetve Deens. 1951 ceO³es ke=ÀueeskeÀmebK³ee DeJeuebyetve nesleer. lej 2001 ceO³es DeJeuebefyele ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe 67 ìkeÌkesÀ SJe{s
keÀceer Peeues. 2011 ®³ee peveieCevesvegmeej ns ÒeceeCe Deboepes 59 ìkeÌkesÀ FlekesÀ Deens. yengmebK³e
ueeskeÀmebK³ee ner Mesleer #es$eeJej GHep eerefJekesÀ®es meeOeve cnCetve DeJeuebyetve Deens. l³eecegUs Mesleer®ee efJekeÀeme
nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Mesleer®es ÒeceeCe keÀceer Peeues lej yengmebK³e ueeskeÀeb®³ee GlHeVee®es meeOeve ve<ì
nesF&ue.
2) je<ì^er³e GlHeVeeleerue Jeeìe :
Yeejlee®³ee je<ì^er³e GlHeVeeceO³es Mesleer #es$e cenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYeeJeleevee efomeles. SketÀCe
je<ì^er³e GlHeVeeleerue 20 ìkeÌkesÀ Jeeìe ne ke=À#es$eeceO³es SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 59 ìkeÌk esÀ ueeskeÀmebK³ee keÀe³e&jle Deens. 13 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee
og³³ece #es$eeceO³es cnCepes®e GÐeesie #es$eeceO³es iegbleuesueer Deens. lej le=leer³e #es$e cnCepes mesJee #es$eeceO³es
28 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee keÀe³e&jle Deens.
3) DeeefLe&keÀ efmLejlee :
peieeleerue efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMe ³eeb®³eeleerue DeeefLe&keÀ efJeDemeCeeN³ee ÒeceeCeele Jee{ Peeu³eeves Jee{les, Demes cele J³ekeÌle kesÀues peeles. Yeejlee®³ee SketÀCe
ueeskeÀmebK³esHewkeÀer yengmebK³e ueeske ÀmebK³ee ner ûeeceerCe Yeeieele jenles. ³ee yengmebK³esves ûeeceerCe Yeeieelemunotes.in

Page 50

50jenCeeN³ee ueeskeÀmebK³es®ee GojefveJee&ne®ee ÒecegKe J³eJemee³e Mesleer Deens. DeeefCe ³ee Mesleer J³eJemee³eeves
ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebvee Mesleer, Mesleer DeeOeeefjl e Je MesleerHetjkeÀ J³eJemee³eeletve jespeieej GHeueyOe
keÀ©ve efouee Demeu³eecegUs yengmebK³e ûeeceerCe ueeskeÀmebK³esuee DeeefLe&keÀ efmLejlee ÒeeHle Peeueer Deens.
4) jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ ¢<ìîee cenÊJe :
YeejleeceO³es Mesleer#es$ee®ee e fJe®eej keÀjleevee jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ ¢<ìerves efJe®eej
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mJele:®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ HeÀe³eÐeemeeþer keÀesCeles HeerkeÀ I³eeJes Je les keÀesþs efJekeÀeJes ne
MeslekeÀN³ee®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ÒeMve pejer Demeuee lejer, Mesleer efJekeÀemeemeeþer mejkeÀej JesieJesieUîee ³eespevee
peenerj keÀjerle Demeles. ner jepekeÀer³e yeeye pejer Demeueer lejer ³ee ³eespeveeb®ee HeefjCeece meceepeeJejleer nesle
Demelees. ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve meeceeefpekeÀ ¢ef<ìkeÀesvee®eener efJe®eej keÀjeJee ueeielees. Yeejleer³e
MeslekeÀN³ee®³ee ¢<ìerves Mesleer ne l³ee®ee YeeJeefvekeÀ ÒeMve Deens. Mesleer mejkeÀejuee GlHeVe ÒeeHle keÀ©ve
osCeeje ÒecegKe m$eesle Deens. ³ee oesvner iees<ìeRceO³es mecevJe³e meeOeC³ee®³ee ¢ef<ìves Òe³elve keÀjeJes
ueeieleele.
5) HeeUerJe ÒeeC³eemeeþer ®eeje :
osMeeleerue pevelesuee DeVeOeev³ee®ee meeþe HegjefJeC³eemeeþer MesleerceO³es JesieJesieUer DeVeOeev³es,
keÀ[Oeev³es, Iesleueer peeleele. ³eeletve GlHeeefole nesCeeN³ee cegK³e GlHeeovee®ee JeeHej ueeskeÀmebK³es® ee
DeVeOeev³ee®ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer kesÀuee peelees. lej GHeGlHeeoves cnCepes ®eeje, HeW[e, JeiewjW®ee
JeeHej HeMetb®³ee DeVee®ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer kesÀuee peelees. YeejleemeejK³ee meJee&efOekeÀ HeMegOeve
Demeuesu³ee osMeeceO³es HeMetb®³ee ®eeN³ee®ee HeÀej ceesþe ÒeMve efvecee&Ce neslees. l³ee®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer
ke=À6) mejkeÀej®³ee GlHeVee®es meeOeve :
osMee®es GlHeVee®es meeOeve cnCetve ke=ÀosMee®³ee GlHeVeeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYeeJeCeejs efÜleer³e Je le=leer³e#es$ener DeJeuebyetve Deensle.
MesleerJej ueeJeC³eele ³esCeeN³ee JesieJesieUîee keÀjebletve osMeeuee GlHeVe efceUle Demeles. mejkeÀej®³ee
GlHeVeeb®es Kee$eer®es #es$e cnCetve Mesleer #es$eekeÀ[s Heeefnues peeles. Goe. peefceve cenmegue, efmeb®eve DeekeÀej,
lebyeeKetJejerue DeyekeÀejer keÀj F. keÀjebletve jep³e mejkeÀejuee GlHeVe efceUles.
7) DeewÐeesefiekeÀ Òeieleeruee neleYeej :
osMee®³ee DeewÐees efiekeÀ ÒeieleerceO³es GÐeesiee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. ³ee GÐeesiee®³ee
Òeieleermeeþer MesleerceO³es GlHeeefole nesCeeN³ee ceeueeuee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. ne MesleerceO³es
efvecee&Ce nesCeeje ceeue. Goe. keÀeHetme, Tme, YetF&cetie, k eÀj[F&, meg³e&HetÀue, ient, leebotU, yeepejer Je Flej
DeveskeÀeb®ee JeeHej keÀ®®ee ceeue cnCetve kesÀuee peelees. osMeeceO³es ³ee Je Flej keÀ®®³ee ceeueeJej Òeef¬eÀ³ee
keÀjCeejs GÐeesie DeJeuebyetve Deensle. ke=Àns GÐeesie nbieeceer ®eeuet ve jenlee Je8) J³eeHeejeleerue cenÊJe :
Debleie&le J³eeHeej Je yeenîeJ³eeHeej Demes J³eeHeeje®es oesve ÒekeÀej He[leele. osMee He³e¥le
®eeueCeeN³ee J³eeHeejeceO³es ke=À

Page 51

51J³eeHeejeceO³es osMeeleerue ueeskeÀmebK³ee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele iegbleuesueer Deens. Mesleer#es$eeceO³es GlHeeefole
Peeuesuee Mesleceeue GHeYeeskeÌlee ûeenkeÀeHe³e¥le Heesnes®eefJeCes lemes®e GlHeeokeÀ MeslekeÀN³ee®³ee ceeueeuee ³eesi³e
ûeenkeÀ, ³eesi³e efkebÀcele efceUJetve osCes, IeeTkeÀ efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer, efHeÀjles J³eeHeejer, menkeÀejer ûeenkeÀ,
Yeeb[ejs efJelejCe mebmLee, Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs F. DeveskeÀ ÒekeÀejeceO³es iegbleuesueer Demeles. ³ee meJee¥®es
GHepeerefJekesÀ®es meeOeve ke=Àyeenîe J³eeHeejeceO³es ogmeN³ee osMeebMeer nesCeeN³ee J³eeHeeje®ee meceeJesMe neslees. ³ee J³eeHeejeceO ³es
peieeleerue osMeeceO³es DeVeOeev³e lemes®e Flej ke=ÀmeeKej, keÀeHetme, êe#e, keÀeboe, ceesmebyeer, meb$eer, Deebyee, kesÀUer, iegueeyee®eer HegÀues F. Mesleceeue
GlHeeovee®eer efve³ee&le k esÀu³eecegUs HejkeÀer³e ®eueve ÒeeHle nesles.
9)ueeskeÀebmeeþer DeVeOeev³ee®ee HegjJeþe :
osMeeleerue meJe& ueeskeÀmebK³esuee DeVeOeev³eemeeþer MesleerceO³es GlHeeefole nesCeeN³ee MesleceeueeJej
DeJeuebyetve jeneJes ueeiele Deens. Yeejleer³e ueeskeÀme bK³es®³ee DeVeOeev³ee®eer iejpe YeeieefJeC³eemeeþer
DeVeOeev³e keÀ[Oeev³ee®eer ueeieJe[ kesÀueer peeles. l³eeceO³es leebotU, ient, pJeejer, yeepejer, letj, Sjb[er,
njYeje, cetie, YeepeerHeeuee, HeÀUs, HegÀues ³eeb®ee meceeJesMe neslees. osMeeceO³es PeHeeìî eeves Jee{CeeN³ee
ueeskeÀmebK³es®³ee DeVeOeev³ee®ee ÒeMve Mesleer #es$eeletve®e mees[efJeuee peelees. Jee{le peeCeeN³ee
ueeskeÀmebK³es®³ee DeVeOeev³ee®ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer Hegvne nefjle ¬eÀebleer nesC³ee®eer iejpe Deens.
10) JeenletkeÀ oUCeJeUCe m eeOeveeb®³ee mees³eeR®ee efJekeÀeme :
Mesleer #es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer JeenletkeÀ oUCeJeUCee®³ee meeOeveeb®ee efJekeÀeme nesCes Del³eble
cenÊJee®es Deens. Mesleceeuee®eer ves DeeCe keÀjC³eemeeþer lemes®e yeepeejHesþebceO³es Peeuesu³ee Mesleceeuee®³ee
DeeJekeÀ peeJekeÀ efJeMesleceeueeuee efceUeuesu³ee yeepeejYeeJee®eer ceeefnleer nesCes iejpes®es Deens. l³ee®ee HeefjCeece MeslekeÀN³eeb®³ee
GlHeeove ÒesjCesJej ne sle Demelees. ³ee meeþer oUCeJeUCe mees³eer DeeJeM³ekeÀ þjleele. ³ee meJee¥®ee HeefjCeece
Mesleceeue GlHeeoveeceO³es Jee{ nesC³eele nesF&ue.
JeenlegkeÀer®³ee meeOeveeb®ee Je Mesleer®ee efJekeÀeme ne Mesleceeue efJe¬eÀer®³ee Devegefomelees. veeieHetj®eer meb$eer, HebpeeyeceOeerue ient, êe#es osMee®³ee keÀeveekeÀesHeN³eele Heesnes®eleele.
JeenlegkeÀer®³ee meeOeveeb®³ee GHeueyOelescegUs®e ns Meke̳e Peeues Deens.
1) Mesleer J³eJemee³e Je Hejje<ì^er³e J³eeHeej :
Yeejlee®³ee Hejje<ì^e r³e J³eeHeejele ke=À®ene, keÀe@HeÀer, keÀepegiej, cemeeu³ee®es HeoeLe& ³eemeejK³ee Jemleg®eer efve³ee&le ceesþîee ÒeceeCeele nesles.
mLegueceeveeves Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, Òel³e#e Je DeÒ el³e#eefjl³ee Yeejlee®³ee SketÀCe efve³ee&leerle
Mesleceeuee®³ee efve³ee&leer®es ÒeceeCe peJeUHeeme 50 ìkeÌkesÀ Deens.munotes.in

Page 52

52DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Mesleer®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJe meebiee.
3.8 YetOeejCee Deeke=ÀleeryebOe
ÒemleeJevee :
Yeejleer³e Mesleer®eer GlHeeokeÀlee ner keÀceer Deens. l³eeuee DeveskeÀ keÀejCes keÀejCeerYetle Deensle.
efJekeÀemee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee ke=ÀGlHeeoveele Jee{ nesCe s ne IeìkeÀ meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ Je ceeveefmekeÀ HeefjefmLeleerMeer mebyebefOele Deens.
leebef$ekeÀ yeeyeeR®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer peceerve keÀmejC³ee®eer ceeveefmekeÀ HeefjefmLeleer DevegketÀue Deens keÀe³e
l³eeuee Òel³e#e HeÀe³eoe efkeÀleer efceU Ceej ³ee iees<ìeR®ee efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. peceerve keÀmeCeeN³ee
MeslekeÀN³ee®³ee ceveele l³eeves kesÀuesu³ee keÀ<ìe®ee HeÀe³eoe l³eeuee efceUCeej Deens. Demee efJeMJeeme efvecee&Ce
Peeu³eeefMeJee³e l³eeuee peceerve keÀmeC³eeme ÒesjCee efceUCe ej veener.
Yeejleeleerue YetOeejCee He×leer®es mJe©He ns Mesleer efJekeÀemeeJej efJeHeefjle HeefjCeece keÀjCeejs Deens.
Mesleer®³ee efJekeÀemeemeeþer ³ee YetOeejCee He×leer®ee leHeMeerueJeej DeY³eeme nesCes iejpes®es Deens. Òel³e#e
peceerve kegÀUe®³ee c eeuekeÀer®eer Deens. kegÀUeuee keÀjejeJej peceerve keÀmeC³eeme efoueer Deens ³ee®ee efJe®eej
YetOeejCeeHe×leerle neslees.
Yeejleer³e YetmebHeÊeer®eer efJeYeeieCeer, efJelejCe efJeueeskeÀeb®ee cegK³e J³eJemee ³e Mesleer Deens. ûeeceerCe Yeeieele Demeuesueer Jeie&j®evee ner peefceveer®³ee
ceeuekeÀerJejleer DeJeuebyetve Deens. ûeeceerCe Yeejleele ceesþs YetOeejkeÀ MeslekeÀjer (peceerveoej) ceO³ece
MeslekeÀjer, íesìs MeslekeÀjer Je Yetefcenerve MeslekeÀjer Demes J eie& efometve ³esleele. ³ee Jeiee&ceO³es YetmebHeÊeer®es
efJelejCe efJeYetmebHeÊeer®es ns efJepes Òe³elve mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[ele keÀjC³eele Deeues. l³ee Òe³elveebvee Heeefnpes l³ee ÒeceeCeele ³eMe Deeues
veener.
Yeejleeleerue YetOeejCee He×leer :
Hegjeleve keÀeUeHeemetve Yeejleele YetOeejCes®³ee efJeefJeOe He×lee r DeefmlelJeele nesl³ee. l³ee
Heg{erueÒeceeCes.munotes.in

Page 53

531) peceerveoejer He×leer :
efye´efìMe keÀeueKeb[eceO³es meve 1793 ceO³es ieJnve&j pevejue uee@[& keÀe@ve& Jee@ueerme ³eeves
DevegHeefmLele peceerveoejeb®ee HejesHepeerJeer Jeie& efvecee&Ce keÀjCeejer ner H e×leer Yeejleele Deceueele DeeCeueer.
efye´efìMe mejkeÀejuee jep³ekeÀejYeej ®eeueefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesuee cenmetue Jemetue keÀjCes ne ³ee
He×leerceeieerue GÎsMe neslee. cenmetue keÀe³ecemJe©Heer efceUC³ee®eer j®evee Demeu³eecegUs efye´efìMe me jkeÀejves
vesceuesu³ee ceO³emLeebveer ³ee®ee HeÀe³eoe GþefJeuee DeeefCe ûeeceerCe Yeeieeleerue peceerve keÀmeCeeN³eeb®es MeeskeÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. efye´efìMe mejkeÀejuee DeeHeueer meÊee efìkeÀefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje
ieì efvecee&C e keÀjCes iejpes®es þju³eeJej l³eebveer ³ee ceO³emLe ieìeletve®e vesceuesu³ee cenmetue Jemegue
keÀjCeeN³ee ceO³emLeebvee peefceveer®es ceeuekeÀ yeveefJeues. ³eeletve peceerveoej efvecee&Ce Peeues.
peceerveoejekeÀ[tve nesCeeN³ee MeeskeÀmeCeejs Je mejkeÀej ³eeceO³es efveefM®ele mebK³ee vemeu³eecegUs ceO³emLeeb®eer mebK³ee meeKeUer Jee{le peele
Demes Je peceerve keÀmejCeeN³eeb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej Meespeceerveoejer He×l eerceO³es oesve J³eJemLee DeefmlelJeele nesl³ee.
De) mLee³eer J³eJemLee :
³ee He×leerceO³es peceerveoejeves mejkeÀej®ee YejeJe³ee®ee Meslemeeje ne efveefM®ele kesÀuesuee Demes.
peceerveoejeves efveefM®ele kesÀuesuee Meslemeeje mejkeÀej ojyeejer YejCee k esÀu³eeJej l³eeuee l³ee yeou³eele
Yejuesu³ee jkeÀces®³ee meeOeejCele: 9 ìkeÌkesÀ SJe{e Jeeìe keÀefceMeve cnCetve efceUle Demes. ner He×le
yebieeue, efyenej, Deesefjmee ³ee jep³eebceO³es DeefmlelJeele nesleer.
ye) DemLee³eer J³eJemLee :
³ee He×leerceO³e s mejkeÀejkeÀ[tve Meslemeeje 20 les 40 Jepeele Demes. 40 JeJ³eJemLee Demes Demeues lejer leer J³eJemLee mLee³eer mJe©Hee®eer ne sTve peele Demes. ner He×le GÊej ÒeosMe,
Hebpeeye, ceO³e ÒeosMe ³ee jep³eebceO³es DeefmlelJeele nesleer.
peceerveoejer He×leerle mJele: peceerveoej ns peceerve keÀmele vemele. mJele:keÀ[erue peceerve
peceerveoej Keb[keÀN³eebvee efkebÀJee kegÀUebvee keÀ meC³eele osle Demele. peceerve keÀmeu³eeyeÎue Keb[keÀN³eeves
peceerveoejeuee efkebÀJee ceeuekeÀe®ee nkeÌkeÀ efkebÀJee Jeeìe efHekeÀeb®³ee ©Heele ÐeeJee ueeiele Demes.
peceerveoejeuee Keb[keÀN³eeves efkebÀJee kegÀUeves Keb[ Ieeleuee®e Heeefnpes DeMeer mekeÌ leer Demes. ³eeletve
peceerveoejeJeiee&®eer ceûegjer JeeUtve Keb[keÀjer kegÀUeb®es Meespeceerveoejer He×leerceO³es peceerveoej ne ceO³emLee®eer YetefcekeÀe yepeeJelees. ³ee He×leerceO³es leerve
leerve mebyebOe efvecee&Ce nesleele. l ej osC³eeIesC³ee®es oesve J³eJenej nesle. ketÀU ceeuekeÀ mejkeÀej ns leerve
efnlemebyebOe Je oesve J³eJenej cnCepes ketÀU efkebÀJee Keb[keÀjer peceerveoejeuee Keb[ osle Demes Je peceerveoej
l³ee®³eekeÀ[s Demeuesu³ee peefceveer®ee Meslemeeje mejkeÀej ojyee jer Yejle Demes.
2) cenueJeejer He×leer :
cenueJeejer He×leerceO³es ieeJeeceO³es Demeuesu³ee meJe& megHeerkeÀ ueeieJe[er ³eesi³e Je He[erkeÀ peceerve
ieeJee®³ee meb³egkeÌle ceeuekeÀer®eer Demes. cenue cnCepes ieeJe. ieeJee®³ee ceeuekeÀer®eer peceerve c nCetve cenueJeejermunotes.in

Page 54

54He×leer Demes veeceeefYeOeeve Peeues. ³ee He×leerceO³es ieeJee®³ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀecegUs mejkeÀej ojyeejer
Meslemeeje keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer mebHetCe& ieeJee®eer Demes. ieeJeeves mejkeÀej ojyeejer YejeJe³ee®ee Meslemeeje
ne mebHetC e& ieeJeeme 30 les 40 Jepeele Demes. mejkeÀejves þjJetve efouesuee Meslemeeje ieeJeeves meb³egkeÌleHeCes YejCes iejpes®es Demeu³eecegUs l³ee
ieeJeeleerue peeiee ieeJeeleerue ueesk eÀebvee Yee[îeeves efoueer peele Demes Je keÀmeC³eemeeþer efouesu³ee peeies®³ee
ÒeceeCeele Meslemeeje Jemetue kesÀuee peele Demes. ne Meslemeeje Jemetue keÀjCes Je mejkeÀej ojyeejer YejCes
³eemeeþer ieeJeeves ueyejoeje®eer vesceCetkeÀ kesÀuesueer Demes. ne r J³ekeÌleer ieeJeeleerue®e Demes. ³ee keÀeceemeeþer
ueyejoejeuee Yeeieer efkebÀJee keÀefceMeve cnCetve Heb®ees$ee efkebÀJee 5 ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce ieeJeekeÀ[tve efoueer peele
Demes.
ner He×le cegmueerce jepeJeìerceO³es meJe&ÒeLece Deeûee, DeeQOe, Hebpee ye jep³eele meg© keÀjC³eele
Deeueer. Hebpeeye Je Flej ÒeosMe jep³eele ³ee He×leerceO³es Lees[îeeHeÀej ÒeceeCeele HeÀjkeÀ neslee. lees cnCepes
³ee He×leerceO³es peceerve keÀmeC³eemeeþer ieeJeeleerue J³ekeÌleerme efoueer peele Demes. lees mJele:®eer peceerve
keÀmele Demes DeeefCe l³ee peefceveerceO³es kegÀUeuee peceerve keÀmeC³eeme HejJeeveieer Demes.
3) j³eleJeejer He×leer :
j³eleJeejer He×leerceO³es j³ele ne peefceveer®ee DeefOeke=Àle ceeuekeÀ Demelees. Demes Demeues lejer
peefceveer®ee Debeflece ceeuek eÀ mejkeÀej Demeles. mejkeÀejkeÀ[tve j³eleeuee ner peceerve keÀmeC³eemeeþer efoueer
peeles. ³ee yeou³eele l³eeuee efJeefMe<ì jkeÌkeÀce mejkeÀejuee ÐeeJeer ueeieles. l³eeuee Meslemeeje Demes
cnCeleele. j³elee®eer peefceveerJejerue ceeuekeÀer pej j³eleeves M eslemeeje Yejle veener lejm e b H e g < ì e l e³ e s l e s .
peesHe³e¥le mejkeÀejuee Meslemeeje efve³eefceleHeCes keÀjle Demesue lej peefceveer®ee JeeHej nmleeblejCe efkebÀJee
efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee j³eleeuee DeefOekeÀej Demelees.
JejJej Heenlee j³eleJeejer He×leerle kegÀUHe×leer efomele veener cee$e ³ee He×leerle j³ele DeeHeueer
peceerve kegÀUebvee Keb[eves keÀmeC³eemeeþer oslees. ³ee kegÀUebvee keÀesCelesner Keeme DeefOekeÀej vemeleele.
j³eleeves p³ee keÀjejeves Deìer efveefM®ele kesÀu³ee Deensle. l³eevegmeej kegÀUe ves Mesleer keÀje³e®eer Demeles. cee$e
³ee He×leerle DevegHeefmLele peceerveoeje®es leÊJe efveoMe&veeme ³esles.
³ee He×leerle oesve efnlemebyebOe efvecee&Ce nesleele. cee$e J³eJenej SkeÀ®e neslees. mejkeÀej Je j³ele
ns oesve efnlemebyebOe. j³ele mejkeÀ ejuee Meslemeeje Yejlees. ne SkeÀ J³eJenej neslees. mejkeÀejves pej
Meslemeeje Jee{Jeuee, lej lees Meslemeeje mejkeÀejuee efJekeÀeme keÀe³ee&meeþer JeeHejlee ³eslees. Meslemeeje
Jee{uee veener. lej Meslemeeje mees[tve Gjuesuee Jeeìe j³elee®³ee neleer jenle es. ³ee He×leerle leelHegjlee
Oeeje mJe©Heele Meslemeeje ieesUe kesÀuee peelees.
j³eleJeejer He×leer ner efnbot jepeJeìerHeemetve DeefmlelJeele Deeueer. ner He×leer 1792 ceO³es
ceêeme Òeebleele ÒeLecele: DeefmlelJeele Deeueer veblej cegbyeF&, ye[esoe, ceO³e Yeejle Òeebleele Òe®eefuele nesleer.
3.9 meejebMe
Yeejle ne ke=ÀJ³eJemee³e ne J³eJemee³e cnCetve kesÀuee peele veener lej ûeeceerCe ueeskeÀmebK³es®³ee Gojef veJee&ne®es les ÒecegKemunotes.in

Page 55

55meeOeve Deens. Yeejlee®eer DeLe&J³eJemLee Heefnu³eeHeemetve ke=Àner ke=ÀDeens. l³eecegUs Mesleer efJekeÀeme DeepeosKeerue cenÊJee®ee þjlees. l³eemeeþer veJeerve GHee³e³eespevee
DeeJeM³ekeÀ þjleele. peefceve OeejCes®³ee mJe©HeeceO³es yeoue Ie[tve DeeJeM³ekeÀ Deens. MeslekeÀN³eeb®³ee
ceveele MesleerefJeDeeJeM³ekeÀ Deens. Dev³eLee Meslepeefceveer®eer efJe¬eÀer efyeiejMesleer GHe¬eÀceemeeþer MeslekeÀjer keÀjleerue l³eecegUs
efJekeÀemeÒekeÀuHe GYes jenleerue cee$e ke=À3.10 mJeeO³ee³e
1) ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) ûeeceerCe DeLe&J³eJemLes®es mJe©He Je J³eeHleer meebiee.
3) Yeejleer³e Mesleer J³eJemee³e JewefMe<ìîeHetCe& Deens. ®e®ee& keÀje.
4) ke=À5) YetOeejCee Deeke=ÀleeryebOe meebiee.
3.11 meboYe&met®eer
1) j.Heg. kegÀ©uekeÀj -ceneje<ì^e®eer DeLe&J³eJemLee efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHegj
2) me.Þeer. ceg osmeeF&, efvece&uee YeeuesjeJe -Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, efveje ueer ÒekeÀeMeve, HegCes
3) jepeve keÀesueebyes -Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, YeeieerjLe ÒekeÀeMeve, HegCes
4) ieg©veeLe vee[iee[s -ûeeceerCe meceepeMeem$e keÀe@vìervesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes
munotes.in

Page 56

56IeìkeÀ -4
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLesleerue cenÊJee®es IeìkeÀ
-[e@. efoueerHe Meb. Heeìerue
Heeþe®eer j®evee :
4.0 Heeþe®eer GefÎäs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 Meslecepetj J³eeK³ee -mecem³ee -GHee³e
4.3 ûeeceerCe efJekeÀemeele vewmeefie&keÀ meeOeve -meecegûeer®es cenÊJe
4.4 Mesleer mebueive J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJe
4.5 meceejesHe
4.6 ceeie&oMe&keÀ met®evee
4.7 mJeeO³ee³e
4.8 meboYe&met®eer
4.0Gefo<ìîes
Meslecepegjeb®³ee mecem³ee DeeefCe l³eemeeþer DeeKeC³eele Deeuesu³ee GHee³ e³eespeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
ûeeceerCe efJekeÀemeele vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es cenÊJe DeY³eemeCes.
Mesleer mebueive J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJe DeY³eemeCes.
4.1ÒemleeJevee
Yeejle ne ke=ÀefJe®eej kesÀu³eeme Yeejleele SketÀCe ueeieJe[er Keeueerue #es$e 305 oMeue#e nskeÌìj Demetve
ueeieJe[erKeeueerue #es$eHeÀU 142 oMeue#e nskeÌìj Deens. SketÀCe ueeieJe[ ³eesi³e #es$eHeÀUeHewkeÀer 68
oMeue#e nskeÌìj peceerve ner Jevepeceerve Deens. MesleerceO³es JesieJesieUîee ÒekeÀej®es keÀe³e& ns MeslekeÀjer keÀjerle
Demelees. p³eeJesUer Mesleer #es$e ceesþs Demesue MeslekeÀj erefkebÀJee l³ee®es kegÀìgbefye³e ns mebHetCe& MesleerceO³es keÀe³e&
keÀjCes Meke̳e nesle veener l³eeJesUer Flej ÞeefcekeÀeb®eer ceole Iesleueer peeles. l³ee yeou³eele l³eebvee ceesyeouee
efouee peelees. ûeeceerCe Yeeieele 68.8… Deepener ueeskeÀmebK³ee Deens. DeLee&le cegK³e J³eJemee³e ûeeceerCe
Yeeieele ke=ÀDeLe&Meem$eer³e ¢<ìerves ner cenÊJee®eer yeeye Deens. cnCetve Meslecepegjeb®ee DeY³eeme keÀjCes Del³eble cenÊJee®es
Deens.munotes.in

Page 57

574.2 Meslecepetj J³eeK³ee -mecem³ee -GHee³e
Meslecepeg jeb®³ee J³eeK³ee -
`efvejefvejeUîee MeslekeÀer keÀe³ee&meeþer p³eeb®eer ÞeceMekeÌleer keÀe³ece®eer efkebÀJee leelHegjl³ee
keÀeUeHegjleer cepegjerJej keÀeceemeeþer Iesleueer peeles DeMee J³ekeÌleeR®ee Jeie& cnCepes ’Meslecepegjeb®ee Jeie&“
nes³e.'
[e@. ie bieeOej keÀe³ebos -Heeìerue -
’p³ee J³ekeÌleer MesleerceO³es JenesCeeN³ee cepegjerÜejs kegÀìgbyee®ee GojefveJee&n keÀjleele, keÀece vemeu³eecegUs JesUÒemebieer yesjespeieej jeneJes
ueeieles DeMee J³ekeÌleeruee Meslecepegj cnCeleele.“
Meslecepegjeb®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®eer keÀener peceerve Demet MekeÀles efkebÀJee Meslecepetj Yetceernerve
Demet MekeÀleele. Jemlegle: HeÀej Lees[îee MeslecepegjebpeJeU mJele:®³ee ceeuekeÀer®eer pe ceerve Demeles. HeCe
p³ee MeslecepegjebpeJeU peceerve Demeles Demes Meslecepetj l³ee peefceveerletve l³eeb®³ee ®eefjleeLee&uee Hegjsmes
GlHeVe efceUt MekeÀle veener. cnCetve Dev³e peceerveceeuekeÀe®³ee MesleeJej keÀece keÀ©ve DeeHeuee ®eefjleeLe&
®eeueJele ele.
4.2.1 Meslecepegjeb®eer JewefMe<ìîes :
Meslecepegjeb®³ee Jejerue J³eeK³esJe©ve Meslecepegjeb®eer Heg{erue JewefMe<ìîes meebielee ³esleerue.
1) Meslecepe tj ns MesleerJej cepetj cnCetve keÀece keÀjleele.
2) MesleeJej cepetj cnCetve keÀece keÀjleeve eM e s l e c e p e g j e b v e e efveefM®ele ojeves cepegjer ÒeeHle nesles.
3) Meslecepegjebvee ÒeeHle nesCeejer cepegjer ner Meslecepegj DeeefCe l³eeb®³ee kegÀìgbyee®ee efveJee&n keÀjC³eemeeþer
GHe³egkeÌle þjles.
4) Meslecepegjebvee Jel³eebvee yesjespeieej cnCetve jeneJes ueeieles.
5) Meslecepetjebvee ÒeeHle nesCeejer cepegjer oj ne keÀecee®es mJe©He DeeefCe keÀeueeJeOeer®³ee leguevesle keÀceer
Demelees. Meslecepetj ns Mesleermeesye le MesleerHetjkeÀ J³eJemee³eeceO³es keÀe³e& keÀjleele. Meslecepetj ns
efvej#ej DeeefCe De%eeveer Demeleele.
6) Meslecepegjeb®eer keÀesCeleerner mebIeìvee Dee{Utve ³esle veener. osMeeleerue JesieJesieUîee Kes[îeebceO³es ns
Meslecepetj efJeKegjuesues efomel eele.
7) Heg©8) Meslecepegjeb®es SketÀve GlHeVe keÀceer jenle Demeu³eeves l³eeb®ee meeceeefpekeÀ opee& Je peerJeveeefJeopee& ne efve³ece / keÀefve<þ opee&®ee efometve ³esl ees.
9) MeslecepetjebceO³es yengleebMeer ÒeceeCeele keÀpe&yeepeejerHeCee Dee{Utve ³eslees.
4.2.2 Meslecepegjeb®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe :
efye´efìMeeb®eer jepeJeì Yeejleele mLeeefHele nesC³eeHetJeea ûeeceerCe DeeefCe kegÀìerj GÐeesie ûeeceerCe
Yeeieeleerue Meslecepegjebvee Je Flej J³ekeÌleeRvee jespeieej GHeueyOe keÀ©ve osle nesles. 18 Deueglesoej Je yeejemunotes.in

Page 58

58yeueglesoej He×leerceO³es ûeeceerCe Yeeieele keÀener ÒeceeCeele mJee³eÊelee Je mJe³ebHetCe&lee Dee{Utve ³esle nesleer.
Meslecepegjeb®eer ceeieC eer Je HegjJeþe efJe®eejele Iesleevee Meslecepegjebvee ceeieCeer ner peceerveoej Je ceesþs lemes®e
meOeve MeslekeÀN³eekeÀ[tve kesÀueer peele nesleer. kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®es Þece Mesleerleerue keÀe³e& keÀjleevee keÀceer
He[le Demeu³eeme yeensjerue Þee fcekeÀeb®eer Meslecepegjeb®eer ceole Iesleueer peeles. Meslecepegj ner DekegÀMeue
mJe©Hee®es Demeleele. Meslecepegjebvee efveOee&jerle kesÀuesueer cepegjer efoueer peeles. Mesleer nbieeceele Meslecepegjebvee
ceesþîee ÒeceeCeele ceeieCeer Demeles. nbieecee® ³ee keÀeUele ceeieCeer ceesþîee ÒeceeCeele Demeu³eeves cepegjer®ee
ojner Jee{uesuee efomelees. jyyeer efHekeÀe®³ee JesUsme ceeieCeer Je HegjJeþe ne ÞeefcekeÀebyeeyele meejKee®e
Demeu³eeves cepegjerle HeÀjkeÀ He[le veener. efHekeÀeb®ee nbieece mebHeu³eeJej Meslecepegjebvee HeÀejMeer ceeieCeer
Gjle veener. DeMee JesUsme Meslecepetj SKeeÐee MeslekeÀN³eebkeÀ[s meeueeves cnCepes JeDemelees. l³eeuee `meeueoej' Demesner cnCeleele. ûeeceerCe Yeeieele Meslecepegjebvee jespeieeje®³ee mebOe er
efve³eefcele vemeu³eeves ûeeceerCe Yeeieele Meslecepegjebvee jespeieeje®³ee mebOeer efve³eefcele vemeu³eeves ûeeceerCe
Yeeieeleerue Meslecepetj ns Menjer Yeeieele mLeueelebjerle nesleele.
yeN³ee®eJesUer MeslekeÀjer cnCeleele keÀer, ûeeceerCe Yeeieele Meslecepetj veenerle. HeCe keÀe³ece jespeieej
Je ³eesi³e cepegjer vemeu³eeves®e Meslecepetj MenjekeÀ[s mLeueeblej keÀjleele.
4.2.3 Meslecepegjeb®es ÒekeÀej :
Meslecepegjeb®es oesve ieìele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.
1) ÒeemebefiekeÀ Meslecepegj
2) keÀe³ece mJe©Hee®es Meslecepetj
ÒeemebefiekeÀ Meslecepegj ns jespeieeje®eer keÀe³ece MeeMJeleer vemeu³eeves l³eebvee melele keÀeceemeeþer
efHeÀjeJes ueeieles. SKeeÐee MeslekeÀN³eeves l³eebvee efouesues keÀece ns leelHegjl³ee mJe©Hee®es Demeles.
keÀe³e ce mJe©Hee®es Meslecepetj ieìeleerue Meslecepetj ns keÀesCel³eelejer peceerveoejeMeer mebueive
Demeleele. nîee ieìeleerue Meslecepetj peJeUpeJeU iegueeceeb®³ee efmLeleerle Deensle. Meslecepetj DeeHeu³ee
ceeuekeÀemeeþer keÀece keÀjleele DeeefCe l³eebvee yen gOee HewMee®³ee mJe©Heele ceesyeouee efceUle vemetve lees KeeÐe
/ pesJeCe Je Jemlet®³ee ©Heeves efouee peelees. peceerveceeuekeÀ p³eeJesUer DeeHeu³ee peceerveer®eer efJe¬eÀer keÀjlees
l³eeJesUer DeeHeesDeeHe Meslecepegjeb®esner nmleeblej nesles. keÀOeerkeÀ Oeer veececee$e ceesyeouee ne Meslecepegjebvee
efceUlees. DeMee Meslecepegjeb®eer efmLeleer o³eefve³e®e Demeles. yengleskeÀ njerpeve, efiejerpeve Je Flej ceeieeme
peceeleerleerue Meslecepetj ³ee ieìele cees[leele.
Yeejleeleerue Meslecepegje®es keieeake ÀjCe meeOeejCele: Heg{erue ®eej ieìele kesÀues peeles.
1) pes Yetceernerve Meslecepetj keÀener peceerveoejebMeer keÀe³ece®es yeebOeues iesuesues Demeleele Demes Yetceernerve
Meslecepetj.
2) pes Yetceernerve Meslecepetj J³ekeÌleeriele efjleerves mJeleb$e Demeleele DeeefCe pesJne SKeeoe peceerveceeuekeÀ
keÀeceeJej Ieslees lesJne les l³eeb®³ee peefceveerJej keÀece keÀjleele DeMee ÒekeÀej®es Yetceernerve Meslecepetj.
3) p³ee MeslecepegjebpeJeU mJele:®³ee ceeuekeÀer®eer Lees[er peceerve Demeles HeCe l³ee pece erveerHeemetve
efceUCeejs GlHeVe GHepeerefJekesÀmeeþer Hegjsmes vemeles, Demes Meslecepetj Dev³e Mesleceeuee®³ee peefceveerJej
keÀece keÀjleele Demes Meslecepetj.munotes.in

Page 59

594) p³eeb®³eepeJeU efkeÀHeÀe³eleMeerj peceerve Demeles. HeCe p³eeb®³ee kegÀìgbyeeleerue SkeÀ efkebÀJee DeveskeÀ
J³ekeÌleer peceerveceeuekeÀe®³ee MesleebJej keÀece keÀjerle Demeleele Demes Meslecepetj.
Jej GuuesKeuesu³ee ®eej ieìebHewkeÀer ogmeN³ee Je eflemeN³ee ieìeleerue Meslecepegjeb®eer mebK³ee yejer®e
ceesþer Deens. Heefnu³ee leerve ieìebH ewkeÀer Meslecepegjeb®³ee mebK³esceeveeves ®eewL³ee ieìeleerue Meslecepegjeb®eer
mebK³ee yejer®e keÀceer Deens. Heefnu³ee leerve ieìeleerue Meslecepegjeb®eer efmLeleer DeefleMe³e Mees®eefve³e Je iebYeerj
mJe©Hee®eer Deens.
DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue cepegjebHes#ee Meslecepegjeb®eer efmLeleer l³eebvee efceUCeeN³ee efceUkeÀleer®³ee
leHeÀeJeleercegUs HeÀej®e JeeF&ì Deens.
Meslecepegjeb®³ee nueeKeer®eer keÀejCes :
Meslecepegjeb®³ee nueeKeer®eer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) De%ee ve Je efvej#ejlee :
MesleeJej keÀece keÀjCeejs Meslecepetj ns yengleebMeer De%eeveer Je efvej#ej Demeleele. efMe#eCee®³ee
mebOeer GHeueyOe Demeleeveener l³eebvee efveì efMe#eCee®ee ueeYe Ieslee ³esle veener. De%eeve Je efvej#ejlee ³eecegUs
keÀe³eosefMej nkeÌkeÀe®eer ceeefnleer vemeu³ee®es efomeles. He³ee&³eeves ieeJeeleerue peceerveoej, meeJekeÀej, Þeerceble -
meOeve MeslekeÀjer l³eeb®³ee De%eeve Je efvej#ejHeCee®ee ueeYe GþefJeleele.
2) DeOe&yesjespeieejer Je yesjespeieejer :
MesleerceO³es keÀece keÀjC eeN³ee cepegjebvee HetCe& JenbieeceeHegjlee®e jespeieej efceUle Demeu³eeves Flej JesUer l³eebvee yesjespeieej jneJes ueeieles. efkebÀJee Flej$e
peeJet keÀece MeessOeeJe s ueeieles. Flej J³eJemee³eeceO³esner me npeemenpeer cepegjer ÒeeHle nesle veener. l³eecegUs
peCeg mekeÌleerves®e l³eebvee yesjespeieej jneJes ueeieles.
3) Meslecepegjer®ee oj keÀceer :
MeslekeÀN³ee®³ee MesleeJej keÀece keÀjCeeje Meslecepetj ne mekeÀeUer meeOeejCele: 8 les mebO³eekeÀeUer
6-7JeepesHe³e¥le keÀece keÀjerle Demelees. keÀecee®³ee keÀeueeJeOeervegmeej l³eeuee efceUCeejer cepegjer ner Del³eble
DeuHe cnCepes 50/ -©He³es FlekeÀer Demeles. efveceMenjer Yeeieele ne oj 200/ -©. FlekeÀe Deens.
cepegjer®ee oj DeuHe Demeu³eeves MeslekeÀN³e e®ee meeceeefpekeÀ opee& efvecce Demeu³eeves / keÀefve<þ Demeu³ee®es
Dee{Utve ³esles.
4) kegÀìgbyeeleerue meom³e mebK³ee :
Meslecepegjeb®³ee kegÀìgbyeeleerue meom³e mebK³es®ee efJe®eej keÀjlee oesveHes#ee DeefOekeÀ cegueebvee pevce
efouesuee efomelees. ceveesjpebvee®eer meeOeves GHeueyOe vemeu³eeves Helveeruee ceveesjbpevee®es meeOeve ceeveues
peeles. He³ee&³eeves DeeefLe&keÀ GlHeVee®ee efJe®eej ve keÀjlee cegueeb®ee pevceeves kegÀìgbye meom³e mebK³ee Jee{uesueer
efomeles. lemes®e ûeeceerCe Yeeieele uen eve Je³eele ueive nesleele. efJeJeen Je ÒepeeslHeeovee®ee efoIe& keÀeueeJeOeer
nîeeceO³es efoIe&keÀeU Demelees. pevceeuee ³esCeeN³ee cegueeb®³ee GojefveJee&nemeeþer DeeefCe GlHeVee®es meeOeve
MeesOeC³eemeeþer Meslecepegjeme yeje®e $eeme neslees. kegÀìgbye meom³eeb®³ee ceeveeves legìHegbpes GlHeVeecegUs
Meslecepegjeb®eer meeceeefpekeÀ keÀefve<þ Je DeeefLe&keÀ efmLeleer o³eveer³e Demeu³ee®es Dee{Ugve ³esles.munotes.in

Page 60

605) peceerve ceeuekeÀe®ee efJejesOe :
Meslecepetj efMe#eCeeDeYeeJeer lemes®e De%eeveer Je efvej#ejH eCeecegUs l³eeb®³ee o³eefve³e efmLeleer®ee
MeslekeÀjer ne HeÀe³eoe GþefJele Demelees. Meslecepegjeb®³ee efnlee®³ee ¢<ìerves efJe®eej kesÀuee peele veener.
cepegjer Jee{Jeueer lej Mesleerletve efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeeJej HeefjCeece nesJetve SketÀCe GlHe Ve keÀceer nesF&ue
ner efYeleer peceerve ceeuekeÀeme Demeles. ³eemeeþer cepegjer Jee{Jeueer peele veener.
6) mejkeÀej®eer Goeefmeve ÒeJe=Êeer :
mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeHeemetve Meslecepegje®eer efmLeleer o³eefve³e Deens. mJeeleb$³eesÊej keÀeUele
Meslece pegjeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer megOeejC³eemeeþer DeveskeÀ keÀe³eos keÀjC³eele Deeues. Hejbleg keÀe³eÐeeleerue
lejlegoeR®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeme Meemeve ceeies He[ues. mejkeÀej ceO³es meef¬eÀ³e DemeCeeN³ee®e
ueeskeÀebkeÀ[s peceerveer®es ceesþs # es$eHeÀU Deens. l³eecegUs mejkeÀejceO³es meeefceue DemeCeeN³ee®e nîee
ueeskeÀÒeefleefveOeeR®eer Goeefmevelee ceesþer Demeuesueer efomeles. l³eecegUs®e ns keÀejCe Meslecepegjeb®eer DeeefLe&keÀ Je
meeceeefpekeÀ efmLeleer efveke=À<ì DemeC³eeme keÀejCeerYetle þjueer Deens.
7) Meslecepegjeb®³ee mebIeìves®ee DeYeeJe :
Meslecepetj Depetvener ceesþîee ÒeceeCeele mebIeefìle veenerle. DeeOeer®e Demeuesues De%eeve,
efvej#ejHeCeecegUs mejkeÀejves DeveskeÀ keÀe³eos kesÀues lejer les l³eeb®³eeHe³e¥le Heesn®ele veene rle. Heesn®eues lejer
ÒeLece ÒeMve kegÀìgbyeeleerue meom³eeb®³ee GojefveJee&ne®ee Demelees. l³eele®e Yej cnCetve yeejceener jespeieej
Mesleerle GHeueyOe vemelees. DeeefCe cnCetve®e Meslecepetj ne SkeÀekeÀer peerJeve peieCeeje mebkegÀef®ele ÒeJe=Êeer®ee
mecepeuee peelees. SkeÀer®³ee yeUe®es efkebÀJee menkeÀeje®es lelJe l³eebvee mecepeues lejer JeUle vemeu³eeves
meceepeekeÀ[tve l³eeb®eer GHes#ee kesÀueer peeles.
8) Meslecepegjeb®ee keÀpe&yeepeejerHeCee :
JekegÀìgbyeeleerue Flej mecem³ee (DeepeejHeCe, cejCe, Þee×, ueive Jeiewjs) mees[efJeC³eemeeþer HewMee®eer iejpe
Yeemele Demeles. MeslekeÀN³eekeÀ[tve keÀpe& keÀe{C³eeefMeJee³e Meslecepegjeuee He³ee&³e vemelees. keÀ pe& HejleHesÀ[ ve
keÀjlee Deeu³eecegUs Meslecepegjeb®ee keÀpe&yeepeejerHeCee Jee{le iesuesuee efometve ³eslees.
9) Meslecepegjeb®eer YeìkeÀer ÒeJe=Êeer :
Yeejleele JesieJesieUîee peeleer -peceeleer®es ueeskeÀ JeemleJ³e keÀjerle Demeleele. nîeeceO³es Yeì ke̳ee
Je efJecegkeÌleer peeleer -peceeleer Demee ÒeJeie& Deens. p³eeefþkeÀeCeer jespeieej GHeueyOe nesF&ue l³eeefþkeÀeCeer ner
ceb[Uer peeJetve JeemleJe keÀjerle Demeles. l³eecegUs melele mLeueeblej Peeuesues efomeles. nîee®ecegUs DeeefLe&keÀ
Dees{eleeCe n esles. Goe. ueesnej meceepe, Jebpeejer meceepe Je yebpeeje meceepe F.
10) ûeeceerCe GÐeesieeb®ee Nneme :
efye´efìMe keÀeUele ceesþîee ÒeceeCeele ûeeceerCe GÐeesiee®ee Nneme Peeuee. ûeeceerCe Yeeieeleerue GÐeesie
Je kegÀìerjesÐeebiee®ee nîee keÀeUele ce esþîee ÒeceeCeele Nneme Peeuee. yesjespeieejer®es ÒeceeCe Jee{ues. l³eecegUs
Meslecepegjeb®eer efmLeleer o³eefve³e Peeueer.munotes.in

Page 61

6111)meeceeefpekeÀ Òeefle<þs®ee DeYeeJe :
Meslecepegjeb®es De%eeve, oeefjêîe DeeefCe efvej#ejlee Je DeuHe cepegjer oj nîeecegUs Meslecepegjeb®eer
meeceeefpekeÀ Òeefle<þe keÀceer Peeuesueer Dee{Utve ³esles. Meslecepegj Iesleuesu³ee HewMee®eer HejleHesÀ[ keÀjC³ee®eer
HeÀejMeer MeeMJeleer vemeu³eecegUs DeeefLe&keÀ ceolener l³eebvee HeÀejMeer efceUle veener. meceepeele l³eebvee
efceUCe ejer JeeieCegkeÀner Del³eble JeeF&ì Demeles.
12)cepegjer®ee oj efYeVe :
Meslecepegje®³ee kegÀìgbyeeleerue meJe&®e meom³e MesleeJej keÀece keÀjleele. Meke̳elees Heg©keÀ<ìe®eer keÀeces keÀjleele. ceefnuee Je cegues ns keÀceer Þecee®eer keÀ eces keÀjleele. nîeecegUs Òel³eskeÀeuee
efceUCeejer cepegjerner efYeVe mJe©Hee®eer Demeles. l³eecegUs Meslecepegjeb®eer efmLeleer KeeueeJeuesueer efometve ³esles.
4.2.5 Meslecegpejeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer megOeejC³eemeeþer GHee³e³eespevee :
MesleeJ ej keÀece keÀjCeeN³ee Meslecepegjeb®eer meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efmLeleer megOeejCes Del³eble
cenÊJee®es Deens. JesUesJesUer mejkeÀejves nîeemeeþer GHee³e kesÀues Deensle. Meslecepegjeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer
megOeejC³eemeeþer Heg{erueÒeceeCes GHee ³e meg®eefJelee ³esleerue.
1) efkeÀceeve cepegjer keÀe³eoe :
keWÀê mejkeÀejves 1948 ceO³es efkeÀceeve cepegjer keÀe³eoe cebpetj kesÀuee. nîee keÀe³eÐeebleie&le
jep³e mejkeÀejuee leerve Jel³eeveblejner Òe³elve keÀ©ve meg×e ûeeceerCe Yeeieele Òel³e#e keÀe³eÐeeleerue lejlegoeR®es Heeueve nesle vemeu³ee®es
Dee{Utve ³esles. ne keÀe³eoe ÒeYeeJeerHeCes jeyeefJeuee Heeefnpes. lej®e Meslecepegjeb®eer neueekeÀer®eer efmLeleer
megOeejC³eeme ceole nesF&ue.
2) Meslecepegjeb®es keÀecee®es leeme efveefM®ele keÀjCes :
DeewÐeesefiekeÀ #es$eele keÀecee®es leeme keÀe³eÐeeves ce³ee&efOele kesÀues Deensle. þjuesu³ee
leemeeJ³eefleefjkeÌle keÀece DeefOekeÀ Peeu³eeme l³ee®ee ceesyeouee efoue e peelees. Meslecepegjeb®³ee yeeyele cee$e
Demes nesle veener. DeeefCe cnCetve®e Meslecepegjeb®es keÀeceeyeeyele leeme efveefM®ele keÀ©ve efoues Heeefnpesle.
3) kegÀefìjesÐeesieeb®ee efJekeÀeme :
ûeeceerCe Yeeieele Meslecepegjebvee HegCe& jespeieej GHe ueyOe nesle vemeu³eeves l³eeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer
megOeejC³eemeeþer Je l³eebvee HetCe& JesU jespeieej efceUJetve osC³eemeeþer ûeeceerCe Yeeieele ueIeg Je kegÀìerj GÐeesie
mLeeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mejkeÀejves ûeeceerCe Yeeieele ueIeg DeeefC e kegÀìerj GÐeesieeme ®eeuevee
efoueer Heeefnpes.
4) DeeefLe&keÀ ceole :
ûeeceerCe Yeeieele Meslecepegjebvee jmles yeebOeCes, leueeJe KeesoCes, leueeJee®eer og©mleer keÀjCes F.
keÀeces GHeueyOe keÀ©ve osJetve l³eebvee DeeefLe&keÀ ceole nesF&ue ³ee ¢<ìe rvesOeesjCeelcekeÀ efveCe&³e IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. JesieUîee Meyoele Meslecepegjebvee yesjespeieej keÀeueeJeOeerceO³es mejkeÀejer keÀeceeceO³es
meceeefJe<ì keÀ©ve Iesleu³eeme l³eeb®ee peerJeveefveJee&n megJ³eJeefmLele nesF&ue cnCetve ner efMeHeÀejme c enÊJeHetCe&
Deens.munotes.in

Page 62

625) jespeieej nceer ³eespevee :
keÀece keÀjC³ee®eer F®íe Demeuesu³ee Hejbleg keÀece GHeueyOe vemeuesu³ee Meslecepegjebvee efkeÀceeve
cepegjer ojeves keÀece osC³ee®eer nceer mejkeÀejves jespeieej nceer ³eespevesÜejs efoueer Deens. osMee le DeveskeÀ
jep³eele ner jespeieej nceer ³eespevee meg© Deens. l³eecegUs Meslecepegjeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle yeoue
nesC³eeme ceole Peeueer Deens. Hejbleg ns ÒeceeCe DeefOekeÀ kesÀu³eeme ceesþîee ÒeceeCeele Meslecepegjebvee meeceeJetve
IesJetve Meslec epegjeb®eer efmLeleer megOeejC³eeme ceole nesF&ue.
6) Meslecepegjeb®ee peerJeveyeercee :
MeslecepegjebJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee kegÀìgbyeeleerue meom³e mebmeK³ee ceesþer Demeles. SKeeÐee
keÀìt Òebmeieer Meslecepegjeb®eer Jeeleenele nesT ve³es cnCetv e Meslecepegjeb®³ee peerJevee®ee yeercee keÀe{C³eele
³eeJee, pesCekeÀ©ve keÀìt Òemebieer Meslecepegje®³ee kegÀìgbyeeuee nîee HewMeeletve DeeOeej efceUt MekesÀue.
7) Òeef¬eÀ³ee GÐeesieeb®ee efJekeÀeme :
Meslecepegjeb®eer efmLeleer megOeejC³eemeeþer ûee ceerCe Yeeieele le³eej nesCeeN³ee yengleebMeer MesleceeueeJej
Òeef¬eÀ³ee keÀjC³eemeeþer®es GÐeesieebvee Òeeslmeenve efou³eeme melele Mesleceeue MeslekeÀjer DeeHeu³ee Mesleeletve
IesJet MekeÀlees. l³eecegUs Meslecepegjebvee JeMeslecepegjeb®eer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efmLeleerle megOeejCee Peeuesueer efomesue.
8) leebef$ekeÀ efMe#eCe :
ceesþîee ÒeceeCeele Meslecepegj ne De%eeveer Je efvej#ej Deens ns pejer Kejs Demeues lejer l³ee uee
pecesue DeMee mJe©Hee®es Mesleerle ueeieCeejs efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee keWÀêeme ueeieCeejs leb$e efMe#eCe Jee ÒeefMe#eCe
l³eeuee efceUJetve efou³eeme Debie cesnveleerHes#ee Demeuesu³ee cepegjer®³ee ceeveeves l³eeuee DeefOekeÀ cepegjer
vekeÌkeÀer®e efceUsue DeeefCe l³ee®eer DeeefLe&keÀ Je He³ee&³eeves meeceeefpekeÀ efmLeleer megOeejC³eeme ceole nesF&ue.
9) Meslecepetj mebIeìvee :
Meslecepegjeb®es efnlemebyebOe ns peceerve ceeuekeÀe®³ee efJejesOeele®e Deens DeMeer YeeJevee peceerve
ceeuekeÀeb®eer Deens. l ³eecegUs cepegjer®es oj Jee{Jetve efoues peele veenerle. lemes®e Meslecepegjeb®³ee mebIeìvee
veenerle. les mebIeefìle nesC³ee®ee Òe³elvener keÀjerle veener. keÀejCe Òel³eskeÀeuee DeeHeu³ee kegÀìgbyee®eer ef®eblee
Demeles. DemebIeefìleHeCeecegUs l³eebvee v³ ee³e nkeÌkeÀ ÒeeHle nesle veenerle. MeslekeÀN³eebvee l³eeb®³ee v³ee³e
nkeÌkeÀemeeþer Meslecepegj mebIeìvee mLeeHeve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
10) MesleerceO³es megOeejCee :
Meslecepegjebvee jespeieej Mesleerletve efceUlees. ûeeceerCe Yeeieele HegjsMee mees³eer DeYeeJeer nbieeceer
mJe©Hee®eer Mesleer kesÀueer peeles. Mesleermeeþer efJeMesmebmeeOeves Mesleermeeþer GHeueyOe keÀ©ve efou³eeme KejerHe, jyyeer Je GvneUer DeMee meJe& nbieeceele Mesl eer
keÀjlee ³esT MekesÀue. meJe& nbieeceele cnCepes JeMeslecepegjeb®eerner efmLeleer megOeejC³eeme ceole nesF&ue.
11) Yetoeve ®eUJeU :
Dee®ee³e& efJeveesyee YeeJes ³eeb®³ee Yetoeve ®eUJeUer® ³ee ceeO³eceeletve 42.7 ue#e SkeÀj peceerve
efceUeueer. ner ®eUJeU iewjmejkeÀejer nesleer. DeMee efceUeuesu³ee peceerveer nîee Meslecepegjebvee osC³eele
Deeu³ee. nîeeletve Meslecepegjeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer megOeejC³eeme ceole Peeueer.munotes.in

Page 63

6312) ye®eleer®e er meJe³e :
efceUCeeN³ee legìHegbp³ee cepegjerletve keÀener efnmmee Meslecepegjebveer yeepeguee þsJetve ye®ele kesÀu³eeme
De[®eCeer®³ee JesUer l³eeuee l³ee®ee ueeYe Oeslee ³esJet MekesÀue.
13) ye®ele ieìeb®eer mLeeHevee :
Deens l³ee efmLeleerletve ye ensj He[eJes DeeefCe ®eebieues peerJeve peieeJes ner Òel³eskeÀe®eer F®íe
Demeles. l³eecegUs efceUCeeN³ee HewMee®es efveì efve³eespeve keÀ©ve ye®ele ieìeceeHe&Àle Heg©³esTve efJeefMe<ì jkeÌkeÀce ye®ele keÀ© MekeÀleele. DeMeer peceuesue er jkeÌkeÀce De[®eCeeR®³ee JesUer GHe³eesiee®eer
þ© MekeÀles. lemes®e Meslecepegj mebIeefìle nesJetve DeveskeÀ mJele:ceO³es megOeejCee keÀ© MekeÀleele.
kegÀìgbyeeleerue m$eer³ee nîee ieìe®³ee ceeO³eceeletve SKeeoe íesìe GÐeesie meg© keÀ©ve Hewmee efceUJet
MekeÀleele. nîeecegUs ceefnuee meyeueerkeÀjCe, Deejesi³e cegueeb®es efMe#eCe, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e
mLew³e& ceesþîee ÒeceeCeele ÒeeHle nesC³eeme ceole nesles. ns DeveskeÀ ³eMemJeer ye®ele ieìeb®³ee keÀe³ee&ves oeKeJetve
efoues Deens. cn Cetve ye®ele ieì mLeeHeve keÀ©ve les ³eMemJeerHeCes meg© þsJeCes ne mlegl³e GHe¬eÀce nueeKeer®eer
efmLeleer megOeejC³eeme vekeÌkeÀer®e Deens. oeefjêîe efvecegue&vee®es Je jespeieej efveefce&leer®es ye®ele ieì ns
vekeÌkeÀer®e ceeO³ece Deens.
14)Meslecepe gjeb®³ee menkeÀejer mebmLee :
ye®ele ieìe®³ee meene³³eeves efmLeleer megOeejC³eeme vekeÌkeÀer®e ceole nesles. HeCe kesÀJeU lesLes®e ve
Leebyelee menkeÀejer leÊJeebJej Meslecepegjebveer HejmHejebvee ceole keÀjC³eemeeþer efyekeÀì DeeefLe&keÀ efmLeleerJej
ceele keÀjC³eemeeþer, cegueeb®es G®®e efMe#eCeeletve YeefJeleJ³e GpJeue keÀjC³eemeeþer, ceesþîee Deepeejebvee
meeceesjs peeC³eemeeþer, veJeerve neslekeÀ© le©Ceebvee GÐeesieeMeerue yeveJeC³eeme HewMee®eer / iegbleJeCetkeÀer®eer
mees³e GHeueyOe keÀ©ve osC³eem eeþer menkeÀejer lelJeebJej SkeÀ$e ³esJetve menkeÀejer mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. menkeÀejer mebmLee peCeg DeefYepeve Jeie& le³eej keÀjC³ee®eer keWÀês Demeleele. menkeÀejer
mebmLeeb®es keÀecekeÀepe ns ueeskeÀMeener He×leerves nesle D emeles. oj Hee®e Jevesle=lJeiegCe efJekeÀmeerle nesC³eeme nîeecegUs ceole nesles. lemes®e otj¢<ìer®ee efJekeÀeme nesJetve DeveskeÀ
JeceeO³eceeletve ®eebieues vesle=lJe le³eej Peeues lej jepekeÀejCeele ÒeJesMener neslees. DeMeeJesUer Meslecepegjeb®eer
efmLeleer megOeejC³eemeeþer DeveskeÀ ÒekeÀej®eer ÒeYeeJeer keÀe³e& vekeÌkeÀer®e keÀjlee ³esJet Mek eÀleele. cnCetve
Meslecepegjeb®³ee menkeÀejer mebmLeeb®eer mLeeHevee Je efJekeÀeme cenÊJee®ee Deens.
4.2.6 meejebMe :
cenelcee ieebOeerveer meebefieleues Deens, ` Kes[s osMee®ee Deelcee -Deens. Deelc³ee®ee efJekeÀeme keÀje
cnCepes osMee®ee efJekeÀeme nes F&ue. Kes[îeekeÀ[s ®euee '. ceesþîee ÒeceeCeele ûeeceerCe Yeeieele Demeuesuee
Meslecepegj l³eeb®³ee nueeKeer®³ee efmLeleerle Deens. ceeCetme cnCetve DeeHeCe, Meemeve Je MeslekeÀjer ceeuekeÀ
nîeebveer Òe³elve kesÀu³eeme vekeÌkeÀer®e Meslecepegjeb®eer efmLele er megOee© MekeÀles. l³eeb®ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ
efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesF&ue. DeeefCe KeN³ee DeLee&ves osMee®ee efJekeÀemeeme neleYeej ueeiesue nîeele
MebkeÀe®e veener.munotes.in

Page 64

64DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Meslecepetj cnCepes keÀe³e? l³eeb ®³ee efmLeleerJej Yee<³e keÀje.
4.3 ûeeceerCe efJekeÀemeele vewmeefie&keÀ meeOeve -meecegûeer®es cenÊJe
ceeveJeeves DeeHeuee efJekeÀeme meeO³e keÀjerle Demeleevee vesnceer®e vewmeefie&keÀ meeOeve -mebHeÊeer®ee
JeeHej kesÀuee Deens. keÀesCel³een er osMee®ee efJekeÀeme ne l³eeb®³ee osMeele GHeueyOe DemeCeeN³ee vewmeefie&keÀ
meeOeve -mebHeÊeerJej®e DeJeuebyetve Demelees. vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeeruee vewmeefie&keÀ meeOeveOeve efkebÀJee
vewmeefie&keÀ mebmeeOeves Demesner mebyeesOeC³eele ³esles. D eMee nîee vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeÜejs mebMeesOeve, leb$e%eeve
Je Þece nîeeb®ee JeeHej keÀ©ve ceeveJeeves DeeHeu³ee jenCeerceeveele yeoue Ie[Jetve DeeCeuee Deens. vewmeefie&keÀ
meeOevemeecegûeer ceO³es Meslepeceerve, veÐee, HeJe&le, pebieues, KeeCeer, mec egê, mejesJej, Tve, efveJeeje,
HeeTme, meg³e&ÒekeÀeMe F. IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ner meJe& mebHeÊeer efvemeie&oÊe Deens. nîeeceO³es keÀener
mebHeÊeer meeþe mJe©Hee®eer Demeles. DeeefCe efle®ee DeefOekeÀeefOekeÀ JeeHej kesÀu³eeme leer mebHeles. Goe. KeeCeer.
keÀener mebHeÊeer leceeveJe megOeejCee keÀ© MekeÀlees. Goe. pebieues DeeefCe HeeCeer, Meslepeceerve cee$e ce³ee&efole
mJe©Hee®eer Deens. ner meJe& meeOevemebHeÊeer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je ceeveJeer peerJeveeme cenÊJeHetCe& Peeueer Deens.
4.3.1 vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®eer mebkeÀuHevee :
vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®³ee efJeefJeOe efJe®eejJebleebveer kesÀuesu³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes.
1) efpevmeyeie& -’ceeveJeer ef¬eÀ³eeb®³ee #es$eele efvemeiee&ves cegkeÌleHeCes Òeoeve kesÀues ues YeeweflekeÀ DeeefJecnCepes meeOevemebHeoe nes³e. “
2)Heer. F&. ce@keÀveen -’efvemeie&oÊe Je ceeveJeeme GHe³egkeÌle Demes IeìkeÀ cnCepes vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeoe nes³e. “
3)Smed.S. ceeuekeÀ -’vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeoe®ee meJe&meeOeejC e efJe®eejeb®eer J³eeK³ee keÀjCes
DeefleMe³e meesHes Deens. mJele: ceveg<³e Je lees GHe³eesieele DeeCeCeejs peieeleerue meJe& IeìkeÀ cnCepes
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeoe nes³e. “
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej PeHeeìîeeves Jee{CeeN³ee ueeskeÀme bK³esmeeþer,
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeemeeþer, DeeefLe&keÀ¢<ìîee yeueJeeve nesC³eemeeþer je<ì^e -je<ì^eceO³es nesCeeN³ee ³ee
mHeOee¥meeþer ceesþîee ÒeceeCeele nesle Deens.munotes.in

Page 65

65vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®³ee IeìkeÀeb®eer Meke̳elee Je opee& efìkeÀJeCes leme s®e Flej keÀener
IeìkeÀeb®³ee GHeueyOeles®es ÒeceeCe efmLej þsJeCes ns peieemeceesjerue ceesþs DeeJneve efvecee&Ce Peeuesues Deensle.
vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®eer DeeHeCeebme Heg{erueÒeceeCes efJeYeeieCeer keÀjlee ³esF&ue.
vewmeefie&keÀ meeOe vemebHeÊeer®es oesve efJeYeeieele efJeYeeieCeer nesles.
1) Hegveve&efJekeÀjCeer³e meeOevemebHeÊeer :
³eeceO³es nesCeejer meeOevemebHeÊeer cnCepes JevemHeleer, ÒeeCeer, nJee Je HeeCeer Jeiewjs
2)DeHegveve&efJekeÀjCeer³e meeOevemebHeÊeer :
l³eeceO³es Depetve oesve GHeefJeYeeie He[leele.
De)JeeHej keÀjlee ³esC³eepeesieer meeOevemebHeÊeer :
nîeeceO³es Keefvepe Oeeletb®ee meceeJesMe neslees. les vewmeefie&keÀ mJe©Heele meeHe[leele. l³ee®ee JeeHej
kesÀuee lej l³eeb®es DeefmlelJe ve<ì nesle veener. lej l³eeb®³ee DeekeÀej Je ©Heele yeoue keÀ©ve JeeHej keÀjlee
³eslees.
ye)Hegve&JeeHej keÀjlee ve ³esCeejer meeOevemebHeÊeer :
³ee meeOevemebHeÊeerceO³es Keefvepe lesueeb®ee meceeJesMe neslees. Keefvepe lesueeb®eer efveefce&leer
nesC³eemeeþer efkeÀl³eskeÀ JeJeeHej ce³ee&efole mJe©Heele keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Demeles.
ceeveJeeves DeMJe ³egieeHeemetve vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej GÐeesieOebos Je leb$e%eeve
Jee{ermeeþer keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. ³eemeeþer l³eeves efvemeiee&ceO³es GHeueyOe DemeCeeN³ee vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej kesÀuee. ³ee efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esuee®e ogmeN³ee Meyoele ceeveJee®³ee peerJeveceevee®ee opee&
Gb®eeJeles Demes cnCele e ³esF&ue. ceeveJee®³ee peerJeveceevee®ee opee& Gb®eeJeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle JevemHeleeR®es
cenÊJee®es ³eesieoeve Deens.
4.3.2 ûeeceerCe efJekeÀemeele vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es cenÊJe :
ûeeceerCe efJekeÀeme cnCepes ûeeceerCe Yeeieeleerue ogye&u e IeìkeÀ cnCepes íesìs MeslekeÀjer, Yetceernerve
Meslecepetj, ûeeceerCe keÀejeieerj ³eeb®³ee efJekeÀemeeJej Yej osJetve ûeeceerCe Yeeiee®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme keÀjCes
cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme DeMeer J³eeK³ee je@yeì& ce@keÀveeceje ³eebveer kesÀueer Deens.munotes.in

Page 66

66[e@. mJeeceerveeLeve ³eeb®³ee celes, ’ûeeceerCe Yeeieeleerue iejerye Je DekegÀMeue keÀeceieejeb®es kegÀMeue
keÀeceieejeble ©Heeblej keÀjCes cnCepes ûeeceerCe efJekeÀeme nes³e.“
ûeeceerCe efJekeÀeme cnCepes ûeeceerCe Yeeieeleerue ogye&ue Ieìk eÀeb®ee vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®³ee
mene³³eeves DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepeefkeÀ³e, Mew#eefCekeÀ, Deejesi³eelcekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ yeeyeleerle
iegCeelcekeÀ Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes. nîeemeeþer ³eesi³e efve³eespeve vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊ eer®³ee JeeHejeyeeyele
keÀjCes cenÊJee®es Deens. lej®e efJekeÀemee®es Fef®íle O³es³e ieeþC³eeme ceole nesF&ue.
efJekeÀemeemeeþer meeOevemeecegûeer®ee JeeHej keÀjerle Demeleevee l³ee mebHeÊeer®ee leHeMeerueJeej JeeHej
keÀjCes cenÊJee®es Deens. vewmeefie &keÀ meeOevemebHeÊeer®es IeìkeÀ DeeefCe l³eeb®es cenÊJe Heg{erueÒeceeCes mHe<ì
keÀjlee ³esF&ue.
1) YeewieesefuekeÀ efJeYeeie :
YeewieesefuekeÀ ¢<ìerves efJe®eej keÀjlee Yeejlee®es ®eej efJeYeeie He[leele.
De) GÊej Yeejlee®ee [eWiejeU ÒeosMe :
³eeceO³es efnceeue³eerve HeJe&leer³e ÒeosMee®ee meceeJesMe neslees. GÊejskeÀ[erue Heeceerj®³ee HeþejeHeemetve
HetJexkeÀ[®³ee Deemeece®³ee mejnÎerHe³e¥le ne Yeeie meceeefJe<ì Deens. nîeeceO³es keÀeefMcej, kegÀuet ³eemeejKeer
me=<ìer meeQo³e& HeeneJe³eeme efceUle s. ceebTì SJnjsmì, keÀeb®eveiebiee, ceebTì iee@[efJeve Dee@efmìve,
OeJeueefiejer meejKeer Gblegie efMeKejs, iebiee, efmebOet, ye´ïeHeg$ee ³eemeejK³ee ceneveÐeeb®³ee Gieceeletve ne ÒeosMe
megHeerkeÀ Peeuee Deens.
ye) iebiee -efmebOet meKeue ÒeosMe :
iebiee, ye´ïeHet$ee Je efmebOet veÐeeb®ee ne Yeeie efnceeue³ee®³ee Hee³eL³eeHeemetve Lesì oKKeve®³ee
HeþejeHe³e¥le Hemejuesuee Deens. nîee Yeeieeletve Flejner DeveskeÀ veÐee Jeenle Demetve ne Yeeie megefHekeÀ Deens.
nîee Yeeieele vewmeefie&keÀ mebHeÊeer®eer os Ceieerner KetHe Deens. Yeejleeleerue 40… ueeskeÀmebK³ee ³ee®e Yeeieele
jenele Demetve Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ³ee Yeeieeuee efJeMeskeÀ) oef#eCes®es Heþej :
oef#eCe Yeejleeleerue ef$ekeÀesCeer DeekeÀeje®es Heþej Demetve efJebO³e Dee efCe meeleHeg[e HeJe&leecegUs iebiee
efmebOet®³ee meKeue YeeieeHeemetve Deueie Peeuesuee ne YetYeeie Deens. ke=ÀieesoeJejer, nîee keÀeþ®ee ne Yeeie megHeerkeÀ Deens. JevemebHeÊeer Je KeefvepemebHeÊeer ns nîee Heþeje®es K eeme
JewefMe<ìîe Demetve keÀener Yeeieele Ieveoeì pebieues Hemejueer Deensle.
[) mecegêleìer³e ÒeosMe :
mecegê ueiele®ee ÒeosMe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeN³ee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee Deens. ieesJee, cegbyeF&,
keÀes®eerve, keÀeueerkeÀle ceêeme, efJeMeeKee HeÆce, nîeemeejKeer yebojs efJeosMeer J³eeHeejele cenÊJeHetCe& þjueer
Deensle.munotes.in

Page 67

672) HeeTme -HeeCeer :
YeejleeceO³es ceevmetve JeeN³eeHeemetve HeeTme He[lees. Yeejlee®eer yengleebMeer Mesleer nîee HeeJemeeJej
DeJeuebyetve Deens. 45… je<ì^er³e GlHeVe ke =Àvesnceer®e nîee GlHeVeeJej Peeuesuee efomelees. cnCetve ceevmetveuee Yeejleele Yeei³eefJeOeelee cnCeleele.
JeDeueie -Deueie Deens.
HeeJemeeUîeele He[CeeN³ee HeeC³ee®ee meeþe keÀjeJee ueeielees. HeeCeer ns efJekeÀeme keÀe³ee&le Je
ceeveJeer owvebefove peerJeveele Devev³e meeOeejCe YetefcekeÀe yepeeJele Demeles. DeeefCe cnCetve HeeCeer D e[JeCes,
efpejJeCes, HeeC³ee®es meceeve JeeìHe keÀjCes nîeemeeþer ³eesi³e leNnsves peue J³eJemLeeHeve cenÊJee®es þjles.
efvemeie&®e¬eÀevegmeej He[CeeN³ee HeeJemee®es lemes®e GvneUîeele efnceeue³eerve yeHe&À meeþîeeletve
ceesþîee ÒeceeCeele HeeCeer GHeu eyOe nesles. osMeele DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, PeHeeìîeeves Jee{Ceejer ueeskeÀmebK³ee,
veieoer efHekeÀeb®es Jee{les ÒeceeCe, MenjerkeÀjCe, Mesleer HegjkeÀ J³eJemee³e lemes®e Flej keÀejCeebmeeþerner
HeeC³ee®eer efvebleele iejpe Deens. peueJ³eJemLeeHeveemeeþe r keÀesìîeeJeOeer ©He³eeb®³ee ³eespevee le³eej
keÀjC³eele Deeu³ee Demeu³ee lejer HeeCeerìb®eeF& ner HeÀej ceesþer mecem³ee Deens. nîeeJej ceele keÀjC³eemeeþer
meJee¥veer SkeÀ$e ³esTve YeewieesefuekeÀ j®evesvegmeej HeeJemeele He[Ceejs HeeCeer De[Jetve lemes ®e veoerpees[
ÒekeÀuHeemeejK³ee ÒekeÀuHeebvee mene³³e kesÀu³eeme efveefM®ele HeeC³ee®eer mecem³ee mees[Jetve ûeeceerCe Yeeieele
Mesleer Je MesleerHegjkeÀ J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme nesJetve ceesþîee ÒeceeCeele DeHesef#ele efJekeÀeme meeO³e nesC³eeme
ceole n esF&ue.
3) peceerve :
ke=ÀYeefJeleJ³e lemes®e yengleebMe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme MesleerJej®e efveYe&j Demelees. Meslepeceerveer®es mJe©He, ÒekeÀ ej,
GlHeeokeÀlee YeewieesefuekeÀ mLeeve nîee iees<ìer cenÊJeHetCe& Deensle. ieeUe®eer peceerve, keÀeUer peceerve,
leebye[er peceerve, ue@ìjeF&ì efkebÀJee ceg©cee[er peceerve Demes meeOeejCele: peceerveer®es ÒekeÀej meebielee ³esleerue.
#es$eHeÀUe®ee efJe®e ej keÀjlee peieeceO³es Yeejlee®ee meeleJee ¬eÀceebkeÀ ueeielees. Yeejleer³e Yetceer®es #es$eHeÀU
32.88 keÀesìer nskeÌìj Deens. leLeeefHe 30.46 keÀesìer nskeÌìj peceerveer®es Òel³e#e ceespeceeHe keÀjC³eele
Deeues Deens. GHeueyOe peefceveer®³ee 45.5… peefcev eer®ee JeeHej Mesleceeuee®³ee ueeieJe[ermeeþer neslees.
HeeJemeeUîeele Mesleer keÀjC³ee®es ÒeceeCe Yeejleele peemle Dee{Ules. ognsjer efHekesÀ HeeC³ee DeYeeJeer Ieslee ³esle
vemeu³eecegUs Mesleceeuee®eer GlHeeokeÀlee HeefjCeeceer GlHeVe keÀceer Deens.
Yetceer ne ogefce&U IeìkeÀ Demeu³eeves peefceveer®ee He³ee&Hle JeeHej nesC³eemeeþer ³eesi³e efve³eespeve Je
J³eJemLeeHevee®eer iejpe Deens. Mesleermeeþer Yetceer Del³eble cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens. Mesleeryejesyej®e Òeef¬eÀ³ee
GÐeesie, DeewÐeesefiekeÀerkeÀ jCe, Flej J³eJemee³eebmeeþer Yetceer®es Jee peefceveer®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens.
4) Keefvepe mebHeÊeer :
keÀesCel³eener osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es Keefvepe mebHeÊeeruee Del³eble cenÊJe Demeles.
osMee®ee DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme n e l³ee osMee®³ee Keefvepe mebHeÊeerJej DeJeuebyetve Demelees.
Yeejleer³e efve³eespeve ceb[Ueves Keefvepeeb®es JeieeakeÀjCe leerve Yeeieele kesÀues Deens.munotes.in

Page 68

681) efJeHegue ÒeceeCeele GHeueyOe Keefvepes :
keÀesUmee, ueesKeb[, DeYe´keÀ, ce@ieveerpe, ce@iev esmeeFì, Leesefj³ece, yee@keÌmeeFì DeMee Keefvepeeb®eer
efve³ee&le nesle Demeles.
2) HegjsMeer efkebÀJee He³ee&Hle Keefvepes :
ef®eveerceeleer, ceerþ, ¬eÀesceeF&ì, efpeHmedced, yesefj³ece, [esueesceeF&ì ner Keefvepes HegjsMeer GHeueyOe
Deensle. cee$e n îeeb®eer efve³ee&le Meke̳e veener.
3) DeHegjer efkebÀJee DeHe³ee&Hle Keefvepes :
leebyes, iebOekeÀ, Deu³eefceefve³ece, efMemes, ûesHeÀeF&ì, efvekeÀue, meesves, ®eeboer, HeÀe@mHesÀìme Je
Hesì^esefue³ece ner Keefvepes osMee®³ee iejpes®³ee ceeveeves keÀc eer GHeueyOe Deensle.
Keefvepe êJ³es :
Keefvepe êJ³eeb®es l³eeb®³ee GHe³egkeÌlelesJe©ve oesve ÒekeÀej He[leele. MekeÌleer Keefvepe êJ³es Je
DeewÐeesefiekeÀ Keefvepe êJ³es. MekeÌleer Keefvepe êJ³es keÀejKeeves ®eeueefJeC³eemeeþer lej DeewÐeesefiekeÀ Kee fvepes ner
GÐeesieOebÐeele keÀ®®ee ceeue cnCetve JeeHejueer peeleele.
1) MekeÌleer Keefvepe êJ³es :
keÀesUmee, efueiveeF&ì, Hesì^esefue³ece, vewmeefie&keÀ Jee³et ³eeb®ee MekeÌleer KeefvepeêJ³eele meceeJesMe
neslees.
2) DeewÐeesefiekeÀ Keefvepes :
ueesKeb[, ce@ieveerpe, DeYe´keÀ, yee@keÌmeeF&ì, leebyes, ¬eÀesceeF&ì, efpeHmce nîeeb®ee DeewÐeesefiekeÀ
Keefvepe êJ³eele meceeJesMe neslees.
5) Tpee& mebHeÊeer :
efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Tpex®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. Mesleer, JeenletkeÀ ,
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, DeVe efMepeJeCes, Iejiegleer JeeHejemeeþer, DeewÐeesefiekeÀ JeeHejemeeþer Tpex®eer iejpe
Demeles. DeeHeu³ee osMeele Tpex®eer iejpe HetCe& keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeCeejer meeOeves ner HeebjHeefjkeÀ
Tpee& meeOeves Deensle. l³ee ceO³es ueeketÀ[, keÀesUmee, MesCe, je@kesÀue, ef[Pesue, Hesì^esue ³eeb®ee meceeJesMe
neslees. nîee meeOeveeb®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeele Tpee& efveefce&leermeeþerkeÀ nesle Demeu³eecegUs He³ee&JejCee®es
ÒeMve efvecee&Ce Peeues Deensle.
ûeeceerCe Yeeie ele ceesþîee ÒeceeCeele peveeJejeb®es MesCe, ceg$e, Mesleerleerue IemìkesÀ, keÀe[erkeÀ®eje,
ceeveJeer ceueceg$e nîeeb®ee JeeHej yee³eesie@me efveefce&leermeeþer nesJet ueeieuee Deens. yee³eesie@meceOetve efceUCeeN³ee
muejer®ee GHe³eesie meWêer³e Kele cnCet ve nesJet MekeÀlees. nîeecegUs peceerveer®ee Heesle megOeejC³eeme ceole nesles.
Keefvepe lesuee®ee JeeHej MekeÌleer êJ³e Tpee& efveefce&leermeeþer ceesþîee ÒeceeCeele nesle Deens.
HeeC³eeHeemetve efceUCeejer JeerpeMekeÌleeruee efJeMesMeebleleece³e keÀe³e& Je efJekeÀeme keÀe³ee&meeþer nesle Deens.munotes.in

Page 69

69met³e&MekeÌleer -met³e&ne MekeÌleer®ee SkeÀ Òe®eb[ meeþe Deens. met³ee&Heemetve efceUCeeN³ee Tpex®ee JeeHej
JesieJesieUîee GÐeesie OebÐeele nesJet Me keÀlees ns Deelee efme× Peeues Deens. Iejiegleer JeeHejemeeþer DeeefCe
GÐeesieemeeþer DeeHeCe met³e&MekeÌleer (Solar Energy) ®ee menpe JeeHej keÀ© MekeÀlees. ³eeceO³es
Yeejleeves HeefM®ece pece&veer®es menkeÀe³e& Iesleues Deens. leeceerUvee[t ceO³es 10 efk eÀueesJe@ì MekeÌleerefveefce&leer®eer
#ecelee Demeuesues SkeÀ met³e&MekeÌleer efvecee&Ce keÀjCeejer keWÀês mLeeHeve keÀ©ve ûeeceerCe Yeeieeuee MekeÌleer
HegjJeþe Tpee&HegjJeþe keÀjeJee DeMeer ³eespevee Deens.
6) JevemebHeÊeer -pebieue mebHeÊeer :
pebieue ner osMee®eer HeÀej ceesþer vewmeefie&keÀ mebHeÊeer Deens. pebieuee®es Òel³e#e Je DeÒel³e#e Demes
HeÀe³eos Demeleele. ceesþîee ÒeceeCeele ÒeeCeJee³eg®eer efveefce&leer lej nesle Demeles. HeCe l³ee®eyejesyej pebieueeletve
Fceejleermeeþer ueeketÀ[, peUeJ et ueeketÀ[ Flej DeewÐeesefiekeÀ #es$eele GHe³eesieele ³esCeejs ueeketÀ[ner ceesþîee
ÒeceeCeele GHeueyOe nesles. ceT ueekeÀ[e®ee JeeHej Hesìîee yeveefJeC³eemeeþer nesle Demelees. efMeJee³e ueeKe,
jeU, ìHexìeF&ve, GHe³egkeÌle lesue, DeewGHeueyOe nesleele. meerceeJeleea& Yeeieele Me$etHeemetve mebj#eCeemeeþer pebieuee®ee ceesþîee ÒeceeCeele GHe³eesie
neslees. Yeejleer³e mebIejep³eele meO³ee megceejs 6.7 keÀesìer nskeÌìj #es$eHeÀUele pebieue s Demetve SketÀCe
YetÒeosMee®ee kesÀJeU 23… YetYeeie ne pebieueJ³eeHle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Yeejleer³e pebieueeceOetve
4000 ÒekeÀej®es ueeketÀ[ GHeueyOe nesles. efJekeÀemee®³ee veeJeeKeeueer ceesþîee ÒeceeCeele pebieueeb®ee Nneme
nesle Demeuee lejer meJee¥veer DeeHeueer pebieue efJeiejpes®es Deens. pebieues ner efvemeiee&®ee yengcegu³e osCeieer Demetve l³eeJej Yeejle mejkeÀej®eer ceeuekeÀer Deens
DeeefCe efve³eb$eCener Deens. ner mle gl³e yeeye vekeÌkeÀer®e Deens.
7) HeMegmebHeÊeer, He#eer mebHeÊeer :
HeMeg Je He#eer mebHeÊeer®es osMeeceO³es cenÊJe vekeÌkeÀer®e Deens. Jeveele jenCeejer pebieueer peveeJejeb®ee
Je HeMegb®ee efvemeie& meceleesueele cenÊJee®ee menYeeie Deens.
lej c eeveJeer efpeJeveele owvebefove GHe³eesieele ³esCeeN³ee HeMegbHeemetve ceeveJeeme DeeefLe&keÀ veHeÀe ÒeeHle
neslees. ûeeceerCe Yeeieele ieeF&, yewue, cnwme, js[s, yekeÀN³ee nîeeb®ee GHe³eesie DeLe&peveemeeþer nesle Demelees.
nîee peveeJejebHeemetve efceUCe eN³ee ceueceg$ee®ee JeeHej Mesleermeeþer meWefê³e Kele cnCetve peefceveer®ee Heesle
megOeejC³eemeeþer kesÀuee peelees. lej ogOee®ee J³eJemee³e cnCetve kesÀuee peelees. ogiOepev³e HeoeLe&
efveefce&leerHeemetve jespeieej efveefce&leer nesle Demeles.
He#eerHeeueveele kegÀkeÌkegÀìHeeuevee®ee ceesþîee ÒeceeCeele meceeJesMe neslees. ceebme Je Deb[er nîeeb®ee
ceesþe J³eJemee³e efvecee&Ce Peeuee Deens. oeefjêîee®ee Je yesjespeieejer®ee ÒeMve mees[efJeC³ee®ee ceesþe Òe³elve
nîee J³eJemee³eeletve ûeeceerCe Yeeiee le nesle Deens. MesleerHegjkeÀ J³eJemee³eeceO³es nîee®es cenÊJe Deens.
8) meeiejer mebHeÊeer :
meeiejeceOetve ceemes, ceesleer, efceþ, ÒeJeeUs nîeemeejK³ee mebHeÊeer®ee m$eesle meeHe[lees.
ceeMeeHeemetve ÒeLeerve³egkeÌle DeVee®eer GHeueyOelee nesles. m ecegêefkeÀveejer efceþ le³eej keÀjC³ee®es J³eJemee³e
Deensle. mecegêeleerue ceemesceejercegUs Je efceþ le³eej keÀjC³ee®³ee J³eJemee³eeletve m$eer -Heg©ÒeceeCeele jespeieej efveefce&leer Peeueer Deens. ceesleer efceUJeC³ee®ee J³eJemee³e Deee fCe l³eeletve efceUCeejs GlHeVe
nîee®³ee efkebÀceleerefJeceesþer Deens. efJeefJeOe ÒeJeeUs l³eeb®ee JeeHej Deew

Page 70

70eflevner yeepetves mecegê efkeÀveeje ueeYeuee Deens. HetJexkeÀ[s yebieeue®ee GHemeeiej, oef#eCeskeÀ[s ÒeMeeble
cenemeeiej, HeefM®eceskeÀ[s Dejyeer mecegê. nîee eflev ner efkeÀveeN³eeJejerue ueeskeÀeb®³ee jespeieej efveefce&leer®es
meeOe ve ns meeiejer ceemesceejer Deensle.
9) nJeeceeve :
ne SkeÀ Debl³ele ÒeYeeJeMeeueer IeìkeÀ Deens. nîee IeìkeÀeJej efve³eb$eCe DeeHeCeeme Meke̳e®e
veener. cee$e nJeeceeveefJeYeejlee®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjleele JesieJesieUîee Yeeieele JesieJesieUs nJeeceeve Dee{Ules. l³ee l³ee
Yeeieele Jee{Ceejer Je=#es l³eeHeemetve efceUCeejer HeÀUs, HegÀues, Heeves nîee®ee DeY³eeme keÀ©ve ³eesi³e ceeie&oMe&ve
Je efve³eespeve eÜejs ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀebvee DeeHeu³ee GlHeeoveele vekeÌkeÀer®e Yej Ieeleuee ³esJet MekeÀles.
MeslekeÀN³eeuee DeeHeu³ee Mesleele ³eesi³e efve³eespeveeÜejs Messleerletve DeefOekeÀeefOekeÀ GlHeeove IesJetve SketÀCe
GlHeVeele Yej IeeueC³eeme ceol e nesF&ue. cnCetve®e nJeeceeve ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
10) ceveg<³eyeU :
ceveg<³eyeU ner meg×e vewmeefie&keÀ mebHeÊeer Deens. ceeveJeer yeg×er Je ÞeceeÜejs GHeueyOe Demeuesu³ee
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej efJe%eeve Je leb$e%eevee®³ee m eene³³eeves keÀjlee ³eslees. cnCetve®e ceeveJeer
yeg×er Je Þece ³eebvee ³eesi³e efoMesves vesC³eemeeþer mejkeÀejkeÀ[tve DeveskeÀ Òe³elve kesÀues peele Deens. Deieoer
efMeMeg pevceeDeeOeerHeemetve lej ³eesi³e efMe#eCe, ÒeefMe#eCeÜejs l³ee yeeuekeÀeme ³eesi³ ee f o M e s u e ev e s C ³ e e m e
mekeÀejelcekeÀ efJekeÀeme ÒeJe=Êe keÀjC³ee®ee osMee®³ee efJekeÀemeemeeþer efvemeiee&®³ee mebj#eCeemeeþer
Òe³elveHetJe&keÀ -peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀuee peelees. efvemeiee&®³ee menkeÀe³ee&ves Demeceleesue nesJet ve oslee
pej efJ ekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee ceeveJeeves efmJekeÀeju³eeme ceeveJe peeleer®es vekeÌkeÀer®e keÀu³eeCe nesle Demeles.
4.3.3 meejebMe :
DeeHeu³ee osMeele Meslepeceerve, KeefvepeêJ³es, met³e&MekeÌleer, pebieues, Tve, Jeeje, HeeTme, veÐee,
HeJe&le, mecegê, peueme bHeÊeer Fl³eeoeryeeyele efJeefJeOelee Je efJeHeguelee Deens. osMe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerves
mece=× Deens. Hejbleg osMeeleerue ueeskeÀ cee$e iejerye Deensle. keÀejCe l³eeb®es oj[esF& GlHeVe keÀceer Deens.
DeMee Þeerceble osMeele ueeskeÀ iejerye keÀe Demee ÒeMve vekeÌkeÀer®e He[lees. DeeHeu³ee osMeele vewmeefie&keÀ
mebmeeOevee®ee DeJeeHej, DeHegjeJeeHej, iewjJeeHej nesle Deens. l³eecegUs efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle De[LeUs efvecee&Ce
nesleele. osMeele peueMekeÌleer Je met³e&MekeÌleer ceesþe ÒeceeCeele GHe ueyOe Deens. peceerveer®es #es$ener ceesþs Deens.
³eesi³e ceeie&oMe&ve Je efve³eespeveye× efJekeÀeme meeO³e Peeu³eeme ceeveJeer yeg×er®ee ³eesi³e JeeHej Peeu³eeme
ûeeceerCe Yeeieele GHeueyOe vewmeefie&keÀ meeOeve meecegûeerÜejs DeveskeÀ IeìkeÀele vekeÌkeÀe r®e iegCeelcekeÀ Jee{ Ie[tve
³esF&ue nîeele cegUer®e MebkeÀe veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ûeeceerCe efJekeÀemeele vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es cenÊJe meebiee.munotes.in

Page 71

714.4 Mesleer mebueive J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJe
4.4.1 ÒemleeJevee :
Yeejle ne MesleerÒeOeeve osMe Deens. mJeeleb$³eÒeeHleerveblej osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve
DeeCeC³ee®ee Òe³elve Peeuee lejerner Yeejle ne DecesefjkeÀe, Fiueb[, Fm$ee³eue, ÖeÀevme, peHeeve, pece&veer ³ee
osMeebÒeceeCes GÐe esieÒeOeeve nesJet MekeÀuee veener. Yeejleeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer peJeUpeJeU 70…
ueeskeÀmebK³ee Deepener Kes[îeele jenles. nîeeceOeerue yengmebK³e ueeskeÀeb®ee Mesleer ne cegK³e J³eJemee³e Deens.
Mesleer nîee ceO³es ke=À72… YetOeejkeÀ Del³euHe, DeuHe Je efmeceevle YetOeejkeÀ Deensle. l³eecegUs l³eeb®³eekeÀ[tve kesÀueer peeCeejer
Mesleer ner GoejefveJee&n mJe©Hee®eer Demeles. HeeJemeeUîeele He[CeeN³ee HeeJe meeJej ceesþîee ÒeceeCeele Mesleer
kesÀueer peeles. ogyeej efHekesÀ Flej JesUer Hegjsmes HeeCeer GHeueyOe vemeu³eeves kesÀueer peele veener. l³eecegUs
yejespeieej jneJes ueeieles. nîeeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer peceerve keÀmele Demeleevee HegjkeÀ J³eJeme e³e
keÀjC³eeJej HeÀejmee Yej efouee peele veener. cee$e DeMee MesleerHegjkeÀ J³eJemee³eeJej Yej efou³eeme
jespeieeje®ee ÒeMve megìtve kegÀìgbyee®ee DeeefLe&keÀ opee& megOeejC³eeme vekeÌkeÀer®e ceole nesles.
4.4.2 MesleerHegjkeÀ J³eJemee³e :
MeslekeÀjer peceer vekeÀmetve DeeHeues ke=ÀHeMegHeeueve, HeÀUeb®es GlHeeove, ogiOe GlHeeove, jsMeerce GlHeeove, ceOegceef#ekeÀe Heeueve, celm³e
J³eJemee³e, Òeef¬eÀ³ee keÀjCes nîeemeejKes GÐeesie DeefleD euHe ÒeceeCeele kegÀìgbyee®³ee kesÀJeU iejpee Yeeieleerue
Fleke̳eeme mJe©Heele keÀjerle Demelees. l³eecegUs l³eeuee efceUCeejs SketÀCe GlHeVe DeefleDeuHe Demeles.
HeefjCeeceer oj[esF& GlHeVener keÀceer ³esles. MeslekeÀN³eeuee DeveskeÀ mecem³eebvee meecees js peeJes ueeieles.
peceerve keÀmele Demeleevee®e l³eeves HeMegHeeueve, ogiOe J³eJemee³e, kegÀkeÌkegÀìHeeueve, ceOegceef#ekeÀe
Heeueve, celm³e J³eJemee³e, HeÀueeslHeeove, jsMeerce efkeÀ[s mebieesHeve, Òeef¬eÀ³ee keÀjCes nîeemeejK³ee yeeyeer
mJeleb$e J³e Jemee³e cnCetve efmJekeÀeju³eeme vekeÌkeÀer®e MeslekeÀN³ee®ee HeÀe³eoe nesF&ue. nîeeleerue keÀener IeìkeÀ
Heg{erueÒeceeCes Lees[ke̳eele meebielee ³esleerue.
1) HeÀueesÐeeve :
DeeHeCeeme ceeefnle Deens keÀer, HeÀUeb®es ceeveJeer Deenejele cenÊJeHetCe& mLeeve Deens. HeÀue
DeenejecegUs ceeveJeer Meefjjele vewmeefie&keÀ jesie ÒeeflekeÀejkeÀ MekeÌleer efvecee&Ce nesles. HeÀUPee[eb®eer ueeieJe[,
HegÀuePee[eb®eer ueeieJe[, YeepeerHeeuee ueeieJe[, MeesefYeJeble Pee[s, jesHeJeeefìkeÀe mebieesHeve DeMee DeveskeÀ
GHeMeeKeeb®ee ³eele meceeJesMe neslees. MeslekeÀN³eeves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeOele Demeleevee HeejbHeeefjkeÀ Mesleer
yeoue keÀ©ve veJeerve HeÀUPee[eb®eer ueeieJe[ kesÀu³eeme DeeefCe Pee[s HeÀUeJej ³esF&He³e¥le DeeblejefHekesÀ
Iesleu³eeme vekeÌkeÀer®e MeslekeÀN³ee®³ee GlHeeoveele yeoue Ie[tve ³esF&ue. Heef[keÀ peceerveer®ee ³eesi³e JeeHej
keÀjC³eeme ceole nesJet MekesÀue. peceerve, nJeeceeve ³eeb®ee DeY³eeme keÀ©ve l³ee Heefjmejele ³esCeejer
HeÀUPee[s efveJe[tve ³eesi³e J³eJemLeeHeveeÜejs ³eesi³e Pee[eb ®³ee peeleer®ee JeeHej kesÀu³eeme MeslekeÀN³ee®³ee
DeeefLe&keÀ efmLeleerle yeoue Ie[tve ³esC³eeme ceole nesF&ue, GlHeeove Ke®e& Deeblej efHekeÀebcegUs keÀceer lej
nesF&ue HeCe He³ee&JejCee®ee meceleesue jeKeC³eeme ceole nesF&ue.munotes.in

Page 72

722) ceOegceef#ekeÀe Heeue ve :
ke=ÀÒeceeCeele efceUt MekeÀlees. meelesjer peeleer®³ee ceOeceeMeeb®es Heeueve yebo Hesìerletve Meke̳e Peeues Deens.
ceOeceeefMecegUs HejeieerY eJeve nesC³eeme ceole nesles. DeeHeCeebme ceeefnle Deens keÀer, ceOee®ee HetJeeaHeemetve DeewcnCetve GHe³eesie kesÀuee peele Deens. ceOee®ee YeeJener yeepeejele peemle Deens. HejeieerYeJeveecegUs Mesleer
GlHeeoveele Jee{ lej nesles®e HeCe l³ee®eyejesy ej ceOee®es GlHeeo vener MeslekeÀN³eeme ÒeeHle nesles. DeLee&le
MeslekeÀN³ee®³ee GlHeeoveele Je GlHeVeele Yej He[les.
3) HeMegHeeueve :
Mesleer keÀjleevee MeslekeÀjer Þeceemeeþer vej HeMegb®ee JeeHej keÀjleele. yewue, js[s nîeeb®ee Þeceemeeþer
JeeHej ne slees. lej ogOeemeeþer ceeoer HeMegb®ee JeeHej neslees. n³eeceO³es iee³e, cnwme nîeeb®ee ÒeecegK³eeves
meceeJesMe neslees. meeOeejCele: SkeÀ J³ekeÌleer one peveeJejeb®es Heeueve keÀ© MekeÀles. iee³e Je cnMeerHeemetve
efceUeuesu³ee ogOe GlHeeoveeletve vekeÌ keÀer®e MeslekeÀN³ee®³ee GlHeeoveele Yej He[les.
MesUîee -ceW{îee Heeueveeletve ogOe Je ceebme efceUJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. MesUîee ceW{îee®³ee
ogOeeuee peemle ceeieCeer vemeu³eecegUs ceebmeemeeþer®e peemle nîee®es Heeueve kesÀues peeles. ³ee si³e
J³eJemLeeHeveeves yebefomle peeiesle MesUîee ceW{îeeHeeueve J³eJemeeef³ekeÀ lelJeeJej kesÀu³eeme MeslekeÀN³eeme
vekeÌkeÀer®e HeÀe³eoe efceUlees. Iejeleerue Je³emkeÀ ceeCemeb, ueneve ceguebner nîeeb®eer osKeYeeue menpe keÀ©
MekeÀleele.
iee³e, cnwme , yewue, js[e, MesUîee Je ceW{îee nîeeb®³ee ceueceg$eeHeemetve meWêer³e Kele efveefce&leer Je
yee³eesie@me efveefce&leer nesle Demeles. l³eecegUs FbOeve Ke®ee&le ye®ele nesJetve ceeveJeer Deejesi³ee®³ee ¢<ìerves
meWefê³e Mesleer peefceveer®ee Heesle megOee ju³eecegUs HeÀueoe³eer þjle Deens.
4) He#eerHeeueve :
He#eerHeeueveele kegÀkeÌkegÀìHeeueve, yeo keÀ Heeueve, Fcet Heeuevee®ee meceeJesMe neslees. cee$e
keÀeWye[er®³ee ceebme Je Deb[er nîeeme peemle ceeieCeer Yeejleele Deens. l³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ l elJeeJej ceebme
Je Deb[er efceUC³eemeeþer kegÀkeÌkegÀìHeeueve J³eJemee³e Mesleer keÀjle Demeleevee MeslekeÀN³eeme vekeÌkeÀer®e
HeÀueoe³eer þjCeeje Deens. ûeeceerCe Yeeieeleerue le©Ce ³eesi³e ÒeefMe#eCeeÜejs mJeble$e J³eJemee³e cnCetve
Hemebleer osleevee ef omele Deens. Menjer Yeeieele ne J³eJemee³e DeMeke̳e Demeu³eeves ûeeceerCe Yeeieele
kegÀkeÌkegÀìHeeueve J³eJemee³e megefMeef#ele le©Ceeme Jejoeve þjle Deens. keÀejCe Menjele Deb[er Je ceebme
nîeeme ceesþer ceeieCeer Deens.
5) celm³e J³eJemee³e :
Meslee r keÀjleevee HeeC³ee®eer efveleeble iejpe Demeles. MeslekeÀjer yeejceener Mesleer keÀjleevee HeeCeer
meeþJetve þsJeC³eemeeþer efJenerjer, leueeJe Keesole Demelees. lemes®e keÀener efþkeÀeCeer OejCe, mejesJej
nîeeleerue HeeC³ee®eener DeeOeej IesJetve iees[î ee HeeC³eeleerue ceemesceejer MeslekeÀjer keÀ© MekeÀlees. ceebMeeHeemetve
ceesþîee ÒeceeCeele ÒeefLeves efceUleele. ceeMeeb®eer Deb[er peuemeeþîeele mees[tve MeslekeÀjer Mesleer keÀjerle
Demeleevee ceeMeeb®es GlHeeovener Iesle Demesue lej vekeÌkeÀer®e l³ee ®³ee GlHeeoveele Yej He[les.munotes.in

Page 73

736) jsMeerce efkeÀ[s mebieesHeve :
jsMeerce GÐeesie ne Mesleer J³eJemee³eeuee ceole keÀjCeeje, lemes®e Mesleerle pees[ J³eJemee³e cnCetve
cenÊJee®ee J³eJemee³e Deens. jsMeerce GÐeesieele ®eerve osMee®es ³eesieoeve ceesþs Dee ns. YeejleeceO³es legleer®³ee
HeeveeJej Jee{Ceejer yee@cyeerme ceesjer (ceuyesjer efmeukeÀJece&) ner peele ÒeecegK³eeves jsMeerce keÀesefceUJeC³eemeeþer HeeUueer peeles.
®ebefêkeÀe veeJee®³ee ì^sJejleer ³ee jsefMece efkeÀ[îeeb®es mebieesHeve kesÀues peeles. Deb[er, DeUer Je keÀesnîee DeJemLesceOetve nîeeb®es mebieesHeve kesÀues peeles. keÀesl³eeleerue efkeÀ[e ceejuee peelees. DeeefCe HegCe& keÀesefveefce&leermeeþer nîee®ee JeeHej kesÀuee peelees. jsMeerce efkeÀ[s mebieesHeve keÀjleevee legleer®³ee Pee[eb®eer ueeieJe[
MeslekeÀjer DeeHeu³ee Mesleele keÀjlees. legleer®eer keÀesJeUer Heeves efkeÀ[eRvee KeeÐe cnCetve efoues peeles. legleeR®³ee
Pee[eb®eer ueeieJe[ MeslekeÀjer He[erkeÀ peceerveerJej keÀjerle Demelees. He³ee&JejCee®es meblegueve jeKeC³eeme
l³eecegUs ceole nesles®e lemes®e MeslekeÀN³eeueener nîee J³eJemee³eeHeemetve ®eebieues DeeefLe&keÀ GlHeeove efceUles.
kegÀìgbyeeleerue m$eer³ee ne J³eJemee³e menpe keÀ© MekeÀleele.
7) Òeef¬eÀ³ee GÐeesie :
ûeeceerCe Yeeieeleerue ceefnuee HeeJemeeUîeeDeeOeer l³eeb®³ee Heefjmejele GHeueyOe DemeCeeN³ee
HeÀUebJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve HeeJemeeUîeele KeeC³eeuee³ekeÀ GlHeeoves Ye©ve þsJeleele. Goe. Deeby³ee Heemetve
ueesCe®es, cegjbyes, HeuHe, Hevn, Deebce®etj HeeJe[j, DeebyeeJe[er, HeÀCemeeHeemetve HeÀCemeHeesUer, jevecesJ³eeHeemetve
ueesCe®eer, Deke&À, Oeev³eeHeemetve MesJe³ee, HeeHe[ Jeiewjs. ns HeÀkeÌle Iejiegleer JeeHejemeeþer®e Demeles. cee$e
nîee®e iee s<ìer ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeefole kesÀu³eeme MeslekeÀN³ee®³ee Mesleele le³eej nesCeeN³ee ceeueeuee
ceeieCeer Jee{tve MeslekeÀN³ee®es GlHeeove Jee{C³eeme ceole nesF&ue.
lemes®e ogiOepev³e HeoeLe&, Flej HeÀUYeep³ee, HeÀUs, HeeuesYeep³ee nîeeJejerue Òe ef¬eÀ³ee GÐeesie
meg© Peeu³eeme MeslekeÀN³ee®³ee Mesleceeueeuee lej ceeieCeer Jee{sue®e HeCe ieeJeeleerue DekegÀMeue keÀeceieejebvee
mLeeefvekeÀ HeeleUerJej jespeieej ÒeeHleer nesC³eeme ceole nesF&ue.
Deieoer Lees[ke̳eele MesleerHegjkeÀ J³eJemee³eeyeÎ ue DeeHeCe ceeefnleer efceUefJeueer. MesleerHegjkeÀ
J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJe Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
4.4.3 Mesleer HegjkeÀ J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJe :
Deepener yengmebK³e pevelee Kes[îeele je nles. MeslekeÀjer, keÀejeieerj, Yetceernerve Meslecepetj Flej
keÀeceieej ³eeb®ee ûeeceerCe Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele meceeJesMe neslees. MesleerHegjkeÀ J³eJemee³eeb®ee nîee
IeìkeÀebvee vescekeÀe keÀe³e HeÀe³eoe nesJet MekeÀlees les Heg{erue cegÐeeb®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) meJe& IeìkeÀebme GÐeesie mebOeer :
ûeeceerCe Yeeieele jenCeejs MeslekeÀjer, Del³euHe, DeuHeYetOeejkeÀ, Yetceernerve Meslecepetj,
keÀejeieerj, efJeefJeOe J³eeHeej GefÎce keÀjCeejs ³ee meJee¥vee Mesleer meueive J³eJemee ³eeletve J³eJemee³e mebOeer
ÒeeHle nesC³eeme ceole nesles.munotes.in

Page 74

742) DekegÀMeue keÀeceieejebme mebOeer :
ke=ÀJ³eJemee³eeletve Jelemes®e njkeÀec³ee cnCetve mene³³ekeÀ ceoleveerme cnCetve DekegÀMeue keÀeceieejebveener jespeieej mebOeer GHeueyOe
nesC³eeme ceole Peeueer Deens.
3) Meslepeceerveer®ee HegjsHegj JeeHej :
MeslekeÀN³eeb®eer mebHetCe& ceeuekeÀer®eer peceerve megHeerkeÀ Demeles®e Demes veener. peefceveer®³ee
mJe©HeeJe©ve®e Meslepeceerveerletve efJeefJeOe efHekesÀ Iesleueer peeleele. efveke=À<ì Òeleer®³ee peefceveerletve MeslekeÀjer
He#eerHeeueve HeMegHeeueve, ce lm³e J³eJemee³e, JeveMesleer ³eemeejK³ee GlHeeovee®ee efJe®eej keÀ©ve GHe³eesieele
DeeCele Deens. ûeerve neTme yeebOetve ne³eìskeÀ De@ûeerkeÀu®ej®es Òe³eesie keÀjerle Deens.
4) Þece keÀewMeu³ee®ee He³ee&Hle JeeHej :
ûeeceerCe Yeeieele keÀener kegÀìgbye s Depetvener DeeHeuee Jeef[ueesHeepeeale J³eJemee³e ceesþîee kegÀMeuelesves
keÀjerle Deensle. ueneveHeCeeHeemetve efJeefMe<ì J³eJemee³ee®es efMe#eCe l³eebvee efceUle Demeu³eecegUs l³ee
J³eJemee³eele les efveHegCe Je keÀewMeu³e ÒeeHle keÀjleele. l³eebvee De meCeeN³ee keÀewMeu³ee®ee JeeHej les keÀuHekeÀlesves
Flej J³eJemee³e ceole cnCetve keÀ©ve osT MekeÀleele. Goe. ûeerve neTme, yeeb OeCes, Òeef¬eÀ³ee GÐeesieeme
mene³³e Jeiewjs.
5) veJeerve leb$e%eevee®ee efmJekeÀej :
Mesleer meueive J³eJemee³eele J³eJemee ³eeleerue ¢<ìerkeÀesve Demeu³eecegUs HeÀe³eÐee®ee efJe®eej kesÀuee
peelees. ³eemeeþer veJeerve HeerkeÀ He×leer, peveeJejeb®eer DeeOegefvekeÀ Hewoeme He×leer, pewefJekeÀ leb$e%eeve,
³eb$e%eeve, Òeef¬eÀ³ee keWÀê, Hees<ìerkeÀ Deenej efveefce&leer ³eemeejK³ee veJeerve J³eJemee³e Je leb$ee®ee efveefM®ele
JeeHej Jee{le Deens. ûeeceerCe Yeeiee®ee efJe®eej keÀjlee ner vekeÌkeÀer®e ®eebieueer yeeye Deens.
6) yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme :
yeepeejele DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀe³ex nesle Demeleele. GlHeeokeÀ MeslekeÀ N³eeHeemetve Debeflece
ûeenkeÀebHe³e¥le Mesleceeue peeF&He³e&ble yeepeejHesþsle ceesþîee ÒeceeCeele ceveg<³e yeUe®eer efJeefJeOe keÀe³ee&meeþer
iejpe ueeieles. lemes®e ceeueeme ®eebieuee YeeJe efceUlees cnCetve GlHeeokeÀner Glmeeneves ceesþîee ÒeceeCeele
ceeue efJe¬eÀermeeþer DeeCelees. efJe¬eÀerle ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ l³eecegUs nesles. l³eecegUs efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles.
7) MeslekeÀer efMe#eCeele jme :
veJeerve DeeOegefvekeÀ He×leerves Mesleer keÀjCe eN³ee MeslekeÀN³eeb®es ÒeceeCe Jee{le Deens. MesleerceO³es
DeefOekeÀ veHeÀe efceUJeC³ee®³ee ¢<ìerves MeslekeÀer ceneefJeÐeeue³eele ÒeJesMe IesCeeN³ee®es lemes®e efJeefJeOe MeslekeÀer
ÒeefMe#eCe efMeefyejele menYeeieer nesCeeN³eeb®es ÒeceeCe efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. Goe. FcetHeeueve,
kegÀkeÌkegÀìHeeueve, ûeerve neTme ceOeerue Mesleer, celm³eMesleer®es ceeie&oMe&ve.munotes.in

Page 75

758) mLeeefvekeÀ keÀ®®³ee ceeueeJej Òeef¬eÀ³ee :
ieeJeekeÀ[s GlHeeefole nesCeeN³ee MesleceeueeJej mLeeefvekeÀ HeeleUerJej®e Òeef¬eÀ³ee k eÀjC³ee®es ÒeceeCe
Jee{le Deens. JeenlegkeÀ, meeþJeCetkeÀ ³eemeeþer nesCeeN³ee Ke®ee&le l³eecegUs ceesþer ye®ele nesT MekeÀles.
mLeeefvekeÀ HeeleUerJej keÀceer jespeboeefjle cepetjner GHeueyOe nesleele. íesìîee ÒeceeCeeJej ®eeueCeeN³ee
Òeef¬eÀ³ee GÐeesieeb ceO³es mLeeefvekeÀ HeeleUerJej®e GHeueyOe Peeu³eecegUs GlHeeokeÀ Je Òeef¬eÀ³ee GÐeesie
oesIeeb®eener HeÀe³eoe neslees.
9) veJeveJeerve ÒekeÀuHe Jee{erJej Yej :
keÀesCel³eener osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Mesleer®es cenÊJe Deens. Yeejleer³e GÐees ieele lej
Mesleer®es Devev³emeeOeejCe cenÊJe Deens. ûeeceerCe Yeeieele le³eej nesCeejer efJeefJeOe ieUerlee®eer efHekesÀ ³eeHeemetve
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee lesueefye³eebHeemetve lesue ÒekeÀuHe, kesÀUer, yeìeìs ³eeb®³eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve JesHeÀj Jee
lelmece HeoeLe& le³eej keÀjC³ee®es ÒekeÀuHe, ef®eketÀ, Deebyee, ³eebJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve efJeefJeOe GlHeeoves
IesC³eemeeþer®es ÒekeÀuHe, peece, pesueer, ®ee@keÀuesì, ef®ekeÌkeÀer ³eemeejKes ÒekeÀuHe, DeebUyeer GlHeeove ÒekeÀuHe,
HeHeF&Heemetve ìgìer -ÖetÀìer l e³eej keÀjCeejs ÒekeÀuHe Jeiewjs GoenjCes oslee ³esleerue. ³eemeejK³ee ÒekeÀuHeeJej
Yej efou³eecegUs veJeerve GÐeespekeÀeb®ee Jeie& efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesle Deens.
10)ûeeceerCe DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeme JeeJe :
Tme nîee MesleceeueeHeemetve me eKej, efJevesiej, iegU, iegjeb®eer JewjCe, HesHej le³eej keÀjC³ee®es
keÀejKeeves, pewefJekeÀ FbOeve, êe#eeHeemetve JeeF&ve, keÀeHemeeHeemetve keÀeHe[, ogOeeHeemetve ogiOepev³e IeìkeÀ,
Kejeye Oeev³e efJeMesGlHeeoves, ueeskeÀjeHeemetve ueeskeÀjer Jem$e efveefce&leer, jsMeerce efkeÀ[s mebieesHeveeHeemetve jsMeerce Jem$e GÐeesie,
Kele efveefce&leer, Mesleermeeþer ueeieCeeN³ee meeOevemeecegûeer®eer efveefce&leer keÀjC eejs keÀejKeeves, keÀeboe, yeìeìs,
ient, ìe@cesìes, leebogU Flej MesleceeueeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs GÐeesie, pebieue GlHeeoveeHeemetve efJeefJeOe
Jemlet le³eej keÀjCeejs keÀejKeeves, keÀe@HeÀer, ®ene nîeeJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCeejs GÐeesie F. ³eecegUs ûeecee rCe
Yeeieele DeewÐeesefiekeÀjCeeme efveefM®ele yeeye Deens.
11)mLeueeblejeme DeeUe :
ûeeceerCe Yeeieele jespeieej efveefce&leer Peeu³eeves ûeeceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieele nesCeejs
mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeele keÀceer Peeues. kegÀMeue DekegÀMeu e keÀeceieejebvee mLeeefvekeÀ HeeleUerJej®e
jespeieej mebOeer ÒeeHle Peeueer Deens.
12)ceefnuee me#eceerkeÀjCeeme ceole :
keÀceer Þecee®³ee keÀe³ee&le ceefnueeb®ee menYeeie ceesþe Demelees. mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue efJeefJeOe
keÀe³ee&le ceefnueebve e menYeeieer keÀ©ve Iesleu³eeves ceefnueebvee jespeieej ÒeeHleer nesles. l³eecegUs ceefnueeb®eer
DeeefLe&keÀ efmLeleer megOeejC³eeme ceole nesles. efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle ceefnueeb®ee menYeeie l³eecegUs Jee{lees.
Deejesi³e, cegueeb®es efMe#eCe, Flej keÀewìg befyekeÀ Dev³ee³ekeÀejkeÀ iees<ìeRyeeyele ceefnueeb®ee efJe®eej keÀjC³ee®eer
Hee$elee Jee{le Deens. ye®eleer®eer meJe³e ceesþîee ÒeceeCeele Jee{le Deens.munotes.in

Page 76

7613)meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e ¢<ìerves cenÊJe :
Yeejleer³e Mesleer ner MeslekeÀN³ee®³ee ¢<ìer ves l³eeb®ee YeeJeveerkeÀ ÒeMve Deens. keÀesCeleer Mesleer
keÀjeJeer, kegÀþs efkeÀleer ÒeceeCeele keÀjeJeer kegÀþs efJe¬eÀer keÀjeJeer ne Jew³eeqkeÌlekeÀ MeslekeÀN³eeb®ee ÒeMve Demeuee
lejer meeceeefpekeÀ ¢< ìerkeÀesve efJe®eejele IesJetve mejkeÀejkeÀ[tve J esieJesieUîee ÒekeÀej®eer OeesjCes jeyeefJeueer
peeleele. l³ee OeesjCeeb®ee meeceeefpekeÀ #es$eeJej HeefjCeecekeÀejkeÀ ÒeYeeJe He[lees. mejkeÀej®³ee ¢<ìerves
je<ì^er³e GlHeVe ÒeeHle keÀ©ve osCeeje Mesleer ne SkeÀ m$eesle Deens. l³ee¢<ìerves efJe®eej keÀjle eM e s l e e r
meueive J³eJemee³e ns Mesle ermeboYee&le mecevJe³ee®es keÀe³e& keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®es Deensle.
14)GlHeeoveele Jee{ :
peceerve keÀmetve kesÀJeU ke=ÀJ³eJemee ³eele e fJeefJeOe IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele jespeieej ÒeeHleer nesles.
HeefjCeece GlHeVeele Yej He[C³eeme ceole nesles.
15) Flej mene³³ekeÀ yeeyeeR®ee efJekeÀeme :
HeÀe³eÐeemeeþer Mesleer ns Mesleer meueive J³eJemee³e keÀjleevee lelJe Demeles. MesleerceO³es efJeefJeOe
mebmeeOevee®eer iejpe ueeieles. Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles. leer mebmLeelcekeÀ m$eesleekeÀ[tve YeeieefJeC³ee®ee
Òe³elve Demelees. l³eecegUs yeBkeÀe Je menkeÀejer mebmLeeb®ee Go³e Je efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles.
GlHeeefole Mesleceeue ne yeepeejele Heesn®eJeC³eeme Jee Òeef¬eÀ³ee keWÀêele Heesn®eJeC³eeme
oUCeJeUCe Je JeenlegkeÀ mees³eeR®ee ueeYe I³eeJee ueeielees. l³eecegUs nîee®eer IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme neslees.
nbieeceele ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeefole nesCeeje ceeue efyeiej nbieeceele GHeueyOe nesC³eemeeþer
ceeuee®³ee mJe©Heevegmeej meeþJeCegkeÀ ie=ne®eer iejpe ueeieles. meeþJeCegkeÀ ie=necegUs efkebÀcele mLew³e& efvecee&Ce
nesles.
16) KeN³ee DeLee&ves ûeeceerCe efJekeÀemeeme ceole :
nUtnUt keÀe nesF&vee Mesleer meueive J³eJemee³e ûeeceerCe Yeeieele ©{ nesle Deensle. nîee®ee ueeYe
ûeeceerCe Yeeieeleerue meJe& efJeefJeOe Jeiee¥vee nesle Deens. nîee®ee meJee¥veer ueeYe keÀ©ve Iesleu³eeme KeN³ee
DeLee&ves ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme nesC³ eeme ceole nesF&ue.
4.4.4 meejebMe :
Mesleermebueive J³eJemee³e ûeeceerCe efJekeÀemeeceO³es lemes®e Mesleer®³ee efJekeÀemeele KeN³ee DeLee&ves
HeefjCeecekeÀejkeÀ cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJele Deensle. ûeeceerCe Yeeieele meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e, Deejesi³eelcekeÀ, Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee keÀeceer Òel³e#e -
DeÒel³e#eHeCes cenÊJee®eer keÀeceefiejer yepeeJele Deens. nîeecegUs ûeeceerCe Yeeieele cenÊJeHetCe& efmLel³eblejs
Jesieeves Ie[tve ³esC³eeme ceole Peeueer Deens. osMee®³ee ¢<ìerves ner DeefYeceevee®eer yeeye Deens.munotes.in

Page 77

77DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Mesleer mebueive J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue cenÊJe meebiee.
4.5 meceejesHe
Yeejleer³e ûeeceerCe DeLe&J³eJemLesle Me sleeruee Devev³e meeOeejCe cenÊJe Deens. Mesleer #es$ee®ee
efJe®eej keÀjlee Mesleer mebueive J³eJemee³ener eflelekesÀ®e cenÊJee®es Deensle. l³ee®eyejesyej nîee efþkeÀeCeer
ueeieCeeje Meslecepetjner eflelekeÀe®e cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens. KeN³ee DeLee&ves M esleer keÀ©ve MeslekeÀN³eeuee
DeeHeues SketÀCe Mesleer GlHeeove HeefjCeeceer SketÀCe GlHeeove Jee{efJelee ³esJet MekeÀles. yeejceener Mesleerletve
jespeieej GHeueyOe Peeu³eeves ûeeceerCe Yeeieeleerue Flej iejerye ogye&ue IeìkeÀebvee l³ee®ee efveefM®ele uee Ye
efceUtve osMee®³ee leUeieeUeleerue Òeieleer meeOeC³eeme ceole efceUsue. leUeieeUeleerue ueeskeÀeb®eer DeeefLe&keÀ
efmLeleer megOeejC³eemener ceesuee®eer ceole nesF&ue.
4.6 ceeie&oMe&keÀ met®evee
nîee Heeþe®ee DeY³eeme keÀjerle Demeleevee efJeefJeOe ûeeceerCe Yeeieeleerue Òeef¬eÀ³ee keWÀêebvee Meke̳e
Demeu³eeme Yesìer ÐeeJ³eele lemes®e meboYe&met®eerle meebefieleuesu³ee HegmlekeÀeb®es pe©j Jee®eve keÀjeJes.
4.7 mJeeO³ee³e
1) Meslecepetj cnCepes keÀe³e les meebietve Meslecepegjeb®es ÒekeÀej meebiee .
2) Meslecepegjeb®eer JewefMe<ìîes meebiee.
3) vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®eer mebkeÀuHevee meebiee.
4) ûeeceerCe efJekeÀemeele vewmeefie&keÀ meeOeve -mebHeÊeer®es cenÊJe efJeMeo keÀje.
5) MesleerHegjkeÀ J³eJemee³ee®es ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue c enÊJe meebiee.
6) Meslecepegjeb®³ee nuee Keer®eer keÀejCes meebiee.
7) Meslecepegjeb®eer nuee Keer®eer efmLeleer megOeejC³eemeeþer GHee³e meg®eJee.munotes.in

Page 78

784.8 meboYe&met®eer
1) Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee efJekeÀeme Je He³ee&JejCe DeLe&Meem$e, [e@. peer. Sved. Peecejs, efHebHeUeHegjs
De@C[ kebÀ. HeefyueMeme&, veeieHegj
2) Mesleer®es DeLe&Meem$e, [e@. iebieeOej keÀeb³eos -Heeìerue, ®ewlev³e HeefyuekesÀMevmed, veeefMekeÀ -13
3) ogiOe J³eJemee³e Je HeMegmebJeOe&ve -[e@. ÒekeÀeMe osMeHeeb[s, meekesÀle ÒekeÀeMeve .
4) Yeejleeleerue ûeeceerCe DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe -³eMeJeble Heb[erlejeJe
5) Handbook of Agriculture -ICAR -New Delhi.
6) Yeejleer³e DeLe&Meem$e -[e@. peer.Sved. Peecejs, efHebHeUeHegjs De@C[ kebÀ. HeefyueMeme&, veeieHetj.
7) Yeejleer³e DeLe&J³eJ emLee, Òee. [e@. JemegOee Hegjesefnle -KeebosJeeues, efJeÐee yegkeÌme HeefyueMeme&,
Deewjbieeyeeo
8) Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, [e@. megKeosJe meboejs, Sp³egkesÀMeveue HeefyueMeme&.
9) ke=ÀYeeuesjeJe, efvejeueer ÒekeÀeMeve.
10) Indian Economy, Mishra, Puri, Himalaya Publication
munotes.in

Page 79

79IeìkeÀ -5
ûeeceerCe Hee³eeYetle mebj®evee
-[e@. efoueerHe Meb. Heeìerue
Heeþe®eer j®evee :
5.1 Heeþe®eer GefÎäs
5.2 ÒemleeJevee
5.3 ûeeceerCe mebj®eves®eer mebkeÀuHevee
5.4 ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue ûeeceerCe mebj®eves®eer YetefcekeÀe
5.5 JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe
5.6 efHeC³ee®es HeeCeer DeeefCe mJe®ílee
5.7 efJeÐegleerkeÀjCe
5.8 meejebMe
5.9 mJeeO³ee³e
5.10 meboYe&met®eer
5.1Gefo<ìîes
ûeeceerCe Hee³eeYetle mebj®eves®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjCes.
ûeeceerCe mebj®eves®eer ûeeceerCe efJekeÀe meeleerue YetefcekeÀe mHe<ì keÀjCes.
ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe meeOeveeb®es cenÊJe mecepetve IesCes.
peuemeeOevemebHeÊeer®es Je mJe®íles®es cenÊJe DeY³eemeCes.
efJeÐegleerkeÀjCee®es cenÊJe lemes®e ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÐeg leerkeÀjCee®³ee mecem³ee DeY³eemeCes.
5.2ÒemleeJevee
ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee ieefleceeve keÀjC³eemeeþer
ûeeceerCe mebj®evee Del³eble cenÊJeHetCe& Deens. ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme Peeuee lej® eK e N ³ e eD e L e e & v e s
jep³ee®ee DeeefCe osMee®eener efJekeÀeme nesT MekeÀlees. ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme ne lesLeerue GHeueyOe
Demeuesu³ee Hee³eeYetle megefJeOeebJej DeLee&le lesLeerue Hee³eeYetle mebj®evesJej DeJeuebyetve Demelees.munotes.in

Page 80

80ceveg<³e meeOeveme bHeÊeer®ee efJekeÀeme lesLeerue efMe#eCe Je Deejesi³e megefJeOeebJej DeJeuebyetve Demelees
lej ke=ÀoUCeJeUCee®³ee meeOeveebcegUs Kes[er yeepeejHesþebMeer pees[ueer peeleele. ceeefnleer, leb$e%eeve Je efJe%eeveeleerue
Òeieleer Mesleer GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCeejer þjles. ³ee meJe& megefJeOeebvee DeLe&J³eJemLes®ee
DeeOeejYetle mebj®evee Demes cnCeleele. efJekeÀemee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ³ee mebj®evee Del³eble DeeJeM³ekeÀ
Demetve ûeeceerCe mebj®evesleerue iegbleJeCetkeÀ ner keÀeUe®eer iejpe Deens.
5.3 ûeeceerCe mebj®eves®eer mebkeÀuHevee
ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer ûeeceerCe mebj®eves®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJeHetC e&
Demetve DeeefLe&keÀ HeeleUer Gb®eeJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer DevegketÀue HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjC³ee®es
keÀe³e& ûeeceerCe Hee³eeYetle mebj®evee keÀjsue. ûeeceerCe mebj®evee meeceeefpekeÀ efJekeÀemeemeeþer cenÊJeHetCe& Demetve
cetueYetle mebj®evee nîee meceepee®es Yeeb[Jeue Demeleele.
ûeeceerCe Hee³eeYetle mebkeÀuHevee Heg{erue ÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
ûeeceerCe Hee³eeYetle megefJeOee ner Del³eble ueJeef®ekeÀ mebkeÀuHevee Demeu³eecegUs l³ee®eer efveefM®ele
mJe©Hee®eer J³eeK ³ee keÀjCes keÀþerCe Deens.
GlHeeove Òeef¬eÀ³eebvee DeÒel³e#eHeCes mene³³eYetle þjCeeN³ee efJeefJeOe meeceeefpekeÀ Yeeb[Jeueeuee
DeeOeejYetle mebj®evee Demes cnCeleele.
Hee@ue, jesmesvemìesve, jsMvej, vekeÌme& ³eebvee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ meb j®eves®es JeCe&ve
meeceeefpekeÀ¢<ìîee GHe³egkeÌle DeMee GHe¬eÀceele keÀjC³eele Deeuesueer iegbleJeCetkeÀ Demes kesÀues Deens.
5.4 ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue ûeeceerCe mebj®eves®eer YetefcekeÀe
Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, He³e&ìve Je mebHeke&À ³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer Je l³eeleerue megKemees³eer
Jee{efJeC³eemeeþer efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLesuee keÀener meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ mJe©Hee®³ee mebmLee Je
j®evee meeJe&peefvekeÀ HeeleUerJej GYeejeJ³ee ueeieleele. DeMee mebmLee Je j®eveebvee meeceeef pekeÀ, DeeefLe&keÀmunotes.in

Page 81

81HeefjmesJee efkebÀJee Hee³eeYetle mebj®evee cnCeleele, ³ee Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee Hegjsmee efJekeÀeme kesÀu³eeefMeJee³e
Flej #es$eeble iegbleJeCetkeÀ, GlHeeove Je jespeieej efvecee&Ce nesle veener. ûeeceerCe mebj®evescegUs Heg{erueÒe ceeCes
ûeeceerCe peerJeveele yeoue efometve ³esleele.
1) ûeeceerCe peerJeveele yeoue :
ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme ne lesLeerue GHeueyOe Demeuesu³ee Hee³eeYetle megefJeOeebJej DeLee&le
lesLeerue Hee³eeYetle mebj®evesJej DeJeuebyetve Demelees. ceveg< ³e meeOevemebHeÊeer®³ee efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe,
Deejesi³e, efHeC³ee®es Meg× HeeCeer F. IeìkeÀ cenÊJeHetCe& Demeleele. Mew#eefCekeÀ efJekeÀemeecegUs keÀewMeu³eÒeeHle
ÞeceMekeÌleer GHeueyOe nesF&ue. lemes®e GÐeesie J³eJemee³eeble Jee{ nesTve oeefjêîee®ee r mecem³ee keÀceer nesF&ue.
Mesleer®³ee DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeletve GlHeeoveele Jee{ nesF&ue. jmles yeebOeCeercegUs JeenlegkeÀer®eer meeOeves
GHeueyOe nesleer ue. oUCeJeUCee®³ee meeOeveebcegUs MeslekeÀjer yeepeejHesþsMeer mebHeke&À meeOeg MekesÀue. ³ee meJe &
megefJeOeebcegUs jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJetve ûeeceerCe ceeieemeuesHeCee keÀceer nesF&ue. meenefpekeÀ®e ûeeceerCe
peerJeveele ®eebieues yeoue efometve ³esleele.
2) ceeveJeer meeOevemeeceûeer®ee efJekeÀeme :
efMe#eCe, ÒeefMe#eCe, Deejesi³e, HeeCe er F. mees³eer ueeskeÀebvee HegjsMee ÒeceeCeele GHeueyOe Demeleerue,
opexoej Demeleerue lej ueeskeÀebceOeerue %eeve, keÀewMeu³e Je keÀe³e&#ecelee Jee{erme ueeieles. l³eecegUs GÐeesie -
J³eJemee³eele Jee{ nesTve oeefjêîee®eer mecem³ee keÀceer nesles. Deejesi³ e megefJeOeebcegUs, efHeC³ee®³ee Meg×
HeeC³eecegUs ÞeceMekeÌleer meg¢{ Je Deejesi³e mebHeVe jenerue.
3) Mesleer #es$eeleerue Òeieleer meeO³e keÀjC³eemeeþer :
ûeeceerCe DeLe&J³eJemLesceO³es Mesleer #es$ee®es cenÊJee®es mLeeve Demetve Mesleer®es DeeOegef vekeÀerkeÀjCe
keÀjC³eemeeþer ûeeceerCe mebj®evee DeeJeM³ekeÀ Deens. Mesleer efJekeÀemeemeeþer peueefmeb®eve ³eeceO³es efþbyekeÀ
efmeb®eve, legHegjJeþîeece gUs efJeÐegle HebHee®ee JeeHej keÀjlee ³esles. Mesleceeue efJe¬eÀermeeþer, ceeueeuee ³eesi³e efkebÀcele ÒeeHle
nesC³eekeÀefjlee yeepeejHesþe, JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe meeOeveeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eecegUs
ke=À4) jespeieej efveefce&leerme ®eeuevee :
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee ³eesi³e JeeHej nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®³ee efJekeÀemeemeeþer ceeveJeer meeOevemeeceûeerner cenÊJee®eer Demeles .M e s l e e r ,G Ð e e s i e
#es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer keÀe³e&#ece Je opexoej ceveg<³eyeUe®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ceeveJeer
meeOevemeeceûeer®³ee efJekeÀemeemeeþer opexoej Mew#eefCekeÀ megefJeOee, JewÐeefkeÀ³e megefJeOee, HeeCeerHegjJeþe megefJeOee,
HeesefJeÊeer³e mes Jee F. cegUs ûeeceerCe Yeeieele Mesleeryejesyej®e GÐeesie J³eJemee³eelener Jee{ nesT MekeÀles.
MesleceeueeJej DeeOeeefjle Òeef¬eÀ³ee GÐeesie mLeeHe ve Peeu³eeme ûeeceerCe Yeeieelener DeewÐeesefiekeÀjCeeme ®eeuevee
efceUsue. meenefpekeÀ®e mLeeefvekeÀ HeeleUerJej jespeieej GHeueyOe nesTve yeskeÀejer®eer mecem³ee megìt MekesÀue.
5) DeeefLe&keÀ HeeleUer Gb®eeJeC³eeme ceole :
ke=ÀDeeefLe&keÀ efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesF&ue. Mesleer #es$e Je GÐeesie #es$eeble jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOemunotes.in

Page 82

82nesleerue. meenefpekeÀ®e ûeeceerCe peveles®³ee GlHeVeele Jee{ nesTve DeeefLe&keÀ HeeleUer Gb®eeJeC³eeme ceole
nesF&ue. peveles® ³ee GlHeVeele Jee{ Peeu³eecegUs oeefjêîeelener Ieì efometve ³esF&ue.
6) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ieefleMeeruelesceO³es Jee{ :
ûeeceerCe Yeeieele pej mebj®eves®es ³eesi³eÒekeÀejs efJekeÀmeve Peeues Demesue lej efJeefJeOe ÒeosMe
JeenletkeÀ meeOeveebveer Je Òemeej ceeO³eceebveer pees[ues peeT MekeÀleele. ³eecegUs yeepeej efJeGlHeeoveefJeefJekeÀemee®³ee ¢<ìerves JeenletkeÀ J³eJemLee HeÀej cenÊJee®eer Demetve keÀe³e&#ece Je efkeÀHeÀe³eleMeerj JeenletkeÀ
J³eJemLescegUs Mesleer Je GÐeesieOebÐee®³ee Òeieleeruee neleYeej ueeielees. jespeieej, Yeeb[Jeue F. IeìkeÀeb®eer
ceeefnleer GHeueyOe Peeu³eecegUs Þece Yeeb[Jeue ³eeb®³ee ieleerMeeruelesle Jee{ efometve ³esF&ue.
7) meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemeele Jee{ :
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esJej osMeeleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee ÒeYeeJe efometve ³eslees.
meeceeefpekeÀ HejbHeje, efJe®eej ÒeJeen, meeceeefpekeÀ j®evee ³eeb®ee ÒeYeeJe GÐeesie J³eJemee³eeJej He[le
Demelees. pegveerÒeLee, Oecee&®ee ÒeYeeJe, DebOeÞe×e Je De%eeve DeMee iees<ìer p³ee meceepeele Deensle lees
meceepe efJekeÀemee®³ee yeeyeleer leceeies je nlees. Hee³eeYetle mebj®evescegUs JeenletkeÀ Je oUCeJeUCeeb®³ee
megefJeOeebceO³es efJekeÀeme neslees. ³eecegUs Dee®eejefJe®eejeb®eer osJeeCeIesJeeCe, mebmke=Àleer®es DeeoeveÒeoeve Meke̳e
nesles. efJeefJeOe ÒeosMeeleerue mebmke=Àleer, ®eeueerefjleer, GlHee ove He×leer ³eeb®eer ceeefnleer efceUles.
meebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCe pej ®eebieues Demesue lej efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee Jesie Iesles.
Jejerue ÒeceeCes Kes[sieeJe les osMee®ee efJekeÀeme ne lesLeerue GHeueyOe Demeuesu³ee Hee³eeYetle
megefJeOeebJ ej DeJeuebyetve Demelees. ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme Peeuee. lej®e KeN³ee DeLee&ves jep³ee®ee DeeefCe
osMee®ee efJekeÀeme nesF&ue, Hejbleg Deepener Kes[sieeJeele HegjsMee Hee³eeYetle megefJeOee GHeueyOe veenerle.
HeefjCeeceer ûeeceerCe Yeeiee®³ee efJek eÀemee®eer ieleer cebo Demeuesueer efometve ³esles. jep³ee®³ee ÒeieleerceO³es efJeÐegle
Tpexuee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Demeleeveener Deepener ûeeceerCe Yeeieeleerue veeieefjkeÀebvee cee$e efJepes®³ee
mebkeÀìe®ee meecevee keÀjeJee ueeielees. peueefmeb®evee ®ee HeÀe³eoener þjeefJekeÀ MeslekeÀN³eebvee®e nesle Demetve
meeceev³e MeslekeÀjer ueeYeeHeemetve Jebef®ele jeefnuesues efometve ³esleele.
5.5 JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe
ÒemleeJevee :
ûeeceerCe Yeeiee®³ee efJekeÀemeemeeþer JeenletkeÀ, oUCeJeUCe, HeeCeerHe gjJeþe DeMee efJeefJeOe Hee³eeYetle
megefJeOeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. JeenletkeÀ J³eJemLes®³ee DeYeeJeecegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeueener ce³ee&oe
³essleele. Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej DeMee #es$ee b®³ee ¢<ìerves JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe megefJeOee ce nÊJeHetCe&
þjleele. ÒeJeeMeeb®eer JeenletkeÀ, keÀ®®³ee -HekeÌke̳ee ceeuee®eer ves -DeeCe, J³eeHeej Je keÀejKeeveoejer®³ee
efJekeÀemeemeeþer JeenletkeÀ J³eJemLee DeeJeM³ekeÀ Demeles, JeenletkeÀ meeOeveebyejesyej®e efJekeÀemeemeeþer mebHeke&À
meeOeves osKeeru e cenÊJeHetCe& Deensle. mebHeke&À meeOeveebcegUs ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe nesles. oUCeJeUCee®³ee
meeOeveebcegUs yeenîe peieeMeer Òel³e#e mebHeke&À ÒemLeeefHele nesT MekeÀlees. lemes®e Òe®eefuele Ie[ecees[eR®eer
ceeefnleer GHeueyOe nesles.munotes.in

Page 83

83Jeenletk eÀ Je oUCeJeUCee®³ee #es$eeleerue ÒeieleercegUs DeLe&J³eJenejeuee ieleer efceUles DeeefCe
l³eeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esueener ieleer efceUles. JeenletkeÀercegUs yeepeejHesþeb®eener efJemleej nesle
Demetve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeue vee efceUles.
JeenletkeÀ -mebkeÀuHevee :
JeenletkeÀ cnCepes®e SkeÀe mLeeveeHeemetve ogmeN³ee mLeeveeÒele ceeCemes Je ceeue nueefJeC³ee®eer
ef¬eÀ³ee efkebÀJee ke=Àleer nes³e. ceeCemeebvee F<ì l³ee mLeUer peeC³ee®eer iejpe Jee F®íe Demeu³eeme l³eemLeUer
HeeþefJeCes Jee vesCes lemes®e l³eebvee DeeJeM³ekeÀlee Jee iejpe YeemeCeeN³ee Jemletb®eer Jee ceeuee®eer Hees®e Jee
HeeþJeCeer keÀjCes nîee iees<ìer JeenletkeÀercegUs Meke̳e nesleele. JeenletkeÀerefJevee J³eeHeej Meke̳e veener.
J³eeHeejeefMeJee³e ieeJes Jee Menjs yemeCes Meke̳e veener. HejbHejsves ieeJes Je veiejs (Menjs ner meebmke=ÀeflekeÀ keWÀês®e
mecepeC³eele ³esleele. cnCetve®e SkeÀ ÒekeÀejs JeenletkeÀ ner mebmke=Àleer®eer ceelee Jee peveveer®e ceeveeJe³eeme
nJeer.
efJeefJeOe osMe Jee je<ì^eb®ee Fefleneme Heeefnuee Demelee Demes Dee{Utve ³esles keÀer, JeenlegkeÀer®eer
Òeieleer melele cebo Je Del³eble DeJeIe[ DeMeer®e nesle Deeueer Deens. Òeeie weflekeÀneefmekeÀ keÀeUeHeemetve ueeskeÀ
cegK³ele: Hee³eer®e ÒeJeeme keÀjerle. les SkeÀe efþkeÀeCeentve og meN³ee efþkeÀeCeekeÀ[s ceeue DeeHeuee HeeþerJe©ve,
[eske̳eeJe©ve DeLeJee peefceveerJe©ve Dees{le Jee {keÀuele vesle Demele. F.me.Het. 5000 Jemegceejeme, ueeskeÀ DeesPeer Jeentve vesC³eekeÀjlee ÒeeC³eeb®ee JeeHej keÀ© ueeieues. F.me.Het. 3000 Jemegceejeme, ®eej ®eekeÀeb®eer iee[er lemes®e efMe[eb®eer ieueyeles ³eeb®ee MeesOe ueeieuee.
FbefpeveecegUs ieefleceeve Peeuesu³ee Jeenveeb®ee MeesOe melejeJ³ee MelekeÀe®³ee peJeUpeJeU MesJeìer Je
DeþjeJ³ee MelekeÀe®³ee ÒeejbYeer®³ee oMekeÀele uee ieu³ee®es Dee{Ules. ne efJekeÀeme cnCepes JeenletkeÀ
#es$eeleerue ¬eÀebleer®ee DeejbYe ìHHee Demetve meÐeefmLeleerle pesì efJeceeveeves ceeCemeebvee peJeUpeJeU
OJeveer®³ee Jesieeves DeLeJee l³eentvener DeefOekeÀ Jesieeves SkeÀe efþkeÀeCeentve Dev³e efþkeÀe Ceer peelee ³esles.
JeenletkeÀer®es ÒekeÀej
peefceve peue Jee³et
jmles, ueesnceeie& peueceeie& nJeeF& ceeie&
ceesìejiee[îee, Deeieiee[îee, ì^keÀ penepes, Deeieyeesìer efJeceeves
munotes.in

Page 84

841) jmles JeenletkeÀ :
mLeeefvekeÀ HeeleUerJej peueo, mJemle, efve³eefcele DeMee ÒeJeemeer Je ceeueJeenletkeÀermeeþer jmles Je
ceesìej JeenletkeÀ cenÊJeHetCe& þjles. Mesleer®³ee meboYee&le jmles JeenletkeÀ Deefle cenÊJee®eer þjles. uemeeceL³e& Je le³eejermeeþerner jmles JeenletkeÀ DeeflecenÊJee®eer D emeles. ûeeceerCe efJekeÀemeeceO³esner jmles
cenÊJeHetCe& Demetve jmles ûeeceerCe Yeeieele DeeleHe³e¥le peeleele. lemes®e ogie&ce ÒeosMeele osKeerue jmles yeebOelee
³esleele. jml³eeb®³ee mene³³eeves ueneve Kes[er SkeÀceskeÀebme pees[ueer peeleele. Meslecee ue, YeepeerHeeuee, otOe
DeMee ceeuee®eer JeenletkeÀ ceesìejerletve keÀjlee ³esles.
Yeejleer³e jml³ee®es JeieeakeÀjCe je<ì^er³e ceneceeie&, jep³e ceneceeie&, ûeeceerCe jmles Demes kesÀues
peeles. je<ì^er³e ceneceeie& ceesþîee Menjebvee pees[leele. Òel³es keÀ jep³eebleie&le jep³eceeie&, efpeune Je ûeeceerCe
jmles ³esleele. Yeejleeleerue jmles ÒeJeemeer JeenlegkeÀer®es yengleskeÀ meJe& jep³eebletve je<ì^er³eerkeÀjCe Peeues Deens.
l³eemeeþer jep³e HeefjJenve ceneceb[Ue®eer mLeeHevee Peeueer Deens. jmles Jeenl egkeÀer®³ee yeeyeleerle keWÀê
mejkeÀej Jejep³emejkeÀej®³ee HeeleUerJej GlHeeove MegukeÀ, ceesìej efmHejerì ì@keÌme, ceesìej JnsF&keÀue
ì@keÌme Demes efJeefJeOe keÀj ieesUe kesÀues peeleele. ³ee keÀjeb®³ee keÀener Yeebieeletve®e peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee
ceoleer®³ee peesjeJej je<ì^er³e ceneceeie& ÒeeefOekeÀjCe Je leMee®e Flej keÀener jmles efJekeÀeme mebmLee DeMee
J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.
YetHe=<þer³e Jee peefceveerJejerue JeenletkeÀ ner meJee&efOekeÀ mJe©Heele kesÀueer peeCeejer J eenletkeÀ ceeveueer
peeles. YetHe=<þ JeenlegkeÀerceO³es ceesìejiee[îee, yemeiee[îee, ceesìejmee³ekeÀueer, veUceeie&, yeHeÀe&Jejerue
Iemejiee[îee, Deeieiee[îee (jsuJes) lemes®e ì^keÀ ³eeb®ee ÒeecegK³eeves meceeJesMe neslees.
ceesìejiee[îee, yemeiee[îee J e ceeueJeenletkeÀ iee[îee (ì^keÀ) ner ÒeecegK³eeves jml³eeJe©ve
OeeJeCeejer Jeenves nesle. p³ee Yeeieele jml³eeb®es ®eebieues peeUs Hemejuesues Demeles, l³ee ÒeosMeele ³ee
JeenveebcegUs DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee JeenletkeÀ megefJeOee HegjefJeu³ee peeCes Meke̳e nesles. ueeskeÀebvee mees³eermkeÀj
JesUsle Je Deeflepeueo ceeiee&ves ceesìej iee[îeeceOetve ÒeJeeme keÀjlee ³eslees. yeme iee[îeeb®³ee³eesies
MenjeceOeerue lemes®e Menjeb®³ee DeveskeÀ YeeieebceOetve ÒeJeeMeebvee ÒeJeeme keÀjCes Meke̳e Je mees³eer®es nesl es.
DeveskeÀ ueeskeÀ DeeHeu³ee Iejebletve keÀecee®³ee peeieer®e Hegvne Iejer ceesìej mee³ekeÀueer lemes®e mketÀìj Jee
peueo JeenveebÜejs ÒeJeeme keÀjleele.
ceneje<ì^ele 2011 -12 DeKesj meJe& ÒekeÀej®es efceUtve 2,42,911 efkeÀ.ceer. ueebyeer®es jmles
Deen s.
lekeÌlee ¬eÀ. 1 ceneje<ì^eleu³ee jml³ee®eer efJeYeeieJeej ueebyeer (2011 -12) (meeJe&peefvekeÀ
yeebOekeÀece efJeYeeie Je efpeune HeefjefJeYeeie ueebyeer efkeÀceer
keÀeskeÀCe 26,159
HeefM®ece ceneje<ì^ 54,010
KeeveosMe Je GÊej ceneje<ì^ 47,264
cejeþJee[e 53,737
efJeoYe& 61,719
SketÀCe 2,42,919munotes.in

Page 85

852) ueesnceeie& :
JeenletkeÀer®³ee ceeiee&ceOeerue ueesnceeie& ne cenÊJeHetCe& ceeie& Deens. keÀ®®es Keefvepe, Keefvepe lesue,
KeeÐelesue, Mesleceeue DeMee efJeefJeOe Ò ekeÀej®³ee DeJepe[ ceeue JeenletkeÀerme Je ÒeJeemeer JeenletkeÀer®³ee
¢<ìerves ueesnceeie& DeefleMe³e GHe³egkeÌle Deensle. jml³eeHes#ee ©UebJe©ve peeCeejer JeenletkeÀ ner DeefOekeÀ
megjef#ele, peueo DeeefCe efJeMJeemeen& Demeles. Deepe ceneje<ì^eleu³ee cee sþîee Menjebvee pees[Ceejs jsuJes
ceeie& GHeueyOe Demeues lejer ûeeceerCe Yeeiee®³ee Debleie&le lemes®e Deefleogie&ce Yeeieele ueesnceeie&®e veenerle.
iesu³ee DeveskeÀ JeHe³e¥le jsuJesmegefJeOee Depetvener Heesnes®euesueer veenerle.
jep³eele Hegjsmes ueesnceeie&, jsuJesiee[îee Depetvener GHeueyOe kesÀues iesues vemeu³eecegUs
jml³eebJej®eer ceeue Je ÒeJeemeer JeenletkeÀ ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ueer Deens. peer Keef®e&keÀ meg×e Deens Je
Òeotceneje<ì^eleerue peer J³eeHeejer keWÀês ueesnceeiee¥veer pees[ueer iesueer Deensle l³ee keWÀêevee cee$e
ueesnceeiee&®ee ®eebieuee GHe³eesie Peeuesuee efometve ³eslees. keÀeske ÀCe jsuJescegUs yeje®emee Yeeie ueesnceeiee¥Meer
pees[uee iesu³eecegUs Deebyee, HeÀCeme, keÀepet, veejU ³eeb®eer efJe¬eÀer lemes®e celm³e J³eJemee³e, HeÀueesÐeesie,
YeepeerHeeuee F. J³eJemee³ee®ee efJekeÀeme Peeuesuee efometve ³eslees. ueesnceeiee&cegUs je speieej efveefce&l eearner Peeuesueer
efometve ³esles.
3) peueJeenletkeÀ :
peueJeenletkeÀer®es ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀej He[leele.
1) Debleie&le peueJeenletkeÀ
2) efkeÀveeN³ee®eer efkebÀJee meeiejer JeenletkeÀ
peueJeenletkeÀ ner meJe& Jeenletke Àerle mJemle Demetve ³ee ÒekeÀejele ceeie& yeebOeCeer®ee Ke®e& ³esle
veener. ceeuee®eer ®e{ -Gleej keÀjC³eemeeþer cee$e yeboje®eer efveefce&leer keÀjeJeer ueeieles. mJeeleb$³eeHetJeea
Yeejleele HeÀkeÌle efmeboer³ee mìerce vesJneriesMeve kebÀHeveer ner SkeÀ pene peJeenletkeÀ kebÀHeveer nesleer. mJeeleb$³e
efceUeues lesJne YeejleekeÀ[s HeÀkeÌle 42 penepes nesleer. Yeejleeuee 4,200 efkeÀueesceerìj®eer efkeÀveejHeÆer
ueeYeueer Demetve ceneje<ì^eueener megceejs 750 efkeÀ.ceer. ueebyeer®ee mecegêefkeÀveeje ueeYeue eD e e n s .l e j e r n e r
peueJeenletkeÀer®es ÒeceeCe DeeefCe ®eebieueer yebojs keÀceer nesle ®eeueueer Deensle. keÀeskeÀCeHeÆerle HetJeea mJemle
DeeefCe cemle DeMeer peueÒeJeemeemeeþer cegbyeF& les ieesJee, jlveeefiejer lemes®e Deefueyeeie, ceg©[, jsJeme, GjCe
³esLes ÒeJeemeer peueJeenletkeÀer®es ÒeceeCe ceesþs nesles. cee$e ³esLes megOeejCee ve Peeu³eecegUs peueJeenlegkeÀer®es
ÒeceeCe keÀceer nesle ®eeueues Deens.
meeiejer penepe JeenlegkeÀer®es ueJeenlegkeÀeR®³ee leguevesves cebo ieleerves nesle Demetve HeeJemeeUer Je ÒeefleketÀue nJeeceevee®ee HeefjCeece ne
JeenletkeÀerJej nesle Demelees. JeeoUemeejK³ee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeeRvee peueJeenletkeÀerme leeW[ ÐeeJes ueeieles.
JeenlegkeÀer®³ee Flej ÒekeÀeje bMeer leguevee kesÀu³eeme peueJeenlegkeÀer®es keÀener efJeMespeueceeiee&Je©ve Jeenves ®eeueJeC³eeme jsuJes Je ceesìej -JeenlegkeÀerÒeceeCes ceesþîee ÒeceeCeele ÒesjkeÀ MekeÌleer®eer
iejpe Yeemele veener Je Jeenvee®³ee Jepevee®³ee efk eÀleerlejer Heì Jepevee®ee ceeue Jeenveeletve otjJej keÀceermunotes.in

Page 86

86Ke®ee&le veslee ³eslees. peueJeenlegkeÀercegUs yeN³ee®e otjotj®³ee osMeebMeer mebHeke&À þsJetve oUCeJeUCe Jee{efJelee
³esles Je l³eecegUs DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®es #es$e yejs®e J³eeHekeÀ yeveles.
Jejerue JeenletkeÀ ÒekeÀejebJe©ve ue#eele ³esles keÀer, ûeeceerCe Yeeiee®ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ
efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eekeÀefjlee JeenletkeÀ meeOeves Del³eble cenÊJeHetCe& Deens. JeenletkeÀ megefJeOee
³eesi³eÒekeÀejs GHeueyOe keÀ©ve efou³ eeme ûeeceerCe efJekeÀemeeme ®eeuevee®e efceUsue.
oUCeJeUCe J³eJemLee / mebosMeJenve, ÒemeejceeO³eces :
mebkeÀuHevee :
mebosMeJenve ner mebosMee®³ee osJeeCe -IesJeeCeermeeþer JeeHejueer peeCeejer meb%ee Deens. DeeOegefvekeÀ
mebosMeJenve meeOeveebcegUs o sMeeleerue lemes®e peieeleerue keÀesCel³eener efþkeÀeCeer DeuHeeJeOeerle mebHeke&À meeOeCes
Meke̳e nesles. peiee®³ee SKeeÐee Yeeieele Ie[Ceejer Ieìvee keÀener #eCeeble®e otjef®e$eJeeCeer®³ee ceeO³eceeletve
DeveskeÀebHe³e¥le Heesn®eles. DeeOegefvekeÀ mebos MeJenvee®³ee mees³eerÜejs efueefKele mebYeeef¢M³emJe©Heeleerue efJe®eejeb®eer osJeeCeIesJeeCe nesles.
mebosMeJenve cnCepes®e ceeefnleer, mebosMe Je %eeve ³eeb®eer DeeoeveÒeoeve nesles. meÐeefmLeleerleerue
ke=Àef$ece GHeûenebÜejsner mebosMe Jenve nesle Demeu³eecegUs ³ee #es$eele ¬eÀebleer Ie[tve Deeueer Deens.
mebosMeJenveecegUs ûeeceerCe efJekeÀemeeueener ®eeuevee efceUeueer Deens.
oesve efkebÀJee DeefOekeÀ mLeeveebojc³eeve leejeÜejs efkebÀJee efyeveleejer GHekeÀjCeeÜejs OJeveer, efJeÐeg le
®egbyekeÀer³e DeLeJee ÒekeÀeMeer³e lejbieeceeHe&Àle ceeefnleer, %eeve DeLeJee peeCeerJe ÒesefkeÀjC³ee®³ee ef¬eÀ³esuee cegK³elJes efJe%eeveele mebosMeJenve cnCeleele.
meJe&meeceev³e YeemebosMe ne ³ee Me=bKeuesleerue DeLe&HetCe& ogJee Deens.
1) ìHeeue mesJee (Heesmìue J³eJemLee) :
efye´efìMeeb®³ee keÀeUele meg© Peeuesueer Heesmìue J³eJemLee 1950 -51 ®³ee ojc³eeve osMeYej
Hemejuesueer nesleer. ns mebosMeJenvee®es ÒeYeeJeer meeOeve Demetve Yeejleer³e ìHeeuemesJee ner Yeejleeleerue
ceO³eJeleea mejkeÀej®³ee ìHeeue Keel³eeceeHe&Àle Fbef[³ee Heesmì ³ee ye´B[veeJeeves ®eeueefJeueer peeles. osMeYej
Hemejuesu³ee SkeÀ ueeKe 55 npeej 333 ìHeeue keÀe³ee&u e³eeceeHe&Àle ®eeueCeeje Fbef[³ee Heesmì®eemunotes.in

Page 87

87(efJeefkeÀefHe[³ee) keÀejYeej ns peieeleerue meJee&le ceesþs peeUs nes³e. ³ee Keel³eeceeHe&Àle He$es, ceeefmekeÀ
efve³eefceleHeCes ûeeceHeb®ee³ele keÀe³ee&ue³e, lemes®e IejesIejer Heesn®eleele.
osMee®³ee otjJ ej®³ee DeeefCe Hees®ee³euee Del³eble DeJeIe[ Yeeieelener Hemejuesu³ee ³ee
ìHeeuemesJes®³ee peeUîeeceeHe&Àle DeuHeye®ele Je Flej efJeÊeer³e mesJeener ®eeueefJeu³ee peeleele. meO³ee Yeejle
mejkeÀej®es GefÎ<ì Deens keÀer, Òel³eskeÀ Kes[îee®³ee efkeÀceeve 3 ef keÀueesceerìj Debleje®³ee Deele Heesmì
keÀe³ee&ue³e DemeeJes. 500 Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee DemeCeeN³ee Òel³eskeÀ Kes[îeele Heesmì Hesìer DemeeJeer.
meÐeefmLeleerle ìHeeue JeenletkeÀ He=<þYeeieeJe©ve Je nJeeF& ceeiee&ves nesle Demetve He=<þYeeiee Jejerue
JeenlegkeÀermeeþer ueesnceeie&, jmles, Gbì, Iees[s, mee³ekeÀueer, penepes ³ee JeenletkeÀ ceeO³eceeb®ee GHe³eesie
keÀ©ve IesC³eele ³eslees. osMeeleerue ÒecegKe Menjs nJeeF& JeenlegkeÀerves pees[ueer Demeu³eeves l³eeefþkeÀeCeerner
Òel³e#e nJeeF& [eke ÀmesJee ®eeuet Demeles. Heesmìue Keel³eeves DeefuekeÀ[s®e mebieCekeÀerkeÀjCe, cesì^es®e@vesue
efueefkebÀie meefJn&me (6 ceesþer Menjs), jepeOeeveer ®e@vesue efueefkebÀie meefJn&me (meJe& jep³ee®³ee jepeOeeveerMeer
efouueer pees[Ces), mHeerìHeesmì mesJee, H eesmìue ueeF&HeÀ FvMegjvme, Heesmìue ye®ele mesJee ³ee ceeiee&ves mesJee
#es$eele cegmeb[er ceejueer Deens.
2) leej efJeYeeie :
mebyebOe peieeleerue mejkeÀejer #es$eeleerue ueeskeÀesHe³eesieer mesJee GÐeesieebHewkeÀer meJee&le pegv³ee
mebmLeebceO³es Ye ejleer³e leej efJeYeeiee®ee meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees. keÀuekeÀÊee les yeboj Demee Yeejleer³e
Heefnuee leejceeie& 1851 ceO³es meg© keÀjC³eele Deeuee. 31 cee®e& 1981 jespeer mebyebOe osMeele efceUtve
34,096 leejIejs keÀe³e&jle nesleer. peguew 2013 jespe er leejmesJee yebo Peeueer.
3) otjOJeveer :
otjOJeveer DeLeJee otjYeeefþkeÀeCeebceO³es mebJeeoÜeje mebHeke&À meeOeCeejer ³eb$eCee Deens. ³ee ³eb$eCes®ee meJee¥le ÒeeLeefcekeÀ m Je©Hee®ee
MeesOe DeueskeÌPeeb[j ûe@n@ce yesue ³eeves F.me. 1876 ceO³es ueeJeuee. ³eeveblej F.me. 1882 ceO³es
Yeejleeleerue ìsefueHeÀesve®es Deeieceve Peeues. HeÀesve®eer megefJeOee ner jmles, Jeerpe ³eemeejKeer®e SkeÀ Hee³eeYetle
megefJeOee Demetve GÐeesie emeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeye Deens.
mebosMeJenveeceO³es otjOJeveer ns cenÊJeHetCe& meeOeve ceeveues peele Demetve ³ee meeOeveebÜejs ogie&ce
Yeeie osKeerue yeenîe peieeMeer pees[uee peelees. Yeejleele otjmebosMeJenveeceO³es HeÀej ceesþer Òeieleer Peeueer
Deens. DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceesyeeF&ue (Ye´ceCeOJeveer) cegUs mebHeke&À meeOeCes menpe Meke̳e Peeues Deens. ner
mesJee mJemleele GHeueyOe nesle Demeu³eecegUs mebHetCe& osMeYejele keÀceer HewMeebceO³es J³ekeÌleer mebHeke&À meeOet
MekeÀles. ³ee meeOevee®e e HeÀe³eoe meJe& Jeiee&uee Peeuee Demetve yeepeejHesþs®eer ceeefnleer l³eebvee Iejyemeu³ee
GHeueyOe nesle Deens.
meeJe&peefvekeÀ mebosMeJenve meeOeves :
meeJe&peefvekeÀ mebosMeJenve meeOeveebÜejs SkeÀe®e JesUer DeveskeÀ ueeskeÀebMeer mebHeke&À meeOeCes Meke̳e
nesle Demetve DeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve, GHeûen lemes®e Je=ÊeHe$e DeeefCe ceeefmekeÀ ³eeb®ee ³eeceO³es meceeJesMe
neslees. meceepeeceO³es meeJe&peefvekeÀ mebHeke&À meeOeveebvee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Demetve Oeboe, J³eeHeej
efJekeÀeme, ÒeMeemek eÀer³e mesJeeb®ee efJemleej ³ee meJee¥meeþer keÀe³e&#ece mebHeke&À ³eb$eCee DeeJeM³ekeÀ Demeles.munotes.in

Page 88

88meÐeefmLeleerle mebHeke&À ³eb$eCesceO³es veJeveJeerve ceeO³eces GHeueyOe Peeueer Demetve l³eecegUs DeeefLe&keÀ J³eJenej,
ÒeMeemekeÀer³e mesJee, efMe#eCe, keÀjc eCetkeÀ ³ee #es$eeceO³es ¬eÀebleer Peeueer Demetve JesieJesieUer ceeefnleer ¢leieleerves
efceUefJeCes, leer ceeefnleer meeþJetve efle®es JeieeakeÀjCe keÀjCes, l³ee ceeefnleerJej Òeef¬eÀ³ee keÀjCes, leer ³eesi³e
efþkeÀeCeer leeye[leesye Heesnes®eJeCes Deele e Meke̳e Peeues Demetve l³eecegUs ueeskeÀ peJeU ³esC³eeme ceole Peeueer
Deens. osMee®es mebj#eCe, keÀe³eoe, megJ³eJemLee, efMe#eCe, Deejesi³e, Mesleer, GÐeesieOeboe DeMee meJe&
yeeyeleerceO³es Òeieleer®es ìHHes kesÀJeU mebHeke&À ceeO³eceeb®³ee efJekeÀemee cegUs ieeþues iesues Deensle.
peeieeflekeÀ Je je<ì^er³e mlejeJejerue DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e Ie[ecees[er,
efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce pevelesHe³e¥le Heesnes®eefJeCes, l³eeb®³ee Òeefleef¬eÀ³ee peeCetve IesCes ns meeJe&peefv ekeÀ
mebosMeJenveeÜejs Meke̳e nesle Deens.
1) DeekeÀeMeJeeCeer :
DeekeÀeMeJeeCeer ns pevemebHekeÀe&®es ÒeYeeJeer meeOeve Demetve keÀjceCetkeÀer®es keÀe³e&¬eÀce, Je=ÊeÒemeej,
Deejesi³e kegÀìgbye keÀu³eeCe F. Òemeej, MeslekeÀN³eebvee ceeie&oMe&ve, nJeec eeve, yeepeejYeeJe ³eeb®eer owvebefove
ceeefnleer, efMe#eCe Je Òeew{ efMe#eCe ³eeb®³ee Òemeejemeeþer DeekeÀeMeJeeCeer ns ceeO³ece cenÊJeHetCe& Deens.
ner mesJee GHeueyOe keÀ©ve osCes keWÀê mejkeÀej®³ee ceeefnleer Je veYeesJeeCeer ceb$eeue³ee®³ee
DeKel³ eeefjle ³esle Demeles. lejer IeìkeÀ jep³eebceOeerue keWÀêevee keÀe³e&¬eÀceeb®³ee efveJe[erme keÀener ÒeceeCeele
mJeeleb$³e osC³eele Deeues Deens. ÒeeosefMekeÀ YeeueeskeÀebHe³e¥le Heesnes®eC³ee®ee Òe³ elve kesÀuee peelees.
DeekeÀeMeJeeCeerJejerue Òe#esHeCee®ee megceejs 38… JesU mebieerleemeeþer Demelees. lemes®e
GHeMeem$eer³e, megieceefmeves ueeskeÀmebieerle, JeeÐeJe=bo pevemeeceev³eeHe³e¥le Heesnes®eC³eeme DeekeÀeMeJeeCeer®es
ceeO³ece keÀejCeerYetl e þjues Deens. ³eeefMeJee³e veYeesveeìîe, Je=ÊeefveJesove, ®eeuet Ie[ecees[eRJejerue ®e®ee&,
mebLeieleerleerue yeelec³ee, mebmeo meceeuees®eve, efJe%eeve®e®ee&, HegmlekeÀ Heefj#eCe, keÀeceieej, ueneve cegues,
efJeÐeeLeea, ³egJekeÀ, ceefnuee, mewefvekeÀ, ûe eceerCe pevelee Je MeslekeÀjer Jeie& ³eemeeþer efJeMesDeekeÀeMeJeeCeerJej Demeleele. osMeeleerue ueeskeÀebmeeþer 23 YeeJe=ÊeefveJesove kesÀues peeles. efJeefJeOe Yeejleer®es keÀjceCetkeÀ keÀe³e& ¬eÀce cegbyeF& keWÀêeJe©ve Òemeeefjle nesTve
jep³eele HegCes Je veeieHetj ³esLetve Hegve:#esefHele nesleele. 1 veesJnWyej 1967 jespeer cegbyeF& keWÀêeJej J³eeHeej
efJeYeeie ÒeLece®e meg© Peeuee Demetve l³eeJej peeefnjeleer DeeefCe Òee³eesefpele keÀe³e&¬eÀc e meeoj kesÀues peeleele.
leebef$ekeÀ ÒeieleercegUs SHeÀ.Sce. DeekeÀeMeJeeCeer®es ceveesjbpeve, efMe#eCe Je Deejesi³e keÀe³e&¬eÀce DeefOekeÀ
®eebieu³eeÒekeÀejs Heesnes®eues Deensle.
2) otjoMe&ve :
mebosMeJenvee®es ¢keÀÞeeJ³e meeOeve cnCepes otjoMe&ve n es³e. cegbyeF&ceO³es 2 Dee@keÌìesyej 1972
jespeer otjoMe&ve keWÀê meg© Peeues. meO³ee jep³eeceO³es cegbyeF&, veeieHetj, ³esLetve keÀe³e&¬eÀcee®es ÒemeejCe Je HegCes
meesueeHegj, veeefMekeÀ, Deewjbieeyeeo, Denceoveiej, keÀesuneHetj, meeleeje, DecejeJeleer ³ esLetve keÀe³e&¬eÀcee®es
Hegve:#esHeCe nesles. jep³eeleerue Menjer Je ûeeceerCe DeMee oesvner ueeskeÀmebK³esuee otjoMe&ve®ee HeÀe³eoe
efceUlees.munotes.in

Page 89

89otjoMe&ve ns peeefnjeleer®es keÀe³e&¬eÀce, ³egJeeoMe&ve, keÀeceieej efJeMJe, mebieerle, ®e®ee&, Òeel³eef#eke sÀ,
efmevescee veeìkeÀ, cegueeKeleer, KesUe®es meeceves DeMee leNnsves ¢M³e Je ÞeeJ³e ceeO³eceebÜejs ueeskeÀebHe³e¥le
Heesnes®eles. veYeesJeeCeer Je otjoMe&ve ³eeb®ee meceepeeJej HeefjCeece efveefM®eleHeCes nesle Demelees. meceepeefMe#eCe,
Òeew{ebmeeþer ke Àe³e&¬eÀce, veeieefjkeÀeb®eer keÀle&J³es, meeceeefpekeÀ megjef#elelee, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e, mebieCekeÀ
efMe#eCe, ÒeotiegbleJeCetkeÀermeeþer me uuee DeMee efJeefJeOe efJeogjJeeCeer Je efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesieemeeþer kesÀuesu³ee Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®eener jep³eeleerue pevelesme
ueeYe efceUlees.
efouueerceO³es 1959 meeueer keÀe³e&¬eÀceeÜejs ueeskeÀefMe#eCee®es keÀece otjoMe&veves ÒeYeeJeerHeCes
kesÀu³ee®eer veeWo DeveskeÀ peeCekeÀejebveer efoueer Deens. ef¬eÀkesÀì, HegÀìyee@ue, ye@[efcebìve, ìsefveme, ne@keÀer®es
meeceves, ef¬eÀ[e mHeOee& ³eeb®ee DeemJeeo, ¢M³e Je ÞeJeCe ceeO³eceeletve nesCes ner DeeOegefvekeÀ ³egieeleerue efJeMesGHeueyOeer Deens. efMe#eCe Òemeej, keÀjceCegkeÀer®eer iejpe Je Jee{les jenCeerceeve ³eecegUs ogjoMe&ve ³ee
ceeO³ecee®³ee Del³eble peueo Òemeej nesF&ue Je Heg{erue keÀener Jeceneje<ì^e®eer DeeIee[er keÀe³ece jenerue. otjoMe&veJejerue keÀe³e&¬eÀce opexoej Demeu³eeves je<ì^er³e
SkeÀelcelee peesHeemeC³eeme ceole nesles. ®eeuet Ie[ecees[er®es %eeve Je ceeefnleer yeelec³eebcegUs ueeskeÀebvee
peueoieleerves efceUles. mee#ejlee Òemeej Je Mesleer®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe nesTve ûeeceerCe efJekeÀemeeuee ®eeuevee
efceUles. mebHetCe& peiener otjoMe&vecegUs peJeU Deeuesues efometve ³esles.
3) GHeûen mebosMeJenve :
GHeûeneÜejs mebosMeJenve ne mebos MeJenve leb$e%eeveeleerue cenÊJee®ee ìHHee Deens. yeensjerue
osMeebMeer, otjJeeCeer, ìsueskeÌme, jsef[Dees, HeÀesìes, Deeblejje<ì^er³e otjoMe&ve, jsef[Dees keÀe³e&¬eÀceeb®eer osJeeCe -
IesJeeCe ³ee mesJee GHeûenebceeHe&Àle efou³ee peeleele. l³eemeeþer osMeel e oesve efþkeÀeCeer [snje[tve (G.ÒeosMe
³esLes) Je ceneje<ì^ele DeeJeea ³esles (lee. pegVej) keWÀês GYeejC³eele Deeueer Deensle. DeeJeea ³esLeerue ke=Àef$ece
GHeûen keWÀê peieeleerue meJee&le ceesþs Demetve l³eecegUs osMeebleie&le HejosMeer yeesìer, efJece eves ³eeceOeerue
mebosMeJenve megueYe nesles. efnboer cenemeeiejeJej YetefmLelej kesÀu³ee iesuesu³ee Fbìjme@ì ³ee GHeûeneceeHe&Àle
150 osMeebMeer meO³ee meHeke&À meeOeuee peelees. ³ee meeOeveebcegUs nJeeceeveefJelemes®e keÀesCel³eener ÒeosMeeleerue Meslepeceerve, Keefvepe mebHeÊeer, Jeve Je peuemebHeÊeer®eer ceeefnleer efceUefJelee
³esles.
4) mebieCekeÀ :
ceeveJee®³ee Dee®eej -efJe®eejebceO³es ¬eÀebeflekeÀejkeÀ HeefjJele&ve mebieCekeÀecegUs Peeues Deens. mebieCekeÀ
nsDeepe efJeefJeOe #es$eeceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleer mecegneÜejs DeeefCe efJeefJeOe keÀe³ee&meeþer JeeHejues
peeCeejs ³eb$e Deens. mebieCekeÀeceO³es mebK³eelcekeÀ Je iegCeelcekeÀ ceeefnleer mebkeÀefuele keÀ©ve
DeeJeM³ekeÀlesvegmeej efJeefJeOe ef þkeÀeCeer Heesnes®eefJeueer peeles. ke=ÀefMe#eCe ³eeceO³es mebieCekeÀe®ee JeeHej neslees. DeeOegefvekeÀ MeslekeÀjer mebieCekeÀ Je FbìjvesìÜejs DeeJeM³ekeÀ leer
ceeefnleer mebkeÀefuele keÀ©ve ke=ÀDeensle.
Deepe Òel³eskeÀ #es$eele mebieCekeÀe®ee JeeHej kesÀuee peele Demetve mebieCekeÀeceO³es Òe®eb[ ÒeceeCeele
ceeefnleer mebûeefnle keÀ©ve þsJelee ³esles Je ³ee mebûeefnle keÀ© ve þsJeuesu³ee ceeefnleerceOetve SKeeoer ceeefnleermunotes.in

Page 90

90DeeHeu³eeuee Heeefnpes Demesue lej ueies®e mebieCekeÀ DeeHeu³eemeceesj þsJelee, GÐeesieOebos, J³eeHeej, yeBkeÀ,
keÀe@uemeWìj, MesDej ceekexÀì, ne@efmHeìue, MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, efìefkeÀì efjPeJexMeve F. KetHe #es$eele
mebieCekeÀe®ee GHe³eesie neslees.
5) Fbìjvesì :
1969 ceO³es DecesefjkesÀves Devegoeve efouesu³ee SkeÀe ÒeespeskeÌìjves Fbìjve@Meveue mebieCekeÀ
vesìJeke&À efJekeÀefmele kesÀues. peieeleerue íesìîee vesìJeke&Àuee pees[Ceejs vesìJeke&À cnCepes Fbìjvesì nes³e.
1992 ceO³es efmuePeueb[ ³esLes meWìj HeÀe@j GjesefHeve v³eteqkeÌueDej efjme®e& ceOetve Jesye DeLee& Jeu[& Jesye
DeeHeu³ee He³e¥le Heesn®eues. nîee®e HetJeea Fbìjvesì cnCepes ûeeefHeÀkeÌme, SveercesMeve, OJeveer, efJn[erDees
FbìjHesÀ me vemeuesues ceeO³ece nesles. JesyecegUs nîee meJe& iees<ìer vesìJej HeneCes Meke̳e Peeues Deens. DeeefCe
Fbìjvesì 21 J³ee MelekeÀeleerue SkeÀceskeÀeb®³ee mebHekeÀe&®e ÒeYeeJeer meeOeve yeveues Deens. FbìjvesìÜejs kesÀueer
peeCeejer SkeÀ ueeskeÀefÒe³e ye eye cnCepes legcner F&cesue®³eeÜejs kegÀþu³eener peieeleerue J³eeqkeÌl eMeer mebHeke&À meeOet
MekeÀlee . DeeJe[er®³ee efJeHespe cnCepes®e Jesye meeF&ì yeveJet MekeÀlee s.
Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve DeeHeCe Mee@efHebiener keÀ© MekeÀlees efkebÀJee SKeeoer Jemlet efJeketÀner
MekeÀlees. yeepeejele Deeuesu³ee veJeerve Jemletb®eer ceeefnleer vesìcegUs DeeHeu³eeuee yeIee³euee efceUles.
FueskeÌì^e@efvekeÌme keÀe[& efkebÀJee [sefyeìkeÀe[& JeeHe©ve DeeHeCe leer Jemlet Kejsoerner keÀ© MekeÀlees. SKeeÐee
efJeiees<ìer®eer ceeefnleer nJeer Demeu³eeme leer ceeefnleer DeeHe Ceeme FbìjvesìcegUs efceUt MekeÀles. efMeJee³e F -yegkeÀ
cegUs kegÀþu³eener ûebLeeue³ee®eer yegkeÌme, HegmlekesÀ DeeHeCeeme vesìJej ÖeÀer ceO³es Jee®eeJe³eeme efceUleele.
efMeJee³e Dee@veueeF&ve v³etpener Jee®ee³euee efkebÀJee efJn[erDeesÜejs yeIee³euee efc eUleele. FbìjvesìJej
ceeefnleer®ee Keefpeveener YejHetj Demetve mebieerle, ef®e$eHeì, ceeefmekeÀ lemes Deelee Dee@veueeF&ve ef®e$eHeìner
DeeHeCe vesìJej Heent MekeÀlees. meO³ee Dee@veueeF&ve iescmener vesìJej GHeueyOe Deensle.
6) Je=ÊeHe$es Je ceeefmekes À:
Je=$eHe$eeletve pevecele le³eej nesle Demeu³eecegUs pevecele ÒeYeeJeer þsJeC³ee®es Je Òe®eeje®es GÊece
meeOeve Je=ÊeHe$e ceeveues peeles. Je=ÊeHe$eeb®³ee ceeO³e ceeletve mejkeÀejer OeesjCee®ee Òe®eej Je Òemeej kesÀuee
peele Demetve mejkeÀejer #es$eele erue GHe¬eÀce, jep³e mejkeÀej Je keWÀê mejkeÀej ³eeb®³ee Òe®eej³eb$eCesle
megmet$elee jeKeC³ee®es keÀece ³ee efJeYeeieeceeHe¥Àle kesÀues peeles. ueeskeÀMeener®ee DeeOeejmlebYe Je=ÊeHe$e Demetve
³eeÜejs owvebefove Ie[ecees[eryejesyej®e Deejesi³e, ke=ÀcenÊJe, l³eeb®³ee yeÎue®eer ceeefnleer efceUles. meJe& ueeskeÀebHe³e¥le mebHeke&À meeOeC³ee®ee ne ÒeYeeJeer ceeie& Demetve
ceneje<ì^ele cejeþeryejesyej®e yengleskeÀ meJe& je<ì^er³e YeeYeeefve³elekeÀeefuekeÀeb®³ee Òemeeje®³ee yeeyeleerle osMeele GÊej ÒeosMee®ee ¬eÀce Heefnuee, efouueer®ee
ogmeje Je ceneje<ì^e®ee ¬eÀce eflemeje ueeielees . ìHeeue megefJeOescegUs ûeeceHeb®ee³eleerceO³es MeslekeÀjer, ke=ÀGÐeesiemebJeeefoveer, Heb®ee³eleYeejleer ³eemeejKeer ceeefmekesÀ Hees®eleele, Mesleer®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, efHekeÀeb®eer
ueeieJe[, HesÀjHeeueì, HetjkeÀ J³e Jemee³ee ®es cenÊJe, GÐees ie J³eJemee³ee®eer ceeefnleer, yeepeejHesþebefJeceeefnleer, menpeemenpeer ceeefmekeÀebceOetve GHeueyOe nesles. ³ee J³eefleefjkeÌle Heb®ee³ele mebmLeeb®es DeefOekeÀej,munotes.in

Page 91

91HeoeefOekeÀejer Je meom³eeb®eer YetefcekeÀe, ceefnueeb®ee meef¬eÀ³e menYeeie, ûeec emeYes®es DeefOekeÀej ³eemeejKeer
cenÊJeHetCe& ceeefnleer Heb®ee³ele Yeejleer³e ³eemeejK³ee ceeefmekeÀeletve GHeueyOe nesles.
7) ef®e$eHeì :
osMeeleerue ef®e$eHeì J³eJemee³e, cegbyeF&, keÀuekeÀÊee Je ceêeme ³esLes Demetve jep³eele ³ee
J³eJemee³eele keÀ esìîeeJeOeer ©He³eeb®eer Guee{eue nesles. keÀeì&tve, yeeueHeì, DevegyeesOeHeì ³eeb®³ee mene³³eeves
³ee ceeO³ecee®ee GHe³eesie neslees. ef®e$eHeìeÜejs keÀjceCetkeÀer yejesyej®e ÒeyeesOevener kesÀues peeles. HegCes ³esLes
efHeÀuce Je ìsefueefJnpeve Fefvmììîe tì Deens lesLes DeefYeve³e mebkeÀueve, íe³eeef®e$eCe, OJeveercegêCe ³eeb®es
HeoefJekeÀe efMe#eCe efoues peeles.
8) veeìkeÀ, efkeÀle&ve, ueeskeÀkeÀuee :
veeìkeÀ, efkeÀle&ve, ueeskeÀkeÀueebÜejs ceeefnleer®ee Òemeej, ueeskeÀefMe#eCe Je keÀjceCetkeÀ DeMeer leervener
GefÎ<ìs meeO³e nesleele. efkeÀle&ve, veeìkeÀeÜejs kegÀìgbyekeÀu³eeCe, Deejesi³e, efMe#eCee®es cenÊJe ³ee®ee Òemeej
³eMemJeerHeCes keÀjlee ³eslees. pevepeeie=leer keÀjlee ³esles. ueeskeÀkeÀueebÜejs mebmke=Àleer®eer peesHeemevee keÀjlee ³esles.
5.6 efHeC³ee®es HeeCeer DeeefCe mJe®ílee
ÒemleeJevee :
HeeC³eeefJevee He=LJeerJej ceeveJeer peerJevee®eer keÀuHeveener keÀjlee ³esle vemetve HeeC³eeuee peerJeve Demes
efouesues veeJe meeLe&®e Deens. meJe& mepeerJeeb®es peerJeve®e HeeC³eeJej DeJeuebyetve Demetve ceeveJee®eer HeeC³ee®eer
iejpe ceeveJeer peeleer®³ee Gl¬eÀebleerHeemetve®e Deens. ceeveJeer Mejerjeuee®e veJns lej ceeveJeer Gl¬eÀebleermeeþer,
YejYejeìermeeþer Je Òeieleermeeþer HeeCeer DeeJeM³ekeÀ®e Deens. YeejleemeejK³ee ke=Àef¢<ìervesner peuemeeOeve meeceûeer DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens.
munotes.in

Page 92

92
1) Mesleermeeþer HeeCeerHegjJeþe :
Mesleermeeþer HeeCeerHegjJeþe cenÊJee®ee Demetve Mesleer®eer GlHeeokeÀlee peemle jenC³eemeeþer
Mesleeruee ³eesi³e ÒeceeCeele HeeCeerHegjJeþe nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) efHeC³ee®es HeeCeer :
Mejerjeleerue HeeC³ee®es ÒeceeCe 10… ntve keÀceer Peeues lej keÀesCelee®e mepeerJe efpebJele jent
MekeÀle veener. ceeveJeer Mejerj DeVeeefMeJee³e keÀener D eeþJe[s efpeJeble jent MekeÀlee sHeCe HeeC³eeefMeJee³ e7
efoJemeebHes#ee peemle efoJeme lees peiet®e MekeÀle veener. HeeCeer ner ceeCemee®eer cegueYetle iejpe Deens.
ceveg<³eeuee HeÀkeÌle efHeC³eemeeþer®e veJns lej DeebIeesUermeeþer, ceuecet$e efJemepe&veeJesUer, keÀHe[s OegC³eemeeþer,
Yeeb[er OegC³eemeeþer cnCepes®e DeveskeÀ efvel³eesHe³eesieer iees<ìeRmeeþer HeeCeer DeeJeM³ekeÀ Demeles.
3) GÐeesieebvee HeeCeerHegjJeþe :
GÐeesieeveener GlHeeove keÀe³ee&le HeeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demetve DeveskeÀ GlHeeove OeejkeÀele
HeeCeer ne cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Demel es. keÀener efþkeÀeCeer mJe®ílee jeKeC³eemeeþer Je GÐeesiee®³ee Heefjmejele
yeeieeefJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer HeeCeerHegjJeþe DeeJeM³ekeÀ Demelees.
4) efJeÐegleefveefce&leer :
Yeejleele DeveskeÀ ceesþer OeesjCes yeebOeuesueer Demetve ³eeletve Mesleeru ee HeeCeerHegjJeþe lej neslees®e
efMeJee³e OejCeeleerue HeeCeermeeþ îee®ee GHe³eesie efJeÐegleefveefce&leermeeþerner kesÀuee peelees.munotes.in

Page 93

935) celm³eHeeueve :
meeiej efkeÀveeN³eeJej ceemesceejer ne cenÊJee®ee J³eJemee³e ®eeuele Demetve l³ee®eyejesyej Flej$ener
HeeCeermeeþe keÀ©ve celm³e J³eJemee³e kesÀuee peelees.
6) JeenlegkeÀermeeþer GHe³eesie :
peuemeeOevemeeceûeer®ee GHe³eesie Debleie&le Je efkeÀveejer JeenlegkeÀermeeþer neslees. Yeejleele 5,200
efkeÀceer ueebyeer®es veoerceeie& GHeueyOe Demetve iebiee, ye´ïeHeg$ee, ieesoeJejer, ke=ÀpeueJeenletkeÀ ®eeueles. lej Yeejleeuee 5,700 efkeÀceer ueebyeer®eer efkeÀveejHeÆer ueeYeueer Deens. Yeejlee®ee
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej ceesþîeeÒeceeCeeJej meeiejceeiex ®eeuelees.
DeM³eeÒekeÀejs peuemeeOevemeeceûeer ceeveJeer peerJevee®³ee ¢<ìerves cenÊJeHetCe& Demetve efoJemeWefoJeme
Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, ceesþîeeÒeceeCeele DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, pebieuelees[, peueÒeotpeuem$eesle, GHeueyOe peuemeeþîeeb®ee ie wjJeeHej ³eeb®³eecegUs HeeC³ee®eer ìb®eeF& peeCeJele Deens Je ne iebYeerj
ÒeMve yeveuee Deens. HeeCeer ìb®eeF& ne ÒeMve ceveg<³e®e mees[Jet MekeÀlees. pej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer HeeC³ee®es
cenÊJe mecepetve l³ee®ee meebYeeUtve GHe³eesie keÀjsue lej ceie keÀOe erner HeeC³ee®eer keÀcelejlee YeemeCeej
veener.
HeeC³ee®es m$eesle / HeeCeer GHeueyOe keÀ©ve osCeejer meeOeves :
HeeJemee®³ee HeeC³eeJ³eefleefjkeÌle Jejerue meeOeveebÜejs HeeCeer GHeueyOe nesles.
HeeC³ee®eer mJe®ílee :
veÐee, efJeefnjer, Dees{s, leUer F. Heemetve DeeHeu³eeuee HeeCeer efceUles. Hejbleg ns HeeCeer efHeC³eeme
³eesi³e Demeles®e Demes veener. peefceveerJejerue HeeC³eele DeveskeÀ meg#ce peerJepeblet Je Mejerjeuee IeelekeÀ DeMeer
jmee³eves efcemeUuesueer Demeleele. veoerkeÀeþer, efJener jerpeJeU keÀener efþkeÀeCeer peveeJejs OegCes, keÀHe[s OegCes,
Yeeb[er IeemeCes F. keÀeces kesÀueer peeleele. efMeJee³e l³eeceO³es HeeueeHee®eesUe, OetU Jeiewjs He[le®e Demeles.
l³eecegUs HeeCeer JeejbJeej otef³eemeejKes IeelekeÀ Deepeej nesT MekeÀleele. DeveskeÀebvee ceeefnleer vemele keÀer JejJej mJe®ílee efomeCeeN³ee
HeeC³eeceO³es meg×e vegmel³ee [esUîeebvee ve efomeCeejs DeveskeÀ peblet Demet MekeÀleele. cnCetve®e HeeCe er
JeeHejC³eeHetJeea efHeC³ee³eesi³e cnCepes®e Meg× keÀ©ve IesCes Del³eble iejpes®es Deens. ûeeceerCe YeeieeceO³es
efHeC³ee®³ee HeeC³ee®eer efmLeleer iebYeerj Deens. DeveskeÀ ieeJeebceO³es Jee[îeebceO³es pevelesuee Meg× HeeCeer efceUle®e
veener.munotes.in

Page 94

94efHeC³ee® ³ee HeeC³ee®eer mJe®ílee jeKeC³ee®es GHee³e :
1) efHeC³ee®es HeeCeer DeeCeC³eemeeþer vesnceer mJe®í Yeeb[er JeeHejeJeer, Yeeb[er ojjespe meeHeÀ keÀjeJeerle,
HeeCeer Yejleevee ®eejHeojer HeÀ[ke̳eeves ieeUtve I³eeJeer.
2) Yeeb[er Yeju³eeJej l³eeJej PeekeÀC e þsJeeJes.
3) Yeeb[îeeleues HeeCeer efHeleevee HeeC³eeceO³es DemJe®í nele yeg[Jeues lej HeeC³eele peblet efcemeUleele Je
Jee{leele. cnCetve®e Yeeb[îeeletve HeeCeer keÀe{C³eemeeþer ueebye oeb[îeeb®es Yeeb[s JeeHejeJes. HeeCeer
efHeC³eemeeþer mJe®í Hesuee, leeby³ee JeeHejeJee.
4) meeLeer®³ee efoJemeeble HeeCeer GkeÀUtve H³eeJes, HeeCeer keÀceerlekeÀceer 20 efceefveìs GkeÀUtve H³eeJes cnCepes
l³eeleerue jesiepeblet cejleele.
5) HeeC³ee®³ee Yeeb[îeeceO³es megkeÀuesu³ee MesJei³eeb®³ee MeWiee®³ee efye³ee ìeke Àu³eeme jesiepeblet l³eeuee
ef®ekeÀìtve l³ee efye³ee leUeMeer yemeleele.
6) Meke̳elees neleHebHee®es HeeCeer, Hee³eN³ee vemeuesu³ee efJeefnjer®es HeeCeer efHeC³eemeeþer JeeHejeJes efkebÀJee
meeJe&peefvekeÀ efJeefnjerle ìer.meer.Sue. ìeketÀve les HeeCeer efHeC³eemeeþer JeeHejeJes. Hejbleg efleLes ojjespe
IeeCe nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer.
7) DeeHeCe p³eeJesUer meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer peelees DeMeeJesUer Meke̳elees HeeCeer efHeC³ee®es ìeUeJes.
keÀejCe ueive, Oeeefce&keÀ meceejbYe, MeeUe, keÀe@uespe, ³ee$ee cesUeJes, DeMee efþkeÀeCeer efHeC³ee®³ee
HeeC³ee®eer Heeefnpes lesJe{er keÀeUpeer Iesleueer peele veener.
8) Meke̳e Demesue lesJne HeeCeer Meg× keÀjC³eemeeþer keÌueesjerve³egkeÌle ieesUîeeb®ee JeeHej keÀjeJee.
9) ojjespe GkeÀUtve Hee Ceer efHeCes Meke̳e nesle vemesue lej efkeÀceeve Deepeejer ceeCemeeuee GkeÀUtve ieej
kesÀuesues HeeCeer efHeC³eeme ÐeeJes.
10) GvneUîeele HeeC³ee®eer ìb®eeF& Yeemeles, DeMeeJesUer efceUsue l³ee efþkeÀeCeeJe©ve ueeskeÀ HeeCeer
efHeC³eemeeþer DeeCeleele. l ³eecegUs les HeeCeer efHeC³eeme ³eesi³e Demeles®e Demes veener. l³eecegUs l³ee®eer
Kee$eer keÀjeJeer.
11) Iejiegleer HeeCeer efHeC³eemeeþer ìekeÀer®ee JeeHej nesle Demesue lej leer mJe®í Oegleuesueer Heeefnpes.
l³eeJej PeekeÀCe þsJeuesues Heeefnpes.
12) meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCe®³ee ìekeÀer®eer J³eJemLee þsJeC³eemeeþer ûeeceHeb®ee³ele efkebÀJee keÀce&®eejer Jeie&
³eebveer o#elee Iesleueer Heeefnpes. leer DeeþJe[îeeletve SkeÀoelejer meeHeÀ kesÀueer®e Heeefnpes.
13) veUeÜejs HeeCeer HegjJeþe nesle Demesue lej HeeF&He ueeF&ve kegÀþs HegÀìuesueer Deens efkebÀJee veeog©mle
Peeueer Deens keÀe les Heentve ueies®e og©mle keÀ©ve Iesleueer Heeefnpes cnCepes HeeC³eeceO³es IeeCe
efcemeUCeej veener.
J³eeqkeÌleiele Je meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee :
DeeHeues Deejesi³e e fvejesieer jenC³eemeeþer mJe®í Je Meg× HeeC³eeyejesyej J³eeqkeÌleiele Je Heefjmej
mJe®ílee osKeerue cenÊJeHetCe& Deens. DeeHeu³eeuee nesCeejs DeveskeÀ jesie ns J³eeqkeÌleiele mJe®ílee ve
kesÀu³eecegUs efvecee&Ce nesleele. HejpeerJeer peblet, ke=Àceer, Ke©p e, keÀes[, oele efkeÀ[Ces, Deeflemeej, nieJeCe F.munotes.in

Page 95

95efJekeÀej J³eeqkeÌleiele mJe®ílee ve HeeUu³eeves nesleele. mJe®íles®eb Heeueve kesÀu³eeves meJe& jesie ìeUlee ³esT
MekeÀleele.
J³eeqkeÌleiele mJe®ílee Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1) efoJemeeletve o esve JesUe efve³eefceleHeCes oele IeemeCes keÀesCeleener KeeÐeHeoeLe& Keeu³eeJej mJe®í
HeeC³eeves ®egU ceejCes Je mJe®í HeeC³eeves meeyeCe ueeJetve DeebIeesU keÀjCes.
2) Meew®e Je cet$e efJemepe&veeveblej, mebyebefOele DeJe³eJe mJe®í HeeC³eeves OegJeeJesl e Je les vesnceer mJe®í
þsJeeJesle. lemes®e DeeHeues nelener meeyeCeeves OegJeeJesle.
3) SkeÀceskeÀeb®es keÀHe[s ve JeeHejlee mJe®í Je Oegleuesues keÀHe[s JeeHejeJesle.
4) efHeC³ee®es HeeCeer mJe®í DemeeJes, GkeÀUtve, iejce keÀ©ve JeeHejeJes, efHeC³ee®³e e HeeC³ee®eer Yeeb[er
ojjespe meeHeÀ keÀjeJeer.
5) DeeHeCe keÀece keÀjle Demeleevee, DeveskeÀ jesiekeÀejkeÀ peblet veKeeb®³ee HeÀìerle DeeefCe lJe®esJej
jenleele. cnCetve Òel³eskeÀ keÀece kesÀu³eeveblej DeeefCe efJeMeskeÀjC³eeHetJeea mJe®í HeeC³eeves nele Oegleu³eeves DeveskeÀ jesie ìeUlee ³esleele.
6) mJe®í Je leepes DeVe KeeJes.
7) Yeep³ee JeeHejC³eeHetJeea mJe®í HeeC³eeves OegJeeJ³eele.
8) Iej mJe®í þsJeeJes.
Jejerue ÒeceeCes J³eeqkeÌleiele mJe®í lesyejesyej®e meeJe&peefvekeÀ mJe®ílesmeeþer Heg{erueÒeceeCes
GHee³e³eespevee keÀjlee ³esleerue.
Deejesi³emebHeVe efkebÀJee efvejesieer He³ee&JejCeer³e HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjC³ee®eer ke=Àleer efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee
cnCepes meeJe&peefvekeÀ mJe®íle e Deens. meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee ns meeJe&peefvekeÀ Deejesi³ee®es SkeÀ cenÊJee®es
Debie Demetve meeJe&peefvekeÀ mJe®ílesle J³eeqkeÌleiele mJe®íleener DebleYet&le Demeles. keÀejCe J³eeqkeÌleiele
mJe®ílescegUs meceepee®es jesieebHeemetve j#eCe keÀjC³ee®³ee keÀeceeuee ceole nesles. Heg{erueÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ
mJe®ílee jeKelee ³esF&ue.
1) meeb[HeeC³ee®eer ³eesi³e efJeunsJeeì ueeJeCes :
Iejeleerue mveeveie=n, mJe®íleeie=n, HeeUerJe peveeJejeb®es ieesþs, keÀejKeev³eebletve yeensj He[Ceejs
meeb[HeeCeer, MesleerJee[er, GHenejie=ns , keÀe³ee&ue³eerve Fceejleer ceOetve ³esCeejs meeb[HeeCeer, lemes®e HeeTme
He[u³eeJej jml³ee®³ee keÀ[suee Demeuesu³ee ieìejebletve efkebÀJee veUebceOetve JeenCeejs HeeCeer ³eeceO³es DeveskeÀ
IeelekeÀ jmee³eves efkebÀJee ìekeÀeT He oeLe& Demeleele. DeMee meeb[HeeC³eecegUs Deepetyeepet®ee Heefjmej,
JeeleeJejCe otef[Wi³etmeejKes Deepeej nesleele. lemes®e ns otefotefefHeC³ee®³ee ¢<ìerves Demegjef#ele nesTve efHeC³ee³eesi³e jenle veener. SJe{s®e veJns lej D emes HeeCeer HeesnCes,
ceemesceejer Je Flej ceveesjpebvee®³ee ¢<ìervesner efve©He³eesieer þjles.munotes.in

Page 96

96l³eemeeþer ³ee meeb[HeeC³ee®eer ³eesi³e efJeunsJeeì ueeJeCes iejpes®es Demetve ûeeceerCe Yeeieele DeMee
meeb[HeeC³ee®eer mebmkeÀjCee®eer mees³e vemeles. De Mee efþkeÀeCeer ÒeefleketbÀ[ (mesefHìkeÀ ìBkeÀ) ÒeCeeueerÜejs
Iejiegleer meeb[HeeC³ee®eer efJeunsJeeì ueeJelee ³esles. ³ee ÒeCeeueerle meJe& ÒekeÀej®es meeb[HeeCeer Yetefceiele Je
peueeYeso³e ìekeÀerle cnCepes®e HeteflekegbÀ[ele mees[leele. lesLes meeb[Hee C³eeJej met#cepeerJeeb®eer ef¬eÀ³ee nesles Je
meeb[HeeC³eeleerue yengleskeÀ IeveHeoeLee&®es DeHeIeìve nesles. l³eeletve Glmeefpe&le nesCeejs Jee³et yeensj He[leele
efkebÀJee efve®eN³ee®³ee veUele peeleele. veblej êJe Je Jee³et ìekeÀer®³ee ceeO³eeJejerue ef veie&ceve ceeiee&Jeeìs yeensj
He[leele. ìekeÀer®ee efveie&ceve ceeie& meeceev³eHeCes peefceveerHeemetve meg. 60 meW.ceer. Gbb®eerJej Demelees.
DeHeIeìve ve Peeuessues Ieve HeoeLe& ìekeÀerle Keeueer Demeleele. MesJeìer les lesLetve keÀe{tve l³ee®eer
megjef# eleHeCes efJeunsJeeì ueeJeleele.
2) ceuecet$e efJemepe&ve :
ceuecet$e efJemepe&veemeeþer Meew®eeue³ee®ee JeeHej keÀjCes iejpes®es Demetve ’nebieCeoejer cegdkeÌle
ieeJee®eer mebkeÀuHevee ÒeYeeJeerHeCes jeyeefJeu³eeme meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee jeKeC³eeme ceole nesF&ue. lemes®e
peveeJejeb®³ee efJe<þsHeemetve ieesyejie@me, Keles le³eej keÀjC³eemeeþer peveeJejeb®eer efJe<þe meeþJetve l³eeJej
³eesi³e Òeef¬eÀ³ee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.“
3) ìekeÀeT HeoeLee&®eer efJeunsJeeì :
Heefjmej mJe®ílesmeeþer kesÀjke À®eje ne keÀ®ejekegbÀ[erle ìekeÀCes iejpes®es Demetve nîee
kesÀjkeÀ®eN³ee®esner ³eesi³eÒekeÀejs JeieeakeÀjCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeceO³es Deesuee keÀ®eje, megkeÀe keÀ®eje
lemes®e Hue@mìerkeÀ F. IeìkeÀ JesieJesieUs kesÀu³eeme l³ee keÀ®eN³ee®ee ³eesi ³e JeeHej keÀjlee ³eslees. Deesu³ee
keÀ®eN³eeHeemetve Kele le³eej keÀjlee ³esle Demetve lemes®e Hue@mìerkeÀ keÀ®eN³eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve l³eeHeemetve
efìkeÀeT jmlee yeveJelee ³esT MekeÀlees ³ee®es®e GoenjCe cnCepes efmebOegogie& efpeunîeeceOeerue JeWiegu ex
veiejHeefjHeefjmej mJe®ílesmeeþer Meemeveeves ’ûeecemJeílee DeefYe³eeve“ jeyeefJeues Demetve l³eecegUs ûeeceerCe
pevelesuee mJe®íles®es cenÊJe Heìt ueeieues Deens.
ûeece Deejesi³e, HeesûeeceerCe HeeCeer HegjJeþe Je mJe®ílee meefceleer ner cegbyeF& ûeeceHeb®ee³ele DeefOeefve³ece 1958 keÀuece
49 vegmeej yeveuesueer ÒekeÀuHeeleerue ÒecegKe meefceleer Deens. ÒekeÀuHee®eer DeeKeCeer, efve³eespeve,
DebceueyepeeJeCeer Je osKeYeeue og©mleer keÀjCes®eer peyeeyeoejer HeeCeerHegjJeþe Je mJe®ílee meefceleer®eer Deens.
lemes®e ³ee meefceleer®es veJeerve veecekeÀjCe ûeece Deejesi³e, HeesDeens. ³ee meefcelee r®³ee keÀe³e&keÀ#esle ûeece Heb®ee³ele nÎerleerue meJe& iee Jes, Jee[s Jeml³ee ³esleerue.
meefceleer®eer j®evee :
meoj meefceleer®eer efveJe[ ûeecemeYesceOetve kesÀueer peeF&ue.
³ee meefceleerceO³es efkeÀceeve 12 meom³e, peemleerle peemle 24 meom³e Demele erue.
l³eeleerue efkeÀceeve 1/3 meom³e ûeeceHeb®ee³ele meom³eebletve efveJe[uesues Demeleerue.
³ee meefceleerle 50… ceefnuee meom³eeb®ee meceeJesMe Demesue.munotes.in

Page 97

97ieeJeHeeleUerJejerue ceefnuee ceb[U, ³egJee ceb[U, Yepeveer ceb[U, ceefnuee ye®ele ieì menkeÀeje r
mebmLee F. ÒeefleefveOeer Demeleerue.
Òel³eskeÀ Jee@[& efkebÀJee Jemleerleerue efkeÀceeve 1 ÒeefleefveOeer meom³e cnCetve Demesue.
30… ceeieemeJeieea³e Demeleerue.
ûeecemlejer³e MeemekeÀer³e / efpe.He. / ûee. Heb./ keÀce&®eeN³eeb®eer Deecebef$ele Je m enkeÀejer meom³e cnCetve
efveJe[ keÀjlee ³esF&ue, HeCe l³eebvee celeoevee®ee DeefOekeÀej vemesue.
HeeCeer DeMeg× Demeu³eeves Meg×erkeÀjCeemeeþer keÀe³e&Jeener keÀjCes.
ûeece Deejesi³e, Hees1) ûeeceerCe HeeCeerHegjJeþe ³eespeveeb®es J³eJemLeeHeve, osKeYeeue, og©mleer.
2) ieeJee®³ee HeeCeerHegjJeþe ³eespeves®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
3) HeeCeer Meg×erkeÀjCeemeeþer GHee³e³eespevee keÀjCes Je o#e jenCes.
4) ûeeceHeb®ee³ele nÎerleerue Heefjmej mJe®ílee keÀjCes, efJeefnjer®ee ieeU GHemeCes, meeJe&peefvekeÀ
efJeefnjer®³ee Heefjmejele keÀHe[s, Yeeb[er, OegC³eeme ceveeF& keÀjCes.
5) kegÀìgbye keÀu³eeCe Je Hees6) ieeJeeleerue megefMeef#ele Je keÀece keÀjC³eeme GlmegkeÀ DemeCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer ûeeceHeeCeerHegjJeþe keÀce&®eejer
cnCetve vesceCetkeÀ keÀjC³ee®eer efMeHeÀejme ûeeceHeb®ee³eleerkeÀ[s keÀjCes.
7) efJeOeve efJeefnjerJej yemeefJeC³eele Deeuesu³ee neleHebHee®eer o#elee IesCes l³eeuee ÒeefMe#eCe osC³ee®³ ee
¢<ìerves ûeeceHeb®ee³eleerme ceeie&oMe&ve keÀjCes.
8) veUHeeCeerHegjJeþe ³eespeves®eer o#elee IesC³eemeeþer ûeeceHeb®ee³eleerme ceeie&oMe&ve keÀjCes l³ee®³ee keÀecee®es
He³e&Jes#eCe keÀjCes.
9) HeeC³ee®es vecegves ceefnv³ee®³ee 15 leejKesme Je 30 leej kesÀme vepeerkeÀ®³ee ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e
keWÀêekeÀ[s leHeemeCeermeeþer HeeþefJeCes.
ûeeceerCe HeeCeerHegjJeþe keÀce&®eejer keÀle&J³es Heg{erueÒeceeCes :
1) ieeJeeleerue meJe& efHeC³ee®³ee HeeC³ee®³ee GoMeJee®eer veesbo þsJeCes.
2) ieeJeeleerue veUHee CeerHegjJeþe Demeu³eeme HeeCeer JesUsJej mees[Ces Je meJe& Jee[îee, Jeml³eebvee HegjsMee
ÒeceeCeele HeeCeer efceUsue ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
3) veUHeeCeerHegjJeþe ³eb$eCesleerue efkeÀjkeÀesU efyeIee[ og©mle keÀjCes, HeeC³ee®eer ojjespe Dees.ìer.
®ee®eCee r IesCes, efve4) ieeJeele HeeCeerHegjJeþe efJeefnjer Je neleHebHeeÜejs nesle Demeu³eeme HeeCeer Me×erkeÀjCeemeeþer ìer.meer. Sue.
HeeJe[j ³eesi³e ÒeceeCeele ìekeÀCes.
5) HeeCeerHeÆer Jemegueerle ûeecemesJekeÀeme ceole keÀ jCes.munotes.in

Page 98

98kegÀìgbye keÀu³eeCe Je HeesûeeceDeejesi³e, HeeskeÀe³e&¬eÀceeDebleie&le Heg{erue efJe1) þjuesu³ee efoJeMeer ûeeceYesì.
2) ieeJeeleerue 0 les 5 Je3) meceepeeleerue cegueer®es mLeeve Gb®eeJeC³eemeeþer ®e®ee& Ie[Jetve DeeCeCes Je GHee³e meg®eefJeCes. Goe.
cegueeRvee MeeUsle HeeþefJeCes, 18 Je4) peveveer megj#ee ³eespevee Je meeefJe$eeryeeF& keÀu³eeCe ³eespeves®ee ueeYe efceUC³eemeeþer HeeþHegjeJee keÀjCes.
5) kegÀìgbye keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀceeceO³es Heg©6) kegÀHeesefceneje<ì^ Meemeveeves efHeC³ee®³ee HeeC³ee®³ee meboYee&le Iesleuesues cenÊJeHetCe& efveCe&³e :
ûeeceerCe HeeCeerHegjJeþe keÀe³e&¬eÀceebleie&le Meemeveeves HeeCeerHegjJeþe efJepeguew 2000 ®³ee Meemeve efveCe&³eeÒeceeCes ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀmenYeeieeJej DeeOeeefjle, ceeieCeer
DeeOeeefjle HeeCeerHegjJeþe OeesjCe DeJeuebefyeues Deens. 2001 -10 Heemetve keWÀê Meemeveeves ûeeceerCe
Yeeieeleerue efHeC³ee®³ee HeeC³ee®ee ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer je<ì^er³e ûeeceerCe Hes³epeue keÀe³e&¬eÀce meg© kesÀuee.
1) lemes®e HeeCeerHegjJeþe keÀe³e&¬eÀce HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee jeyeefJeC³eemeeþer Je keÀe³e&¬eÀceebceO³es mecevJe³e
meeOeC³eemeeþer ceb$eeue³eerve HeeleUerJej ’ HeeCeerHegjJeþe Je mJe®ílee“ ne mJeleb$e efJeYeeie mLeeHeve
keÀjC³eele Deeuee Deens.
2) ûeeceerCe HeeCeerHegjJeþe keÀe³e&¬eÀceebleie&le HeeC³ee®³ee JeeHeje®es oj[esF& ÒeceeCe Òeefleefove 40 efueìme&
SJe{s Deens.
3) efpeune mlejeJej mJeleb$e HeeCeerHegjJeþe efJeYeeie Je GHeefJeYeeiee®eer mLeeHevee.
4) HebOeje Je5) ueeYeeL³ee¥vee ³eespeves®³ee Yeeb[Jeueer Ke®ee&®³ee one ìkeÌkesÀ efn mmee ueeskeÀJeie&Ceer cnCetve YejCes Je
osKeYeeue og©mleer®³ee MebYej ìkeÌkesÀ Ke®e& ueeYeeL³ee&ves keÀjCes.
6) HeeCeer ³eespevee DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeerceO³es efm$e³ee Je ueeskeÀeb®ee Òel³e#e menYeeie IesCes.
7) ³eespevee DebceueyepeeJeCeermeeþe r ûeece Deejesi³e, HeesmLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
cegK³eceb$eer ûeeceerCe Hes³epeue keÀe³e&¬eÀce (MRDWP) :
jep³eeleerue ûeeceerCe Yeeieeleerue oerIe&keÀeueerve iejpeeb®ee Je Deejesi³ee®ee efJe®eej keÀ ©ve ûeeceerCe
pevelesme Hegjsmes Je Meg× efHeC³ee®es HeeCeer GHeueyOe keÀ©ve osC³eekeÀefjlee ’cegK³eceb$eer ûeeceerCe Hes³epeue
keÀe³e&¬eÀce“ ³ee veeJeeKeeueer SkeÀ meJe&meceeJesMekeÀ keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eeme jep³e Meemeveeves ceev³elee efoueermunotes.in

Page 99

99Deens. c egK³eceb$eer ûeeceerCe Hes³epeue keÀe³e&¬eÀce jep³eYejele meve 2016 les 2019 -20 ³ee ®eej
JekeÀe³e&¬eÀcee®eer GefÎ<ìs :
1) jep³eeleerue ûeeceerCe pevelesme Hegjsmes Je Meg× efHeC³ee®es HeeCeer GHeueyo keÀ©ve osCes.
2) jep³eeleerue ûeeceerCe Yeeieele (ieeJes / He[J³ee / Jeml³ee) HeeCeerHegjJeþe ³eespevee jeyeefJeCes.
keÀe³e&¬eÀcee®eer J³eeHleer :
je<ì^er³e ûeeceerCe Hes³epeue keÀe³e&¬eÀcee®³ee OeleeaJej jeyeefJeC³eele ³esle Demeuesu³ee ’cegK³eceb$eer
ûeeceerCe H es³epeue keÀe³e&¬eÀce“ ne jep³eeleerue meJe& ûeeceerCe Yeeieeme ueeiet jenerue. veJ³eeves efvecee&Ce nesle
Demeuesuee DeLeJee efvecee&Ce Peeuesu³ee veiej Heb®ee³eleer / veiejHeeefuekeÀe / veeiejerkeÀ #es$eemeeþer ne
keÀe³e&¬eÀce ueeiet jenCeej veen er.
keÀe³e&¬eÀcee®es Jeieer&keÀjCe :
1) cegK³eceb$eer ûeeceerCe Hes³epeue keÀe³e&¬eÀceelebie&le neleer I³eeJe³ee®³ee veJeerve ³eespevee.
2) je<ì^er³e ûeeceerCe Hes³epeue keÀe³e&¬eÀcee Debleie&le yebo Demeuesu³ee ÒeeosefMekeÀ HeeCeerHegjJeþe ³eespeveeb®es
Hegve© ppeerJeve.
3) ÒeeosefMekeÀ ûeeceerCe HeeCeerHegjJeþe ³eespeveeb®eer osKeYeeue og©mleer.
HeeCeer HegjJeþe ³eespeves Debleie&le Keeueerue HeeCeerHegjJeþe ³eespevee neleer Ieslee ³esleele.
1) meeOeer efJenerj
2) DeefmlelJeeleerue efJenerjeR®es ©boerkeÀjCe Je KeesueerkeÀjCe
3) efJebIeve efJenerj (neleHebHe)
4) ueIegveU HeeCeerHegjJeþe ³eespevee
5) efMeJekeÀeueerve HeeCeer meeþJeCe ³eespevee
6) DeefmlelJeeleerue ³eespeves®eer og©mleer
7) ³eespevee efJemleejerkeÀjCe
8) veJeerve ³eespevee
9) ognsjer HebHeeJej DeeOeeefjle ³eespevee
JejerueHewkeÀer keÀesCeleerner ³eespevee DeeHeu³ee ieeJeemeeþer jeyeJee³e®eer Peeu³eeme DeeHeu³ee
leeuegke̳eeleerue GHeDeefYe³eblee, ûeeceerCe HeeCeerHegjJeþe GHeefJeYeeie Je ieìefJekeÀeme DeefOekeÀejer, Heb®ee³ele
meefceleer ³e eb®esMeer mebHeke&À meeOeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 100

100leebef$ekeÀ ceev³elee osC³ee®eer keÀe³e&He×leer :
³eespeveeb®³ee ieeJeke=Àleer DeejeKe[îeeme Je DeboepeHe$ekeÀeme ûeecemeYes®ee þjeJe Heeefjle
Peeu³eeJej me#ece ÒeeefOekeÀjCeebveer DeeefOe leebef$ekeÀ J e veblej ÒeMeemekeÀer³e ceev³elee I³eeJeer ³eespeveebvee
leebef$ekeÀ cebpegjer®es DeefOekeÀej Heg{erueÒeceeCes -
1) jkeÌkeÀce ©. 50,000 ueeKeeHe³e¥le ³eespevee -keÀe³e&keÀejer DeefYe³eblee, efpeune Heefj2) jkeÌkeÀce ©. 50,000 uee Keles ©. 2.5 keÀesìe rHe³e&ble efkebÀceleer®³ee ³eespevee -efJeYeeieer³e DeefOe#ekeÀ
DeefYe³eblee
3) jkeÌkeÀce ©. 2.5 les 5.00 keÀesìerHe³e¥le ³eespevee -cegK³e DeefYe³eblee, jep³e HeeCeerHegjJeþe Je
mJe®ílee mebmLee
4) jkeÌkeÀce ©. 5 keÀesìerJejerue ³eespevee -meom³e meef® eJe, ceneje<ì^ peerJeve ÒeeefOekeÀjCe
meÐeefmLeleerle DeHegN³ee, Deefve³eefcele HeeJemeecegUs ûeeceerCe Yeeieele ³eesi³e ÒeceeCeeJej HeeCeer
ìb®eeF&®eer mecem³ee efvecee&Ce nesleevee efometve ³esles. DeMeeJesUer Meemeve leele[er®³ee HeeCeerHegjJeþe ³ees pevee
neleer Iesles. ûeeceerCe Yeeieeleerue HeeCeer ìb®eeF&®eer mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Je ûeeceerCe pevelesuee Meg× HeeCeer
efceUC³eekeÀefjlee MeemekeÀer³e HeeleUerJej cenÊJeHetCe& efveCe&³e Iesleuesues efometve ³esle Demetve Meemevee®eer
Deelee®eer YegefcekeÀe mene³³ekeÀlee&®eer Demetve ûeeceHeb®ee³eleervee peemleerle peemle DeefOekeÀej Òeoeve keÀjC³eele
Deeuesues Deensle.
5.7 efJeÐegleerkeÀjCe
Tpee& cnCepes peerJeve. peerJeve¬eÀce DeJ³eenue ®eeuet þsJeC³ee®es keÀe³e& Tpee& keÀjles. ceveg<³eÒeeCe er
DeeefCe JevemHeleer ³eeb®es Hees®eeueefJeC³eemeeþer Tpex®eer iejpe Demeles. Tpee& DeLee&le efJepes®es cenÊJe Devev³emeeOeejCe Demetve
osMee®³ee Òeieleermeeþer Tpex®eer Del³eble DeeJeM³ekeÀlee Deens. osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemee®³ee
¢<ìerves Tpee& meeOevemeeceûeer®es cenÊJeHetCe& mLeeve Deens. keÀesUmee, lesue vewmeefie&keÀ Jee³et, peUeT
ueekegÀ[, HeeCeer, nJee, meg³e&ÒekeÀeMe DeMee DeveskeÀ iees<ìeRHeemetve DeeHeu³eeu ee Tpee& efceUles.
munotes.in

Page 101

101Tpex®eer / efJepes®eer GHeueyOelee Je JeeHej :Yeejleele DeveskeÀ m$eesleeHeemetve Tpee& efceUle Demetve ³ee
efJepes®ee JeeHej ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀejele keÀjlee ³eslees.
1) J³eeHeejer #es$e :
p³ee Tpex®eer efveefce&leer J³e eHeejer leÊJeeJej kesÀueer peeles leer J³eeHeejer Tpee& nes³e. J³eeHeejer
Tpex®³ee meJee&le peemle JeeHej GÐeesieOebÐeeceO³es nesle Demetve l³ee KeeueesKeeue JeenletkeÀer®ee ¬eÀce
ueeielees. Mesleer #es$eele cee$e ne JeeHej keÀceer efometve ³eslees. keÀesU mee, lesue, Jeerpe ner J³eeHeejer Tpex®eer
cenÊJee®eer GoenjCes Demetve Yeejleele oie[erkeÀesUM³eeHeemetve efJeÐegle efveefce&leer®es ÒeceeCe meJee&le peemle
Deens. GÐeesieOebÐeele keÀesUmee DeeefCe Jeerpe ³ee®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle Demetve J eenletkeÀ #es$eele
lesuee®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej neslees.
2) efyeiej J³eeHeejer #es$e :
oQveefove J³eJenejele ÒekeÀeMeemeeþer DeVe efMepeefJeC³eemeeþer, HeeCeer leeHeefJeC³eemeeþer DeMee
Iejiegleer keÀejCeemeeþer efJepes®ee JeeHej cnCepes®e efy eiej J³eeHeejer #es$eele kesÀuee peelees. peUeT ueeketÀ[,
peveeJejeb®es MesCe, Mesleerleerue keÀ®eje ns efyeiej J³eeHeejer Tpex®es #es$e Deensle.
1) jep³eele efJeefJeOe #es$eele nesCeeje efJepes®ee JeeHej
Jejerue DeeuesKeeceO³es 1980 -81 Je 2011 -12 oe sve JeJeerpe JeeHejueer ³ee®eer leguevee kesÀueer Deens. iesu³ee leerve oMekeÀeceO³es Mesleer, Iejiegleer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ
Jeiee&®ee Jeerpe JeeHej Jee{uee Demetve DeewÐeesefiekeÀ Jeiee&®ee Jeerpe JeeHej cee $e keÀceer Peeuesuee efometve ³eslees.
2) FbOeve ÒekeÀejeb®ee Jeerpe efveefce&leerleerue Jeeìe
Jejerue DeeuesKeeceO³es Jeerpe efveefce&leer keÀjCee®³ee #es$eeb®eer ìkeÌkesÀJeejer efoueer Demetve ³eele
meieUîeele ceesþe Jeeìe keÀesUMeeJej kesÀuesu³ ee Jeerpe efveefce&leer®ee Deens.munotes.in

Page 102

102ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCee®eer iejpe :
ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCee®eer iejpe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1) ûeeceerCe DeewÐeesefiekeÀjCeeme ®eeuevee :
DeewÐeesefiekeÀjCeeme ieleer efceUC³ee®³ee ¢<ìerves efJe pes®es cenÊJe ceesþs Deens. GlHeeove
Òeef¬eÀ³esmeeþer efJepes®eer DeeJeM³ekeÀlee Demetve GlHeeoveÒeef¬eÀ³esle keÀ®®³ee ceeuee®es HekeÌke̳ee ceeueele ©Heeblej
keÀjC³eemeeþer keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee Tpex®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ûeeceerCe Yeeieele ef Jepe HegjJeþe
Peeu³eeme MesleerJej DeeOeeefjle ueneve ceesþs GÐeesie keÀjlee ³esleerue. l³eecegUs ûeeceerCe le©Ceeb®³ee GÐeespekeÀ
keÀewMeu³ee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue. mLeeefvekeÀ HeeleUerJej jespeieej GHeueyOe Peeu³eecegUs mLeueebleje®es
ÒeceeCe keÀceer nesF&ue.
2) ke=ÀefJepes®³ee JeeHejecegUs efJepes®³ee IeìkeÀe®³ee GlHeeokeÀlesle Jee{ Ie[tve ³esles. efJenerjerJejerue
efJeÐegle HebHeecegUs Mesleeruee HeeCeerHegjJeþe efceUtve Mesleer efJekeÀemeeme ceole nesles. ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCeecegUs
efJepesJej ®eeueCeeN³ee GHekeÀjCeeb®ee JeeHej keÀjCes Meke̳e nesF&ue. MeslekeÀN³eeb®³ee JesUs®eer Je Þecee®eer ye®ele
nesTve ke=À3) JeenletkeÀ J³eJemLes®eer Òeieleer :
JeenletkeÀe rmeeþer Tpex®eer iejpe Demeles. JeenlegkeÀercegUs DeLe&J³eJemLesuee ieefleceevelee ÒeeHle nesles.
keÀ®®³ee / HekeÌke̳ee ceeuee®eer JeenletkeÀ keÀjlee ³esles. yeepeejeb®ee, yeepeejHesþeb®ee efJemleej neslees.
4) ûeeceerCe peveles®³ee jenCeerceeveele megO eejCee keÀjC³eemeeþer :
Yeejleeleerue yengleebMeer meceepe ûeeceerCe Yeeieele JeemleJ³e keÀjlees. ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®ee
meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eemeeþer efJeÐegle cenÊJee®eer Deens. ³ee ueeskeÀebvee Jeerpe GHeueyOe
Peeueer lej Menjeleerue ueeskeÀebÒeceeCes efJepesJej ®eeueCeeN³ee GHekeÀjCeeb®ee ³eb$ee®ee JeeHej keÀ©ve
GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeleerue. GlHeeoveele Jee{ Peeu³eecegUs GlHeVe Jee{sue Je ueeskeÀeb®ee
jenCeerceevee®ee opee& megOeejsue. meenefpekeÀ®e ûe eceerCe efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUsue.
5) HejbHejeiele J³eeHeejer Tpex®ee DeHeJ³e³e LeebyeefJeC³eemeeþer :
ûeeceerCe Yeeieele JeerpeHegjJeþe ³eesi³eÒekeÀejs Peeu³eeme HejbHejeiele efyeiej J³eeHeejer Tpee&
m$eesleeb®ee DeHeJ³e³e Leebyetve He³ee&JejCe meblegueve jeKeC³eeme ceole nesF&ue. ûeeceerCe Yeeieele pJeueveemeeþer
Dev³e He³ee&³e GHeueyOe vemeu³eecegUs ueeketÀ[ ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHejues peeles. l³eemeeþer pebieuelees[
kesÀueer peeles l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece He³ee&JejCeeJej neslees lem es®e mejHeCeemeeþer MesCee®ee JeeHej peemle
kesÀuee peele Demeu³eecegUs MesCee®ee Kele cnCetve JeeHej keÀjC³eele ce³ee&oe ³esleele. meenefpekeÀ®e He³ee&JejCe
meblegueve jeKeC³eemeeþer ûeeceerCe Yeeieele efJeÐegleerkeÀjCee®eer iejpe efometve ³esles.
lemes®e ûeeceerCe efJeÐeleerkeÀjCeecegUs ûeeceerCe GÐeesiee®ee efJekeÀemener meeOeuee peeF&ue. lemes®e
GlHeeoveJee{eruee ®eeuevee efceUtve Mesleer, JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe JeiewjW®³ee Òeieleeruee ceole®e nesF&ue Je
ûeeceerCe Yeeiee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee me ®eeuevee efceUsue.munotes.in

Page 103

103ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÐegleerkeÀjCee®³ee mecem³ee :
1) iejpes®³ee ceeveeves keÀceer GHeueyOelee :
ûeeceerCe Yeeieele Depetvener keÀener ieeJeebceO³es, Jee[er, Jemleer, IejebceO³es Jeerpepees[Ceer kesÀuesueer
efometve ³esle veener. lemes®e iejpes®³ee ceeveeves J³eeHeejer Tpex®ee HegjJeþener keÀceer Demeuesuee efometve ³eslees.
2) vetleveerkeÀjCe keÀjlee ³esCeeN³ee Tpex®ee keÀceer efJekeÀeme :
ûeeceerCe Yeeieele Depetvener vetleveerkeÀjCe keÀjlee ³esleerue DeMee Tpex®³ee J ³eeHeejer m$eesleeb®eer
(Goe. meewjTpee&) HeÀejMeer Òeieleer Peeuesueer veener. l³eecegUs vetleveerkeÀjCe keÀjlee ³esCeej veener DeMeer
leUs, keÀesUmee ³ee m$eesleebJej®e peemle DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
3) Jeerpe JeeHejeyeeyele ûeeceerCe Je Menjer Yeeieeleerue HeÀjkeÀ :
Menjer YeeieebHes#ee ûeeceerCe YeeieeceO³es Jeerpes®eer keÀcelejlee peemle Yeemele Demetve ûeeceerCe
Yeeieeleerue Tpex®³ee JeeHeje®es ÒeceeCe Menjer YeeieeHes#ee keÀceer Dee{Ules. lemes®e J³eeHeejer Tpex®eer keÀceer
GHeueyOelee Je efyeiej -J³eeHeejer Tpee& meeOeveeb®eer keÀcelejlee ³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeme Tpex®eer GHeueyOelee
keÀceer jenles.
4) DeeJeM³ekeÀlesHes#ee peemle JeeHej :
GlHeeovee®eer GHekeÀjCes, ³eb$es ner keÀeueyeenîe, pegveeì Peeuesueer Demeleerue lej DeMeer ³eb$ es
®eeueefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀlesHes#ee DeefOekeÀ Tpex®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles.
5) efJelejCeeleerue De[®eCeer :
ûeeceerCe Yeeieele efJepes®ee HegjJeþe nesle Demeleevee efkebÀJee efJelejCe nesle Demeleevee ceesþîee
ÒeceeCeeJej Tpee& Jee³ee peele s. efJeÐegle ³eb$eCesleerue efyeIee[, efJeÐegle keÀHeele, JeejbJeej efJeÐegle HegjJeþe yebo
DemeCes F. efJepeHegjJeþîeeleerue mecem³ee iebYeerj Demetve meenefpekeÀ®e ³ee®ee HeefjCeece ûeeceerCe peerJeveeJej
neslees.
6) DekeÀe³e&#ece ÒekeÀuHe :
JesieJes ieUîee ÒekeÀuHeebceOetve Tpex®eer efveefce&leer nesle Demeleevee Demes Tpee&efveefce&leer keÀjCeejs
ÒekeÀuHe keÀe³e&#ecelesves ®eeueJeuesues efometve ³esle veener. l³eecegUs Tpee& efveefce&leer® ³ee Ke®ee&lener Jee{ nesles.
ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÐegl eerkeÀjCe :
Yeejle ne Kes[erÒeOeeve osMe Demeu³eecegUs ûeeceerCe efJekeÀemeeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. ûeeceerCe
Yeeiee®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demetve HeejbHeeefjkeÀ FbOeveeuee He³ee&³e
cnCetve lemes®e DeewÐeesefiekeÀjCeeuee ®eeuevee osC³eemeeþer ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCe DeeJeM³ekeÀ Deens. ûeeceerCe
efJeÐegleerkeÀjCeeme 20 keÀueceer keÀe³e&¬eÀceele cenÊJe osC³eeme Deeues Demetve 1969 ceO³es ûeeceerCe
efJeÐegleerkeÀjCeeme ®eeuevee osC³eemeeþer ûeeceerC e efJeÐegle ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCeeceO³es ieeJeeb®es efJeÐegleerkeÀjCe Je ke=Àoesve IeìkeÀ cenÊJeHetCe& Deens. ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCeeceO³es Jeml³eeb®es ef JeÐegleerkeÀjCe, ûeeceerCe DeewÐeesefiekeÀ
pees[C³ee, Iejiegleer pees[C³ee, jml³eebJejerue efoJ³eeb®ee efJeÐegle HegjJeþe ³ee GefÎ<ìeb®ee meceeJesMe Deens.munotes.in

Page 104

104efJepeefveefce&leerceOeerue meJee&le mJemle efveefce&leer peueefJeÐegle Demetve ceneje<ì^ele leej eHetj, ì^e@cyes,
met³ee&, JewlejCee, efYeJeHegjer, KeesHeesue er, keÀes³evee, Gpeveer, pee³ekeÀJee[er, YeeìIej DeMee DeveskeÀ efþkeÀeCeer
Jeerpeefveefce&leer kesÀueer peele Demetve mejkeÀejves kegÀìerj p³eesleer, De#e³e ÒekeÀeMe ³eespevee, ûeeceerCe Tpee&
keÀe³e&¬eÀce Demes cenÊJeHetCe& GHe¬eÀce jeyeefJeues Deensle. meÐeefmLeleerle HeJeve®ekeÌke̳eeJejner Jeerpe efveefce&leer
kesÀueer peele Demetve l³ee®es ÒeceeCe Jee{efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lemes®e meewj TpexJej ®eeueCeejer GHekeÀjCes
mJemle Peeu³eeme ûe eceerCe pevelesueener l³ee®ee DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej JeeHej keÀjlee ³esF&ue.
5.8 meejebMe
³ee ÒekeÀjCeele ûeeceerCe Hee³eeYetle mebj®evee mHe<ì kesÀueer Demetve ûeeceerCe mebj®eves®es ûeeceerCe
efJekeÀemeeleerue cenÊJe meebefieleues Deens. ûeeceerCe meb j®evesleerue cenÊJeHetCe& Demeuesues JeenletkeÀ Je
oUCeJeUCe meeOevee®eer ceeefnleer meebefieleueer Demetve JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe meeOeveeb®es oesve ÒekeÀej mHe<ì
kesÀues Deensle.
JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe meeOeve keÀMeeÒekeÀejs ûeeceerCe efJekeÀemeeme ®eeuevee osC³eeme ceole
keÀjleele les mHe<ì kesÀues Demetve JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe meeOeveeb®ee meefJemlej Dee{eJee Iesleuee Deens.
lemes®e peuemeeOevemebHeÊeer®es cenÊJe mHe<ì keÀ©ve J³ekeÌleeriele Je meeJe&peefvekeÀ mJe®íles®es cenÊJe
meebefieleues Deen s. lemes®e efHeC³ee®³ee HeeC³ee meboYee&le Meemevee®eer YetefcekeÀe meebefieleueer Demetve ûeeceerCe
efJeÐegleerkeÀjCee®eer iejpe mHe<ì kesÀueer Demetve ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÐegleerkeÀjCee®eer mecem³ee mHe<ì kesÀueer
Deens.
5.9mJeeO³ee³e
1) ûeeceerCe mebj®eves®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve ûeeceerCe efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe meebiee.
2) JeenletkeÀer®es ÒekeÀej meebietve JeenletkeÀ mecem³ee®es efJeJes®eve keÀje.
3) mebosMeJenvee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
4) peuemeeOevemebHeÊeer®es cenÊJe meebi etve J³ekeÌleeriele Je meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee keÀMeer keÀjlee ³esF&ue les
mHe<ì keÀje.
5) efHeC³ee®³ee HeeC³ee meboYee&le Meemevee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
6) ûeeceerCe efJeÐegleerkeÀjCee®eer iejpe mHe<ì keÀ©ve ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÐegleerkeÀ jCee®ee mecem³ee meebiee.
5.8 meboYe&met®eer
1) [e@. efoueerHe peieleeHe, [e@. megefce$ee HeJeej, ceneje<ì^e®eer DeLe&J³eJemLee, DeLeJe& HeefyuekesÀMevme,
2014.
2) osmeeF& Je YeeuesjeJe, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, efvejeueer ÒekeÀeMeve, HegCes.munotes.in

Page 105

1053) Òee. [e@. jepeWê jmeeU, Yeejleer³e DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe, ³eMeJeblejeJe ®eJneCe ceneje<ì^ cegkeÌle
efJeÐeeHeerþ, veeefMekeÀ, 2002.
4) peesMeer Je ieesmeeJeer, J³eJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe DeeefCe GÐeespekeÀlee, megefJe®eej ÒekeÀeMeve, HegCes.
5) ÒeYeekeÀj osMecegKe, efJeÊeer³e J³eJemLeeHeve, efHebHeUeHegjs De@C[ HeefyueMeme&, veeieHetj.
6) Òee. MeefMekeÀeble nefj Deì^eJeuekeÀj, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer efJekeÀeme OeesjCes, Mesþ ÒekeÀeMeve,
cegbyeF&, 2005.
7) Òee. DeMeeskeÀ [ebies, [e@. efJepe³e keÀek eÀ[s, peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHegj,
1999.
8) [e@. efoueerHe Meb. Heeìerue, [e@. efmcelee YeesF&j, Òee. ÒeJeerCe meve³es, Òee. jcesMe cne$es, ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer leeW[DeesUKe, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF & efJeÐeeHeerþ, 2010.
9) Òee. ®ebêkeÀeble Keb[eYeUs, Yeejleer³e meceepe j®evee DeeefCe HeefjJele&ve, 1998.
10) je<ì^er³e ûeeceerCe Hes³epeue keÀe³e&¬eÀce mJe®í Yeejle efceMeve ceeefnleer HegefmlekeÀe.
11) Fbìjvesì ceeefnleer, ìkeÌkesÀJeejer

munotes.in

Page 106

106IeìkeÀ -6
yeepeejHesþe DeeefCe efJeÊeHegjJeþe
-Òee. efJeJeskeÀ Meeb. ®eJneCe
Heeþe®eer j®evee :
6.1 Heeþe®eer GefÎäs
6.2 ÒemleeJevee
6.3 efJeHeCe vee®eer mebkeÀuHevee
6.4 Mesleceeue yeepeejHesþeb®es ÒekeÀej
6.5 Mesleceeue efJeHeCevee®es cenÊJe
6.6 Mesleceeue efJeHeCeveeleerue oes6.7 efJeHeCeveeleerue oes6.8 efJeÊeHegjJeþe
6.9 ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®es ÒekeÀej
6.10 ke=À6.11 ke=À6.12 ke=À6.13 meejebMe
6.14 mJeeO³ee³e
6.15 meboYe&met®eer
6.1Gefo<ìîes
ûeeceerCe efJeHeCevee®ee DeY³eeme keÀjCes.
Mesleceeue yeepeejHesþeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
Mesleceeue efJeHeCevee®es cenÊJe DeY³eemeCes.
ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®es m$eesle DeY³eemeCes.
ke=À

Page 107

1076.2ÒemleeJevee
Yeejleer³e Mesleer J³eJemee³e ne efvemeiee&® ³ee uenjerHeCeeJej DeJeuebyetve Deens. DeefleJe=<ìer Je
ogieejHeerì F. nJeeceeveeleerue yeoue l³ee®eÒeceeCes efHekeÀebJejerue jesie, ìesUOee[ ³eeefMeJee³e keÀener
Jev³eÒeeCeebkeÀ[tve osKeerue vegkeÀmeeve nesle Demeles. Me sleerleerue ner DeefveefM®elelee keÀe³ece jeefnu³eeves DeveskeÀ
ÒekeÀej®³ee mecem³eebvee MeslekeÀN³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. GlHeeoveHegJe& Je GlHeeove keÀeUeleerue
Oeeske̳eebyejesyej Mesleceeue yeepeejHesþebceO³es iesu³eeveblej osKeerue efkebÀceleerl eerue ®e{ -GleejebcegUs vegkeÀmeeveerme
meeceesjs peeJes ueeieles. l³eecegUs ûeeceerCe peveles®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer nueeKeer®eer Deens. l³eele®e
mejkeÀej®³ee efJeefJeOe OeesjCeeb®ee Mesleceeuee®³ee efkebÀceleerJej HeefjCeece nesle Demelees. DeuHeYetOee jkeÀ Je
Del³euHe YetOeejkeÀ ÒeceeCe peemle Demeu³eecegUs keÀpe&yeepeejer®es ÒeceeCe ³ee Jeiee&le ceesþîee ÒeceeCeele
Demeuesues efometve ³esles. ûeeceerCe Yeeieele mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþîee®³ee megefJeOee Demeu³ee lejer l³ee DeHegCe&
Demeuesu³ee efome tve ³esleele. Depegvener ûeeceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀjer Jeie& meeJekeÀej peceerveoej ³eeb®³ee
keÀ[tve nesCeeN³ee efJeÊeHegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeuesuee efometve ³eslees.
ûeeceerCe Yeeieele mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþîeeÜejs keÀceer J³eepeojeves keÀpe& HegjJeþe kesÀuee peelees.
cee$e keÀeieoHe$eeb®eer Hegle&lee ner yeeye MeslekeÀN³eebmeeþer [eskesÀogKeer þjles. l³eele®e MeslekeÀjer GlHeeokeÀ
keÀejCeeHes#ee DeveglHeeokeÀ keÀejCeemeeþer keÀpee&®ee JeeHej keÀjlees. l³eeletve keÀpe&yeepeejerHeCee Jee {uesuee
efometve ³eslees.
6.3 efJeHeCe vee®eer mebkeÀuHevee
keÀesCel³eener J³eJemee³ee®es ³eMe ns GlHeeovee®³ee keÀe³e&#ece yeepeejHesþsJej DeJeuebyetve Demeles.
DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue GlHeeoveeÒeceeCes®e ke=ÀDeeJeM³ekeÀlee Demeles. ke=ÀMesleceeuee®eer efJe¬eÀer keÀjCes SJe{e®e l³ee®ee DeLe& nesle veener. efJeHeCeve ner meb%ee J³eeHekeÀ Deens. DemebK³e
Mesleele GlHeeoerle Peeuesuee ceeue DemebK³e ûeenkeÀeHe³e¥le Heesn®eefJeC³eemeeþer ceeuee®es, mebkeÀueve,
ÒeceeCeerkeÀjCe Je ÒeleJeejer, meeþJeCe, JeenletkeÀ Òeef¬eÀ³ee, HeleHegjJeþe F. mesJee ®eebieu³ee efjleerves GHeueyOe
keÀ©ve osCes cnCepes Me sleceeue efJe¬eÀer nes³e.munotes.in

Page 108

108mJeeleb$³eÒeeHleerveblej ke=ÀGlHeeoveele Jee{ Peeu³eecegUs Mesleceeue yeepeejHesþsceO³es vesTve efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee efvecee&Ce
Peeuee r. l³eeletve Mesleceeuee®³ee efJe¬eÀermeeþer yeepeejHesþeb®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer.
`efJeHeCeve 'ner GlHeeoerle Jemlet ûeenkeÀeHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®eer Je yeouel³ee J³eeJemeeef³ekeÀ
HeefjefmLeleerMeer me=peveMeerueHeCes pegUJetve IesC³ee®eer Òee f¬eÀ³ee Deens. ûeenkeÀeb®³ee iejpee peeCetve IesC³ee®es,
Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee HegjJeþîeeuee ³eesi³e efoMee osC³ee®es keÀe³e& efJeHeCeveeÜejs kesÀues peeles.
DeLe&Meem$ee®³ee YeemLeue, keÀeue, ceeuekeÀer nkeÌkeÀ GHe³eesefielee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer efJeHeCeve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. ûeenkeÀebvee
³eesi³e JesUer Je ³eesi³e efþkeÀeCeer Jemlet Je mesJee GHeueyOe keÀ©ve osTve efJe¬eÀerÜejs l³eeceO³es ceeuekeÀer nkeÌkeÀ
GHe³eesefielee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer efve ie[erle Demeuesu³ee meJe& keÀe³ee&®ee meceeJesMe neslees.
Keeueerue J³eeK³eeÜejs efJeHeCevee®ee DeLe& DeefOekeÀ mHe<ì nesC³eeme ceole nesF&ue.
1) ’Jemlet DeeefCe mesJeeb®es nmleeblejCe Ie[Jetve DeeCeCeeN³ee Je l³eeb®³ee JeeìHee®eer J³eJemLee GHeueyOe
keÀ©ve osCeeN³ee meJe& Òe³elveeb®ee meceeJesMe efJeHeCeveele neslees.“ -keÌueeke&À Je keÌueeke&À
2) ’efJeHeCeve ner SkeÀ HejmHejebJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee efJeefYeVe J³eeJemeeef³ekeÀ ef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe
keÀjC eejer Òeef¬eÀ³ee Deens. efle®ee GÎsMe, efle®ee GÎsMe efJeÐeceeve Je mebYeeJ³e ûeenkeÀ l³ee iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee Jemlet Je mesJee GHeueyOe keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ³eespevee
DeeKeCes efkebÀceleer efveOee&jCe keÀjCes, efJe¬eÀer Je= ×er keÀjCes lemes®e Jemlet Je mesJee ³eeb®es efJelejCe keÀjCes ne
Demelees.“ -efJeu³ece mì@vìve
3) ’iejpee Je DeeJeM³ekeÀlee ³eeb®eer Hegle&lee nesC³eemeeþer efJeefvece³e -Òeef¬eÀ³ee megueYelesves Heej He[eJeer
cnCetve kesÀu³ee peeCeeN³ee meJe& ceeveJeer e f¬eÀ³eeb®ee efJeHeCeveeceO³es meceeJesMe neslees. “-efHeÀueerHe
keÀesìuej
4) ’GlHeeoveeHeemetve GHeYeesieeHe³e¥le Jemlet Je mesJee Heesn®eefJeC³ee® ³ee ef¬eÀ³eeb®ee efJeHeCeveele meceeJesMe
neslees. mLeeve, mece³e, ceeuekeÀer Je GHe³eesefieles®eer efveefce &leer keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjCeejs les
DeLe&Meem$ee®es SkeÀ Debie Deens.“ -nîegies Je efce®esue
5) ’ûeenkeÀeb®³ee ¬eÀ³eMekeÌleer®ee Deboepe IesTve efJeefMe<ì Jemlet®³ee ceeieCeerceO³es l³ee®es ©Heeblej
keÀjC³eemeeþer Je J³eJemee³e mebmLes®eer DeeefLe&keÀ efkebÀJee Flej GefÎ<ìîes meeO³e keÀjC³eemeeþer Jemlet Je
mesJee ûeenkeÀebHe³e¥le vesTve Heesn®eefJeC³ee®es efJeHeCeve ns SkeÀ J³eJemLeeHeefkeÀ³e keÀe³e& Deens.“ -
Fefvmììîetì Dee@HeÀ ceekexÀefìbie ³et kesÀ
Jejerue J³eeK³eebÜejs Keeueerue cegÐeeb®³ee De eOeejs efJeHeCevee®ee DeLe& DeefOekeÀ mHe<ì nesF&ue.
1) efJeHeCeveeceO³es Jemlet®eer Kejsoer Je efJe¬eÀer ³ee oesIeeb®eener meceeJesMe Deens.
2) Jele&ceeve ûeenkeÀ Je mebYeeJ³e ûeenkeÀ ³eeb®³ee iejpee YeeieefJeCes ne efJeHeCevee®ee GÎsMe Deens.
3) efJeHeCeve ûeenkeÀeb®³ee DeefYe©®eer Je iejpee ue#eele IesTve l³eevegmeej GlHeeove keÀjC³eeme ÒeJe=Êe
keÀjles.munotes.in

Page 109

1094) efJeHeCevee®³ee ef¬eÀ³esceO³es ûeenkeÀeb®³ee ¬eÀ³eMekeÌleer®ee Deboepe ³eslees Je l³eevegmeej GlHeeove
IesC³eemeeþer ÒesjCee efceUles.
ke=Àke=ÀefJe¬eÀer SJe{e DeLe& ³eeceO³es DeefYeÒesle veener. efJeHeCeve ner meb%ee J³eeHekeÀ Demeuesueer efometve ³esles. ke=Àceeuee®³ee efJe¬eÀer yejesyej ³eele DeveskeÀ ueneve ceesþîee mesJee Je Òeef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ke=À®eebieuee YeeJe efceUC³eemeeþer Mesleceeue yeepeejeHe³e¥le Heesn®eefJeCes, ceeue meeþefJeCes, efkebÀceleeryeeyele Je
ûeenkeÀeb®³ee i ejpeebyeeyele meJe& DeHesef#ele ceeefnleer efceUefJeCes, MesleceeueeJej Òeef¬eÀ³ee, HeleHegjJeþîee®³ee
mees³eer F. DeveskeÀ mees³eer Je mesJee efJeHeCeveele DeefYeÒesle Deens.
Lees[ke̳eele ke=ÀMesleceeue DemebK³e ûeenkeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeC³eemeeþer kesÀuesu³ee ef¬eÀ³ee cnCepes efJeHeCeve J³eJemLee nes³e.
ke=À1) Mesleceeuee®ee HegjJeþe DeKeb[HeCes, jemleYeeJeele ûeenkeÀebvee iej pesvegmeej GHeueyOe keÀ©ve osCes.
2) Mesleceeueeuee ³eesi³e YeeJee®eer nceer osCes.
3) MeslekeÀN³eebceO³es GlHeeoveJee{er®eer ÒesjCee peeie=le þsJeCes.
4) ûeenkeÀeb®es Je MeslekeÀN³eeb®es nesCeejs DeeefLe&keÀ Mees5) MeslekeÀN³eebvee r GlHeeefole ceeueeuee yeepeejHesþ GHeueyOe keÀ©ve osCes.
6) MeslekeÀN³eebceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efvecee&Ce keÀjCes.
MeslekeÀN³ee®³ee GlHeeoveeuee GlHeeove Ke®ee&Jej YeeJe efceUefJeC³eemeeþer efJeHeCeve ³eb$eCee
keÀe³e&#ece Je ÒeYeeJeer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
Mesleceeue yeepeejHesþsleerue efJeHeCeve ®e¬eÀ :
MeslekeÀN³eeb®³ee GlHeeovee®³ee efþkeÀeCeeHeemetve les ûeenkeÀ / KejsoeroejeHe³e¥le DeveskeÀ ÒekeÀejs
Òel³e#e Je DeÒel³e#e J³eJenej nesle Demeleele. yeepeejHesþsle ®e¬eÀele c eeuee®es nmleeblejCe kesÀues peeles les
Heg{erueÒeceeCes -
De) Òel³e#e J³eJenej
munotes.in

Page 110

110ye) DeÒel³e#e J³eJenej
6.4 Mesleceeue yeepeejHesþeb®es ÒekeÀej
`yeepeejHesþ' cnCepes DeMeer ³eb$eCee keÀer, efpe®³ee Üejs GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eebvee SkeÀ$e
DeeCetve l³eeb®³eeceO³es J³eJenej nesC³eemeeþer ³eesi³e JeeleeJejCe efvecee&Ce kesÀues peeles. Jemlet Je mesJee ³eeb®eer
Kejsoer -efJe¬eÀer Je l³eemebyebOeer DemeCeeN³ee meJe& ef¬eÀ³ee Je J³eJenejeb®ee meceeJesMe neslees. Mesleceeue
yeepeejHesþeb®es ÒekeÀej ns efJe¬eÀer®³ee mJe©HeeJe©ve He[uesues efometve ³esleele les Heg{erueÒeceeCes -
1) ieeJeele efJe¬eÀer :
DeeþJe[e yeepeeje®es Deblej peemle Demesue lej ceeuee®eer efJe¬eÀer ieeJeele®e kesÀueer peeles. HewMeeb®eer
leele[er®eer iejpe Demeu³eeme Jeenlegke À J³eJemLes®ee DeYeeJe Demeu³eeme DeLeJee MeslekeÀN³eeves Mesleermeeþer
keÀe{uesues meeJekeÀej DeLeJee J³eeHeejer ³eeb®³eekeÀ[tve keÀe{uesues keÀpe& Demeu³eeme l³ee®³ee keÀpe&HesÀ[ermeeþer
ieeJeele®e ceeuee®eer efJe¬eÀer kesÀueer peeles.
2) ÒeeLeefcekeÀ yeepeej :
Mesleceeuee®es ÒeceeCe Lees[s peemle Demeu³eeme Mesleceeuee®eer efJe¬eÀer peJeU®³ee yeepeejele kesÀueer
peeles. Demes ieeJe Hee®e les one ieeJee®³ee ceO³eJeleea efþkeÀeCeer Demeles. DeMee efþkeÀeCeer Mesleceeue SkeÀ$e
keÀjCeejs ÒeeLeefcekeÀ yee peej Demeleele. ³ee yeepeejele ieeJeeleerue efJe¬eÀerHes#ee Mesleceeueeme DeefOekeÀ efkebÀcele
ÒeeHle nesles.
3) IeeTkeÀ yeepeej :
³ee yeepeejHesþsceO³es Mesleceeuee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej Kejsoer -efJe¬eÀer IeeTkeÀ / ceesþîee
mJe©Heele nesles. ÒeeLee fcekeÀ IeeTkeÀ yeepeej Je og³³ece IeeTkeÀ yeepeej ns IeeTkeÀ yeepeeje®es oesve ÒekeÀej
Deensle. ÒeeLeefcekeÀ IeeTkeÀ yeepeejele MeslekeÀjer J³eeHeejer ceeuee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjleele. lej og³³ece
yeepeejele ceeuee®eer efJe¬eÀer ogmeN³ee J³eeHeeN³eec eO³es cnCepes ne J³eJenej J³eeHe ejerJ³eeHeeN³eebceO³es neslees. ³ee
yeepeejele MeslekeÀN³eeb®ee mebyebOe vemelees.munotes.in

Page 111

1114) ceO³eJeleea IeeTkeÀ yeepeej :
og³³ece IeeTkeÀ yeepeejele Kejsoer kesÀuesuee ceeue Debeflece yeepeejele J³eeHeejer JemJe©Heele efJekeÀleele. ûeenkeÀ DeeHeu³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej ³ee yeepeejele ceeuee®eer Kejsoer keÀjleele.
5) pe$ee :
Oeeefce&keÀ Òemebieer leerLe&#es$ee®³ee efþkeÀeCeer ceesþîee pe$ee Yejleele. DeMee efþkeÀeCeer leelHegjl³ee
mJe©Hee®³ee yeepeej Hesþe efvecee&Ce nesleele. DeVeOeev³e, YeepeerHeeuee, peveeJejs, MesleermebyebOeer DeJepeejs F.
peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlegb®eer DeMee efþkeÀeCeer ceesþîee mJe©Heele efJe¬eÀer nesles.
Mesleceeuee uee ³eesi³e efkebÀcele efceUeJeer ³eekeÀefjlee Mesleceeue ef JeHeCeve J³eJemLee keÀe³e&#ece nesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs MeslekeÀjer Je ûeenkeÀ ³eebvee v³ee³e efceUsue Je ceO³emLeeb®es G®®eeìve nesF&ue
nîeemeeþer mejkeÀej Je menkeÀejer ³eb$eCee ³eebveer yeepeejHesþ mLeeHevesceO³es Heg{ekeÀej Iesleuee Deens.
1) menkeÀejer Kejsoer -efJe¬eÀer mebmLee :
Mesleceeueeuee ³eesi³e efkebÀcele efceUeJeer ³eekeÀefjlee menkeÀejer Kejsoer -efJe¬eÀer mebmLee mLeeHeve
keÀjC³eele Deeu³ee. ieeJeHeeleUerJej ÒeeLeefcekeÀ Kejsoer -efJe¬eÀer mebmLee, leeuetkeÀe efkebÀJee efpeune H eeleUerJej
ceO³eJeleea menkeÀejer Kejsoer -efJe¬eÀer mebIe Je jep³e HeeleUerJej jep³e menkeÀejer Kejsoer -efJe¬eÀer mebIe DeMeer
ef$emlejer³e ³eb$eCee mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer.
2) MeemeefkeÀ³e Kejsoer -efJe¬eÀer ³eb$eCee :
efJeefMe<ì nbieeceele Mesl eceeue yeepeejele ³eslees l³eecegUs Mesleceeue efkebÀceleer Ieme©ve MeslekeÀN³ee®es
vegkeÀmeeve nesC³ee®eer oeì Meke̳elee Demeles. l³eemeeþer Mesleceeueeuee DeeOeejYetle efkebÀcele osCes Mesleceeue
Kejsoer keÀjCes, SkeÀeefOekeÀej Kejsoer ³eespeveeÜejs Mee mevee®eer Kejsoer -efJe¬eÀer ³eb$eCee keÀece keÀjles.
3) ke=À³ee yeepeejHesþe jep³e mejkeÀej®³ee efJeefMe<ì keÀe³eÐeevegmeej mLeeHeve nesleele Je keÀe³e&
keÀjleele. Mesleceeueeuee ³eesi³e efkebÀcele, Mesleceeue efJeHeCev e J³eJemLes®³ee meJe& megefJeOee MeslekeÀN³eebvee
HegjefJeu³ee peeleele. ceO³emLeeb®es G®®eeìve nesC³eekeÀefjlee ³ee yeepeejHesþeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer
Deens.
³eeefMeJee³e jep³eeleerue MeslekeÀN³eebvee l³eeb®ee GlHeeoveeuee ³eesi³e YeeJe ef ceUC³eemeeþer l³eeb®eer
oueeue Je ceO³emLeebkeÀ[tve nesCeejer efHeUJeCetkeÀ LeebyeefJeC³eemeeþer lemes®e ûeenkeÀebvee Mesleceeue JeepeJeer
ojele GHeueyOe JneJee ³eemeeþer Meemeve efJeefJeOe ceeiee¥veer MeslekeÀN³eebvee ceole keÀjle Demeles. ³eemeeþer
cenej e<ì^ Meemeveeves ceneje<ì^ jep³e ke=ÀMesleceeue yeepeejHesþsleerue ÒecegKe IeìkeÀ :
yeepeejHesþsle DemeCeejs IeìkeÀ ns yeepeejHesþsleerue keÀe³e& keÀjerle Demeleele Je yeepeejmesJee
GHeueyOe keÀ©ve osC³ eemeeþer Òe³elve keÀjleele. les Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee mJeleb$eHeCes efkebÀJee Yeeefieoejer,
J³eeHeejer mebmLee menkeÀejer efkebÀJee mejkeÀejer mebmLee ³eeÜejs DeeHeues keÀe³e& Heej Hee[erle Demeleele DeeefCe
l³ee®e yejesyej DeeHeu³ee DeefOekeÀeje®eer Debc eueyepeeJeCeer keÀjerle Demeleele.munotes.in

Page 112

1121) mLeeefvekeÀ Kejsoeroej :
mLeeefvekeÀ Kejsoeroej ns mLeeefvekeÀ MeslekeÀN³ee keÀ[tve Mesleceeue Kejsoer keÀjleele. les MeslekeÀjer,
peceerveoej, Kes[îeeleerue ogkeÀevekeÀej, efHeÀjles J³eeHeejer Òeef¬eÀ³ee GÐeespekeÀ mejkeÀejer efkebÀJee mejkeÀejer
meesmee³eìîee ³eeb®³eekeÀ[tve Mesleceeuee®ee mebûen keÀjleele. mLeeefvekeÀ Kejsoeroej GlHeeove les IeeTkeÀ
efJe¬eÀer efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee keWÀêeHe³e¥le Heesnes®eefJeC³eemeeþer JeenletkeÀer®eer J³eJemLee keÀjleele. lemes®e
MeslekeÀN³ee®³ee yeepeejHesþefJeDeeefLe&keÀ ceole osKeerue keÀjleele.
2) IeeTkeÀ J³eeHeejer :
IeeTkeÀ J³eeHeejer MeslekeÀN³eebkeÀ[tve efkebÀJee mLeeefvekeÀ KejsoeroejebkeÀ[t ve GlHeeove Iesleele DeeefCe
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer, IeeTkeÀ J³eeHeejer, DeeefCe keÀejKeeveoejebvee efJekeÀleele yeepeejHesþsleerue ceesþs OeeskesÀ
l³eebvee menve keÀjeJes ueeieleele.
3) De[l³ee DeeefCe oueeue :
GlHeeokeÀ DeeefCe IeeTkeÀ J³eeHeejer ³e eb®es GlHeeove vesnceer yeepeejHesþsle ³esle Demeles. Hejbleg
Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee l³ee®³eeJej ue#e osT MekeÀle veener. De[l³ee ueeskeÀebmeeþer Jemlet Kejsoer keÀjlees DeeefCe
efJekeÀlees l³ee®³ee yeou³eele De[le Ieslees. lej oueeue DeÒel³e#eHeCes Kejsoe roej DeeefCe efJe¬esÀles ³eebvee
SkeÀ$e DeeCeC³ee®es keÀece keÀjlees. l³eebvee efJeefJeOe yeepeejHesþsleerue efkebÀceleer®es, HegjJeþîee®es Je ueeskeÀeb®³ee
iejpes®es meKeesue %eeve Demeles. meuueeieej Je ceO³emLe DeMeer l³ee®eer YetefcekeÀe Demetve þjeefJ ekeÀ oj
IesTve lees DeeHeues keÀe³e& Heej Hee[le Demelees.
4) efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer :
efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer ns IeeTkeÀ He×leerves ceeue efJekeÀCeeN³eebkeÀ[tve ceeue Kejsoer keÀjleele DeeefCe
ûeenkeÀebvee jespe®³ee jespe Jemlet HegjefJeC³ee®eer keÀe ce keÀjleele. meeOeejCe les ÒeleJeejer, Òeef¬eÀ³ee ceeuee®eer
Hegve&yeebOeCeer keÀ©ve ûeenkeÀe®³ee iejpesÒeceeCes efJe¬eÀer keÀjleele.
5) GlHeeokeÀ :
yeepeejHesþsleerue ne cenÊJee®ee IeìkeÀ DeeHeues GlHeeove Kes[îeele®e efkebÀJee ceesþîee yeepeejele
efJekeÀlees. lemes®e ceesþs MeslekeÀjer ueneve MeslekeÀN³ee®es GlHeeove SkeÀ$e keÀjleele DeeefCe IeeTkeÀ
J³eeHeeN³eeuee efJekeÀleele.
6) Flej IeìkeÀ :
ns Òel³e#e Kejsoer -efJe¬eÀer®es J³eJenej keÀefjle veenerle. Hejblet yeepeej Òeef¬eÀ³esle DeeefCe
yeepee jHesþs®eer keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³eeme ceesþîee ÒeceeCeele mene³³e keÀefjle Demeleele.
6.5 Mesleceeue efJeHeCevee®es cenÊJe
Mesleceeueeuee efJe¬eÀer J³eJemLesJej Mesleer #es$ee®ee efJekeÀeme DeJeuebyetve Demeuesuee efometve ³eslees.
keÀejCe ³eesi³e e fJe¬eÀer J³eJemLee, keÀe³e&#ece keÀe³e&ÒeCeeueer Demesue lej®e ke=ÀefceUles. l³ee ¢<ìerkeÀesveeletve Mesleceeue efJeHeCevee®es cenÊJe DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.munotes.in

Page 113

1131) Mesleceeue GlHeeoveeme ÒesjCee :
Yeejleer³e Mesleer efvemeiee&®³ee uenjerHeCeeJej DeJeuebyetve Deens. Mesleer J³eJemee³eele meelel³eeves
OeeskesÀ Demeuesues efometve ³esleele. yeepeej ³eb$eCee pej efvekeÀesHe Demesue lej GlHeeoveeuee efveefM®ele
efkebÀceleer®eer nceer Demesue lej MeslekeÀjer Òesjerle nesTve GlHeeove Ieslees. ns GlHeeove Jee{ermeeþer HeÀej
GHe³egkeÌle Deens. keÀejCe #es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer melele GlHeeoveJee{er®eer ÒesjCee efceUCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
2) Mesleceeueeuee jemle efkebÀcele :
Mesleceeuee®eer efJe¬eÀer J³eJ emLee ³eesi³e Demeu³eeme Mesleceeueeuee jemle YeeJe ÒeeHle neslees. DeeefCe
Mesleceeueeuee jemle YeeJe ÒeeHle Peeu³eeme MeslekeÀjer GlHeeove Jee{ermeeþer Òeeslmeeefnle neslees. l³eeletve
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeme ®eeuevee efceUtve jespeieej efveefce&le er nesles.
3) efkebÀcele mLew³e& :
Mesleceeuee®³ee efkebÀceleerceO³es mLew³e& jenC³eekeÀefjlee efJe¬eÀerJ³eJemLee cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe
yepeeJeles. ieesoeces, megOeeefjle meeþJeCetkeÀ megefJeOee, l³eecegUs MeslekeÀN³ee®eer Òeleer#ee #ecelee Jee{les J e
Meslece euee®³ee efkebÀceleerle ®e{Gleej nesle veener Je Mesleceeuee®³ee efkebÀceleerle efmLejlee efvecee&Ce nesles.
4) efJe¬esÀ³e Jee{eJ³eele Jee{ :
Yeejleer³e Mesleer ner GojefveJee&ne®eer Mesleer cnCetve DeesUKeueer peeles. efyeiej Mesleer #es$eele erue
ueeskeÀ, Òeef¬eÀ³ee GÐeesie DeeefCe efvecee&leer®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve efJe¬esÀ³eJee{eJ³eeuee HeÀej cenÊJe Deens.
Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLee ÒeYeeJeer DeeefCe MeslekeÀN³eeb®³ee nerlee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve keÀe³e& keÀjle Demesue
lej efJe¬eÀs³e Jee{eJ³eele Jee{ nesC³eeme ceole nesles.
5) MeslekeÀN³eeb®³ee jenCeerceeveele Jee{ :
®eebieu³ee efJeHeCeve J³eJemLescegUs MeslekeÀN³ee®³ee Mesleceeueeuee ³eesi³e efkebÀcele ÒeeHle nesles. l³eeletve
MeslekeÀN³eeb® ³eeDeeefLe&keÀ efmLeleerle HeefjCeeceke ÀejkeÀ yeoue Ie[tve ³eslees. l³eeletve jenCeerceevee®ee opee&
Gb®eeJelees.
6) DemebIeìerle MeslekeÀjer Jeiee&®es efnle :
MeslekeÀjer Jeie& ne mebIeìerle veener lees efJeKetjuesuee Deens. l³eecegUs l³eeme DeveskeÀ mebkeÀìebvee
leeW[ ÐeeJes ueeieles. l³e ecegUs DemebIeefìle MeslekeÀN³eeb®es efnle meeOeC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Mesleceeue
efJeHeCeve J³eJemLesme cenÊJee®es mLeeve Deens.
6.6 Mesleceeue efJeHeCeveeleerue oesMesleceeue efJe¬eÀer J³eJemLes®es ueeYe meJe&®e MeslekeÀN³eebvee GHeueyOe nesl e veener. keÀejCe ûeeceerCe
DeLe&J³eJemLesleerue yeepeejJ³eJemLee oesMeslekeÀN³ee®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesles. ³eeuee efJeHeCeve J³eJemLesleerue oesHeg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.munotes.in

Page 114

1141) HeleHegjJeþîee®³ee DeHegN³ee mees³eer :
MeslekeÀN³eeuee GlHeeokeÀ lemes®e DeveglHeeokeÀ keÀejCeemeeþer HewMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
HeleHegjJeþîee®³ee DeHegN³ee mees³eercegUs meeJ ekeÀej lemes®e peceerveoejebkeÀ[ tve keÀpe& IesC³eeefM eJee³e He³ee&³e
jenle veener DeeefCe keÀpee&®³ee HesÀ[ermeeþer efceUsue l³ee efkebÀceleeruee yeepeejele DeLeJee meeJekeÀejeuee ceeue
efJekeÀeJee ueeielees. SkeÀe®e JesUer yeepeejele ceeue Deeu³ee veblej ceeuee®³ee efkebÀceleer Iemejlee le HeefjCeece
³eesi³e efkebÀcele osKeerue GlHeeoveeuee efceUle veener.
2) JeenlegkeÀer®³ee DeHegN³ee mees³eer :
jep³eeleerue ûeeceerCe Yeeieeuee pees[Ceejs jmles yeejceeF& JeenletkeÀ J³eJemLee DeÐeeHener GHeueyOe
veener. l³eecegUs JeenletkeÀ Ke®e& Jee{ lees. veeMebJele ceeue JesUsle yeepeejele Heesn®ele veener. l³eecegUs
vegkeÀmeeve nesles. JeenletkeÀer®es oj peemle Demeu³eeves GHeueyOe JeenletkeÀ J³eJemLee MeslekeÀN³eeuee HejJe[le
veener. HeefjCeeceer efceUsue l³ee efkebÀceleeruee MesleeJej®e ceeue efJe keÀeJee ueeielees.
3) Mesleceeue meeþJeCetkeÀer®³ee DeHegN³ee mees³eer :
meeþJeCetkeÀer®³ee mees³eer DeeJeM³ekeÀ l³ee ÒeceeCeele GHeueyOe veenerle. p³ee Deensle l³ee
DemeceeOeevekeÀejkeÀ Je DeMeem$eer³e Demeuesu³ee efometve ³esleele. l³eecegUs 10 les 3 0… Mesleceeuee®eer
veemee[er nesles. l³eecegUs Mesleceeue meeþJeuee lejer vegkeÀmeeveerme meeceesjs peeJes ueeieles.
4) ceO³emLeeb®es Je®e&mJe :
Mesleceeuee®³ee efJe¬eÀer ojc³eeve MeslekeÀN³eebvee DeveskeÀ ceO³emLeebvee meeceesjs peeJes ueeieles. ne Je ie&
MeslekeÀN³eeb®es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele Meesceesþîee ÒeceeCeele ceO³emLeJeie& veHeÀe keÀceJetve MeslekeÀN³ee®es Mees5) iewjJ³eJenej :
Mesleceeue efJekeÀle Iesleevee ceO³emLeebkeÀ[tve DeveskeÀ iewjÒekeÀej kesÀues peeleele. Jepeve ceeHeeceO³es
HeÀmeJeCetkeÀ, ceenerleer iegHle þsJeCes, keÀceer efkebÀcele osCes, legì oeKeefJeCes, osCeieer efmJekeÀejCes, F. ceeiee&veer
MeslekeÀN³eeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ kesÀueer pee les.
6) ÒeleJeejer®ee DeYeeJe :
YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleervegmeej Mesleceeuee®eer Òele osKeerue efYeVe mJe©Hee®eer Demeles. GlHeeefole
kesÀuesu³ee Mesleceeuee®es ÒeceeCeerkeÀjCe DeeefCe ÒeleJeejer keÀ©ve Mesleceeue yeepeejele efJe¬eÀermeeþer DeeCeu ee lej
Mesleceeueeme ³eesi³e efkebÀcele ÒeeHle nesT MekeÀles. cee$e Yeejleer³e MeslekeÀjer ÒeleJeejer ÒeceeCeerkeÀjCe ve
keÀjlee®e yeepeejele Mesleceeue DeeCelees. HeefjCeeceer ®eebieu³ee ceeueeuee ®eebieueer efkebÀcele ÒeeHle nesle veener.
7) yeepeejefJ eMeslekeÀjer Jeiee&uee ³eesi³e efveCe&³e IesC³eemeeþer yeepeej ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀ Demeles. lej®e lees
efJe¬eÀer meboYee&le ³eesi³e efveCe&³e IesT MekeÀlees. ner ceeefnleer Je=ÊeHe$es, ogjoMe&ve, js[erDees, Fbìjvesì F.
ceeO³eceeletve Òemeeefjle nesles. ner meeOeves MeslekeÀN³eepeJeU veme leele DeLeJee l³ee JeeHejC³eeJej ce³ee&oe
Demeleele. l³eecegUs yeepeej efJe

Page 115

1158) MeslekeÀN³ee b®³ee DemebIeìerleHeCee :
jep³eeleerue Mesleke Àjer efJeKegjuesuee Deens. De%eeveer DeefMeef#ele DemebIeìerle Deens.
DemebIeìerleHeCeecegUs l³eeb®eer meewoeMekeÌleer keÀceer jenles. mebIeìerle J³eeHeejer, meeJekeÀej Je oueeueeb®³ee
mebIeìerleHeCeecegUs MeslekeÀN³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
9) peeieeflekeÀ ceeueeMeer mHeOee& :
peeieeflekeÀerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe efmJekeÀeju³eeves jep³eeleerue peieeleerue yeepeej
Kegues Peeues Deensle. l³eecegUs efJeefJeOe osMeeletve jep³eele ceeue ³esT ueeieuee Deens. nîee ceeuee®ee opee&
DeeefCe HejJe[Ceejer efkebÀcele Demeu³eecegUs l³ee®³eeMeer mHeOee& keÀjeJeer ueeiele Deens.
6.7 efJeHeCeveeleerue oesMesleceeue efJeHeCeve J³eJemLee oesnesles Je MeslekeÀjer keÀpe&yeepeejer neslees. MeslekeÀN³ee b®ee ne keÀpe&yeepeejerHeCe ogj keÀjC³eemeeþer, Mesleceeueeuee
³eesi³e efkebÀcele ÒeeHle nesC³eemeeþer efJeHeCeve J³eJemLesleerue oesMeslekeÀN³eeb®³ee mecem³ ee otj nesT MekeÀleerue. Keeueerue GHee³eebÜejs Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLesleerue oesotj keÀjlee ³esleerue.
1) mebmLeelcekeÀ efJe¬eÀer J³eJemLee :
DemebIeìerle yeepeejHesþsleerue oesefvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Mesleceeueeuee ³eesi³e efkebÀcele ÒeeHle nesC³eemeeþer, ceO³emLeeb®es G®®eeìve
keÀjC³eemeeþer efve³eb$eerle yeepeejHesþe mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee. efve³eb$eerle yeepeejHesþebcegUs MeslekeÀN³eeb®eer
HeÀmeJeCetkeÀ ve neslee l³eeb®³ee GlHeeoveeuee ³eesi³e efkebÀcele ÒeeHle nesT MekeÀles.
2) JeenletkeÀ megefJeOeeb®ee efJekeÀeme :
Yeejle ne Keb[Òee³e osMe Deens. Mesleceeuee®es SkeÀef$ekeÀjCe ner cenÊJee®eer yeeye Demeuesueer
efometve ³esles. ieeJeeleerue Òel³eskeÀ jmles cegK³e jml³eeuee Je jsuJesceeiee&uee pees[u³eeme DeefOekeÀ ®eebieueer
JeenletkeÀ J³eJemLee efvecee&Ce nesT MekeÀles. ³eemeeþer ieeJe lesLes jmlee DeeefCe JeenletkeÀ megefJeOee Deeu³eeme
yeepeejHesþsle GlHeeove osCes MeslekeÀN³eeme Meke̳e nesTve l³e e®³ee veHe̳eele osKeerue Jee{ nesF&ue. ³ee
yeeyeeR®³ee keÀcelejlescegUs l³eeuee ³esF&ue l³ee efkebÀceleeruee ceeue efJekeÀeJee ueeielees. l³eecegUs l³eeHeemetve
nesCeejs vegkeÀmeeve ìeUlee ³esF&ue.
3) meceeve JepeveceeHes Je HeefjCeece He×leer®ee JeeHej :
HeejbHeeefjkeÀ yeepeejHesþsle Mesleceeue Kejsoermeeþer efJeefYeVe JepeveceeHes JeeHejueer peele nesleer.
l³eeletve l³eeb®es DeeefLe&keÀ MeesefmJekeÀejueer. l³eeletve Jepeve ceeHes J³eJenejele SkeÀJeeke̳elee Deeuesueer Deens Je MeslekeÀN³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ
LeebyeC³eeme ceole efceUeueer Deens.
4) meeþJeCetkeÀer®³ee megefJeOeebceO³es Jee{ keÀjCes :
Mesleceeue GlHeeovee®³ee veemee[erletve MeslekeÀN³eeb®es vegkeÀmeeve nesl e Demeles. pej ceO³eJeleea
efþkeÀeCeer Mes leceeue meeþJeCetkeÀermeeþer iees oeces / keÀesþej yeebOeu³eeme l³ee®ee HeÀe³eoe MeslekeÀN³eeuee nesTmunotes.in

Page 116

116MekesÀue. keÀejCe MeslekeÀN³eekeÀ[s meeþJeCetkeÀer®³ee megefJeOee vemeu³eeves ³esF&ue l³ee efkebÀceleeruee ceeuee ®eer
efJe¬eÀer keÀjeJeer ueeieles. l³eemeeþer menkeÀejer mebmLee, jep³e ieesoece ceneceb[U, keWÀê ieesoece
ceneceb[Ue®eer meeþJeCetkeÀ ie=ns efJekeÀefmele kesÀueer Deensle. l³eeb®eer mebK³ee Jee{u³eeme MeslekeÀN³ee®eer
meewoeMekeÌleer Jee{sue.
5) ÒeleJee jer Je ÒeceeCeerkeÀjCe :
Mesleceeuee®eer efJe¬eÀer ³eesi³elee Jee{efJeC³eemeeþer Mesleceeuee®es ÒeleJeejer Je ÒeceeCeerkeÀjCe keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. ÒeleJeejer Je ÒeceeCeerkeÀjCee®³ee DeYeeJeecegUs J³eeHeeN³eebvee Mesleceeuee®eer Kejsoer
kesÀu³eevebl ej l³eele YesmeU keÀjlee ³esles. Mesleceeuee®es ÒeceeCeerkeÀjCe Je ÒeleJeejer ve kesÀu³eeme l³eeuee ³eesi³e
ûeenkeÀ ÒeeHle nesle veener DeeefCe Mesleceeueeme DeHesef#ele efkebÀcele ÒeeHle nesle veener. ÒeceeCeerkeÀjCee®³ee
megefJeOee menpe GHeueyOe Peeu³ee me MeslekeÀN³eeme DeeHeu³ee Mesleceeuee®ee opee& leHeemeCes DeeefCe ³eesi³e
efkebÀceleerme ceeue efJekeÀCes Meke̳e nesCeej Deens.
6) ceO³emLeeb®es G®®eeìve keÀjCes :
Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLesle Demeuesues meeJekeÀej, efkeÀjkeÀesU J³eeHeejer, De[ les, Spebì,
oueeue F. ceO³emLeeb®es G®®eeìve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe ns Òel³eskeÀ ceO³emLe DeeHeu³ee
efnlemebyebOee®es j#eCe keÀjlees. MeslekeÀN³ee®es nerle cee$e meeOeCes %eeve veener. ³eekeÀefjlee GlHeeokeÀ les
GHeYeeskeÌlee ³eeleerue ceO³emLee b®eer meeKeUer keÀceerle keÀceer keÀ©ve MeslekeÀN³eeme peemle veHeÀe efceUJetve oslee
³esF&ue.
7) yeepeej ceeefnleer®es ÒemeejCe :
MeslekeÀN³eebvee Mesleceeuee®³ee efJeHeCeve J³eJemLesleerue ceeefnleer, yeepeejYeeJe, DeeJekeÀ -peeJekeÀ
³ee®eer ceeefnlee r DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeletve MeslekeÀN³ee®es yeepeejYeeJee®³ee meboYee&leerue DeekeÀueve
Jee{sue. keÀesCeles efHekeÀ I³eeJes, GlHeeoveeuee keÀesCel³ee yeepeejele keÀe³e efkebÀcele Deens. ³ee®eer meJe& ceeefnleer
l³eeme efceUeu³eeme l³ee®³ee veHeÌ ³ee®³ee ÒeceeCeele Jee{ nesF&ue l³eemeeþer yeepeejefJeDeekeÀeMeJeeCeer, ogjoMe&ve Je=ÊeHe$es F. MeslekeÀN³eebHe³e¥le Heesn®etve MeslekeÀN³eeb®eer nesCeejer HeÀmeJeCetkeÀ ìeUlee
³esT MekeÀles.
8) menkeÀejer efJeHeCeve J³eJemLes®ee efJe keÀeme :
Mesleceeuee®³ee yeepeejHesþsleerue oesHe³ee&³e Deens. l³eecegUs GlHeeokeÀ Je ûeenkeÀ ³eeb®³ee Lesì mebHeke&À nesT MekeÀlees. ceO³emLeeb®es G®®eeìve
nesT MekeÀles. menkeÀejer efJeHeCe ve J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeletve MeslekeÀN³eeuee keÀpe&, meeþJeCetkeÀ megefJeOee,
efye³eeCes, Deewpeejs, Keles F. DeeJeM³ekeÀ yeeyeer keÀceer efkebÀceleerle GHeueyOe nesT MekeÀleele.
9) efkebÀcele efmLejerkeÀjCe :
Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLesceO³es efkebÀcele efmLejerkeÀjCee®ee DeYeeJe efomelees. efkeÀceeve DeeOeejYetle
efkebÀcele þjefJeCes, DeefleefjkeÌle Mesleceeuee®eer Kejsoer / efJe¬eÀer DeVeOeev³e ceneceb[Ue®eer mLeeHevee efve³ee&le
efJe

Page 117

11710) MeslekeÀjer mebIeìveeceO³es Jee{ :
MeslekeÀjer Jeie& efJeKegjuesuee Demeu³eeves DemebIeìerle Demelees. lej Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLesle
Dee{Utve ³esCeejs ceO³emLe J³eeHeejer, De[les ns mebIeìerle Demeleele. l³eecegUs l³eeb®es Je®e&mJe efometve ³esles.
pej MeslekeÀjer mebIeìerle Peeues lej MeslekeÀjer Dev³ee³ee®ee cegkeÀeyeuee keÀ© MekeÀleerue. l³eemeeþer
MeslekeÀN³eeb®³ee mebIeìveskeÀ[s DeeefCe mebIeìerleHeCeekeÀ[s ue#e HegjefJeCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens.
efJeHeCeve ³eeb®ee DeY³eeme keÀjleevee efJeHeCeve cnCepes keÀe³e? yeepeejHesþeb®es ÒekeÀej, Mesleceeue
efJeHeCeve J³eJemLes®es cenÊJe efJeMeslekeÀN³eeuee ceesþîee ÒeceeCeele veg keÀmeeveerme meeceesjs peeJes ueeieles. MeslekeÀN³eeuee nesCeejs vegkeÀmeeve
ìeUe³e®es Demesue lej efJeHeCeve J³eJemLesleerue oesyeje®e HeÀjkeÀ He[t MekesÀue ³eemeeþer Mesleceeue efJeHeCeve J³eJem Lesleerue oesGHee³e meg®eefJelee ³esleerue ³ee®ee Dee{eJee IesC³eele Deeuee Deens.
6.8 efJeÊeHegjJeþe
ÒemleeJevee :
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee ner Mesleer ÒeOeeve DeLe&J³eJemLee cnCetve DeesUKeueer peeles.
DeLe&J³eJemLes ®ee keÀCee cnCetve DeesUKeu³ee peeCeeN³ee Mesleeruee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle Del³eble
cenÊJee®es mLeeve Deens. Òee.[er.Sme.[sJnerpe ³eebveer, ’Mesleer ns®e #es$e cegueYetle Demetve ³ee #es$eelegve®e
Flej #es$es efJekeÀefmele Peeueer Deensle.“ Demes cel e J³ekeÌle kesÀues Deens. keÀesCel³eener osMee®ee efJekeÀeme ne
ceeieCeer ÒeceeCes DeVeOeev³e efveefce&leer ve Peeu³eeme ceboeJelees. l³eeletve DeVeOeev³ee®eer iejpe lemes®e efJeosMeer
®eueve ÒeeHle nesC³eeme ceole nesles. lemes®e Mesleer #es$eeletve GlHee efole Peeuesuee ceeue DeewÐeesefiekeÀjCee®eer
efoMee efveefM®ele keÀjerle Demelees. l³eeletve osMee®³ee je<ì^er³e GlHeVeele Mesleer #es$ee®es mLeeve cenÊJeHetCe&
Demeu³ee®es Dee{Utve ³esles.
Yeejleer³e Mesleer®ee efJe®eej kesÀu³eeme Mesleer J³eJemee³eel e Del³euHe Je DeuHeYetOeejkeÀeb®es ÒeceeCe
DeefOekeÀ Demeuesues efometve ³esles. DeeefLe&keÀ efmLeleercegUs Mesleer J³eJemee³eele Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme
les DemeceLe& þjleele. HeefjCeeceer keÀpe&yeepeejerHeCee®es ÒeceeCe l³eeb®³eeceO³es ceesþî ee ÒeceeCeele Demeuesues
efometve ³esles. Yeejleer³e MeslekeÀjer ne keÀpee&le pevcelees. keÀpee&le peielees Je keÀpee&le cejlees Demes efJeOeeve
Yeejleer³e MeslekeÀN³eeb®³ee meboYee&le kesÀues peeles.
Yeejleer³e ke=ÀyeepeejHesþ ns oesve ceeie& ÒeYeeJeer þ© MekeÀleele. ÒeecegK³eeves Yeejleer³e Mesleeruee ³eesi³e ÒeceeCeele
Yeeb[Jeuee®ee HegjJeþe Peeu³eeme Mesleer#es$ee®ee meJee¥ieerCe Je meblegefuele efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesF&ue.
Mesleer GlHeeoveemeeþer Deepe®³ee ³egieele megOeeefjle efye³eeCes, Keles, efkeÀìkeÀveeMekesÀ, DeJepeejs F. ®ee JeeHej
keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. cee$e ne Yeeb[Jeuee®ee HegjJeþe keÀjCeejer ³eb$eCee me#ece
Demeuesueer efomele veener. pej ceeHeÀkeÀ J³eepe ojeves JesUsJej keÀpe& HegjJeþe Peeu³eeme l³ee®es ®eebieues
HeefjCeece efometve ³esleerue. l³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve MeslekeÀN³eebvee efJeÊeHegjJeþîee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeuesueer
efometve ³esslesmunotes.in

Page 118

118efJeÊeHegj Jeþîee®eer mebkeÀuHevee :
ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþe cnCepes ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleer DeeefCe efyeiej Mesleer GHe¬eÀceebvee je<ì^er³e
yeBkeÀekeÀ[tve kesÀuee peeCeeje keÀpe&HegjJeþe nes³e.
ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþe cnCepes je<ì^er³eke=Àle yeBkeÀebkeÀ [tve ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleer DeeefCe efyeiej
Mesleer GHe¬eÀce ³eebvee ceeueceÊes®³ee leejCesJej GlHeeove keÀe³ee&meeþer kesÀuee peeCeeje keÀpe& HegjJeþe nes³e.
efJeÊeHegjJeþe :
efJeÊeHegjJeþe ne vesnceer keÀpe&oeje®eer ceeueceÊee leejCe þsTve GlH eeove keÀe³ee&meeþer kesÀuee
peeCeeje mebmLeelcekeÀ keÀpe& HegjJeþe nes³e. efJeÊe HegjJeþîee®³ee yeeyeleerle meeOeejCe ceeueceÊes®³ee
cegu³ee®³ee 50… keÀpe&HegjJeþe kesÀuee peelees.
HeleHegjJeþe :
J³ekeÌleer®eer cnCepes®e l³ee J³ekeÌleerkeÀ[s GHeueyOe D emeCeejer mLeeJej Je pebiece ceeueceÊee nes³e.
³ee ceeueceÊes®³ee cegu³eebkeÀveeJe©ve J³ekeÌleer®eer Hele þjles. J³ekeÌleer®eer Hele efJe®eejele IesJetve keÀpe& HegjJeþe
kesÀuee peelees.
ûeeceerCe keÀpe& HegjJeþîee®es mJe©He :
Yeejleer³e Mesleer J³eJeme e³ee®es mJe©He ue#eele Iesleues Demelee ke=ÀDel³euHeYetOeejkeÀ, efmeceeble YetOeejkeÀ, ûeeceerCe keÀejeieerj ³eeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demeuesueer efometve ³esles.
yengmebK³e Mesleer ner keÀesj[Jeent mJe©Hee®eer Demeuesueer efometve ³esles. ceevmegve®eer DeefveefM®elelee,
ogyejesyej®e GHeYeesieemeeþer keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. DeeefCe l³eemeeþer pec eerveoej DeeefCe meeJekeÀej
ne SkeÀcesJe ceeie& l³eeb®³eekeÀ[s Demeuesuee efometve ³eslees. ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®es mJe©He efJe®eejele Iesleevee
MeslekeÀN³eebvee ÒeecegK³eeves oesve keÀejCeebmeeþer keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
De) GlHeeokeÀ keÀejCeemeeþer
ye) GHeYeesie keÀejCeemeeþer
GlHeeokeÀ keÀejCeemeeþer leerve ÒekeÀej®eer keÀpex efoueer peeleele. DeuHekeÀeueerve, ceO³ekeÀeueerve,
efoIe&keÀeueerve. DeuHekeÀeueerve keÀpe& ns SkeÀ JekeÀpe& Demes osKeerue cnCeleele. GlHeeokeÀ keÀejCeemeeþer 1 les 5 JeDemeles. l³eeuee ceO³ece cegoleer®es keÀpe& Demes cnCeleele. lej efoIe& cegoleer®es keÀpe& 5 les 15 Jecegoleermeeþer efo ues peeles.
ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®es mJe©He efJe®eejele Iesleevee GlHeeokeÀ keÀejkeÀeÒeceeCes DeveglHeeokeÀ
keÀejkeÀemeeþer osKeerue keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ns keÀpe& Oeeefce&keÀ, meCe meceejbYeemeeþer,
Je[erueesHeeefpe&le keÀpe& vewme efie&keÀ DeeHeÊeer ³eecegUs efvecee&Ce nesCeejer iejpe HegCe& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Demeles. keÀceer OeejkeÀ #es$e ,kegÀìgbyee®ee ceesþe DeekeÀej, J³emeveeefOevelee v³ee³eeue³eerve Jeeo -efJeJeeo,
meeJekeÀejekeÀ[tve nesCeejs Mees

Page 119

1196.9 ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®es ÒekeÀej
Mesleer J³eJemee³e DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele keÀpe&HegjJeþîee®es OeesjCe þjefJele Demeleevee keÀpee&®es
p³eeÒeceeCes GlHeeokeÀ DeeefCe DeveglHee okeÀ Demes JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. l³ee®e ÒeceeCes efJeÊeHegjJeþîee®es
ÒekeÀej efJe®eejele I³eeJes ueeieleele. ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®es 1) mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþe 2) efyeiej
mebmLeelcekeÀ Demes oesve ÒekeÀej He[leele.
1) efyeiej mebmLeelce keÀ efJeÊe HegjJeþe :
J³ekeÌleerkeÀ[tve kesÀu³ee peeCeeN³ee keÀpe& HegjJeþîeeuee efyeiej mebmLeelcekeÀ keÀpe& HegjJeþe
cnCeleele. ³ee keÀpe& HegjJeþîeele meeJekeÀej peceerveoej, osMeer Hes[eroej, efveOeer, ef®eìHebÀ[dme ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. ³ee®e yejesyej efce$e, veelesJeeF&keÀ, F. osKeerue meceeJesMe neslees. ³ee keÀpe& HegjJeþîee®eer
JewefMe<ìîes KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) efyeiej mebmLeelcekeÀ keÀpe& HegjJeþîee®eer efnMesyee®eer leHeemeCeer mejkeÀejer ³eb$eCes ceeHe&Àle nesle ve ener.
2) efyeiej mebmLeelcekeÀ keÀpe& HegjJeþe Yeejleer³e yeBkeÀeRie keÀ#es yeensj keÀece keÀjCeeN³ee mebmLee DeeefCe
J³ekeÌleer keÀ[tve kesÀuee peelees.
3) ³ee keÀpe& HegjJeþîeeJej mejkeÀejer efve³eb$eCe vemeles.
4) efyeiej mebmLeelcekeÀ keÀpe& HegjJeþ e keÀjCeeN³ee meom³ee®es keÀpe&oejeMeer DeveewHe®eeefjkeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ
mJe©Hee®es mebyebOe Demeleele.
5) DeeefLe&keÀ J³eJenejele iegHlelee HeeUueer peeles.
6) efyeiej mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþekeÀ[tve leelkeÀeU keÀpe& HegjJeþe kesÀuee peelees.
7)keÀpe& ÒeeHleermeeþer HeÀej ceesþîee, efkeÀ®ekeÀì keÀeieoHe$eeb®eer Hegle&lee keÀjeJeer ueeiele veener.
8) GlHeeokeÀ lemes®e DeveglHeeokeÀ keÀejCeemeeþer osKeerue keÀpe& HegjJeþe kesÀuee peelees.
efyeiej mebmLeelcekeÀ efJeÊe HegjJeþîee®es m$eesle :
³ee m$eesleeceO³es Keepeieer meeJekeÀej, J³eeHeejer, De[les, oueeue, veelesJeeF&keÀ, peceerveoej F.
J³ekeÌleer®ee meceeJesMe neslees. ³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) meeJekeÀej :
Yeejlee®³ee ûeeceerCe Yeeieele oesve ÒekeÀej®es meeJekeÀej Demeleele. keÀener pe ceerveoej meeJekeÀej
Demeleele. lej keÀener J³eeHeejer meeJekeÀejer®ee J³eJemee³e keÀjleele. ³eeefMeJee³e kesÀJeU meeJekeÀejer J³eJemee³e
keÀjCeeje Jeie& osKeerue Dee{Ulees. ne ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÊeHegjJeþîee®³ee m$eesle Deens meeJekeÀej keÀpe&
oslees. HeCe þsJeer efmJekeÀejle veener. owvebefove Je leele[er®³ee keÀpee&®eer iejpe YeeieefJeC³eemeeþer meeJekeÀej
keÀpe& oslees. HegJeea MesleerJejerue keÀpee&®ee efnmmee 70… FlekeÀe neslee. Deepe lees 16.1… FlekeÀer efnmmee
Demeuesuee efometve ³eslees. De epener ³ee®³eekeÀ[tve MeslekeÀjer keÀpe& Iesleevee efomelees. keÀejCe GlHeeokeÀ DeeefCe
DeveglHeeokeÀ ³ee oesvner keÀejCeebmeeþer lees keÀpe& oslees.munotes.in

Page 120

1202) osMeer Hes{eroej :
osMeer Hes{eroej ns DeeOegefvekeÀ yeBkesÀ®es osMeer mJe©He nes³e. ³ee Hes{îee þs Jeer efmJekeÀejleele.
ngb[îee®es J³eJenej keÀjleele. Hewmes keÀpee&T osleele. keÀpe& HejleeJ³ee®eer HeeJeleer efve³eceerleHeCes osleele.
megmebIeìerle Demeleele. DeeOegefvekeÀ yeBkeÀeb Meer l³eeb®es peJeU®es mebyebOe Demeleele.
3) efveOeer :
efveOeer ne r DeeHeDeeHemeele keÀpe&HegjJeþe keÀjCeejer mebmLee Demeles. YeeieYeeb[Jeue oj ceefnv³eeuee
ieesUe kesÀues peeles. Je meYeemeoebvee keÀpe& cnCetve Jeeìues peeles. ns keÀpe& leejCekeÀpe& Demeles.
meeJekeÀejeHes#ee keÀceer J³eepeoj DeekeÀejuee peelees. cenej e<ì^eceO³es ûeeceerCe efJekeÀeme ceb[UeceeHe&Àle DeMee
efveOeer®eer GYeejCeer kesÀueer peeles.
4) ef®eìdì HebÀ[dme :
ef®eìdì HebÀ[dme ner ûeeceerCe Yeeieeleerue Keepeieer mebmLee Deens. ³ee®es meYeemeolJe Kegues Demeles.
ye®ele ieesUe keÀjCeejer Je keÀ pe& HegjJeþe keÀjCeejer ner SkeÀ ueJeef®ekeÀ mebmLee Deens. GÊej Yeejleele Demes
MeskeÀ[es ef®eìdme HebÀ[dme DeefmlelJeele Demeuesues efometve ³esleele.
5) veelesJeeF&keÀ :
DeuHe keÀeUekeÀefjlee keÀpe& efceUefJeC³ee®ee ne ceeie& Deens. efoIe& keÀeUekeÀ efjlee ³ee ceeiee&ves
HeÀejMeer keÀpex GHeueyOe nesle veenerle. HeCe KeN³ee DeLee&ves ne keÀpee&®ee ceeie& vemetve De[®eCeerletve
megìuesuee leelHegjlee ceeie& Deens.
ye) mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþe :
MeslekeÀN³eebvee, DeuHekeÀeueerve, ceO³ekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve keÀpe& HegjJeþe HegjsMee ÒeceeCeele
JeepeJeer J³eepeojele efJeÊeHegjJeþe keÀjCeejer mebmLee, mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþe ne efjPeJe& yeBkeÀ Je jep³e
efkebÀJee keWÀê mejkeÀej®³ee ceev³eleeÒeeHle mebmLeebkeÀ[tve kesÀuee peelees. ûeeceer Ce Yeeieeleerue MeslekeÀN³eeb®eer
meeJekeÀejer keÀpe& He×leerlegve megìkeÀe keÀjC³eemeeþer DeeefCe ûeeceerCe keÀpee&®eer iejpe ceeieefJeCes ³eemeeþer
l³eeb®eer efveefce&leer kesÀuesueer Deens. ³eeb®³eeceeHe&Àle nesCeeN³ee keÀpee&®ee J³eepeoj ne GÎsMeevegme ej Je
mJe©Heevegmeej JesieJesieUe Demelees. lemes®e keÀpee&®ee efJeefve³eesie ³eesi³e He×leerves neslees efkeÀ veener ³eeJej
osKeerue ue#e efoues peeles. ³ee m$eesleeceO³es mejkeÀej, menkeÀejer yeBkeÀ, J³eeHeejer yeBkeÀe, ÒeeosefMekeÀ ûeeceerCe
yeBkeÀe, ef jPeJn& yeBkeÀ, veeyee[&, mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee F. meceeJesMe neslees. mebmLeelcekeÀ
efJeÊeHegjJeþîee®eer JewefMe<ìîes KeeueerueÒeceeCes Deens.
1) mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþîeeuee mejkeÀej®³ee keÀe³eÐee®³ee keÀ#esle jentve keÀece keÀjeJes ueeieles .
2) mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþîee®eer leHeemeCeer mejkeÀejer ³eb$eCeeceeHe&Àle kesÀueer peeles.
3) ³ee mebmLee HeÀkeÌle yeBkeÀeRie J³eJemee³e keÀjleele.
4) ³ee efJeÊeer³e HegjJeþîeeJej mejkeÀejer efve³eb$eCe Demeles.
5) ûeenkeÀebMeer HeÀkeÌle DeewHe®e eefjkeÀ mebyebOe Demeleele.
6) keÀpe& J³eJenejele, peeceerve, J³eepeoj, leejCe ³ee meJe& DeewHe®eeefjkeÀlee HegCe& keÀjeJ³ee ueeieleele.
7) mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþe keÀjCeeN³ee mebmLeeb®es DeeefLe&keÀ J³eJenej ieesHeefve³e Demeleele.munotes.in

Page 121

121mebmLeelcekeÀ e fJelle HegjJeþîee®e sm$eesle :
DeVeOeev³ee®es GlHeeove Yeejleele HeÀejmes efkeÀHeÀe³eleMeerj nesle veener. Yeejleer³e MeslekeÀjer keÀceer
GlHeeokeÀlee ns l³eeceeieerue keÀejCe Deens. cnCetve Mesleeruee keÀceerle keÀceer J³eepeojele keÀpe& HegjJeþe Peeuee
Heeefnpes. DeveskeÀ keÀejCeebcegUs Mesleeruee mJemle, peueo keÀpe&HegjJeþe nesle veener. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieele
keÀpe& HegjJeþîeeyeeyele meeJekeÀejeb®es Je®e&mJe Demeuesues efometve ³esles les keÀceer keÀjC³eemeeþer mebmLeelcekeÀ
efJeÊeHegjJeþîee ®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& Demeuesueer efometve ³esles. mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþîeeceO³es
efJeÊeHegjJeþe keÀjCeejer m$eesles KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) mejkeÀejer keÀpe& :
meeJekeÀejebkeÀ[tve MeslekeÀN³eeb®eer nesCeejer efHeUJeCetkeÀ L eebyeefJeC³eemeeþer mejkeÀejves keÀpex osC³ee®eer
J³eJemLee kesÀueer Deens. MeslekeÀN³eeuee yeer, efye³eeCes, DeJepeejs, Keles, efkeÀìkeÀveeMekesÀ Kejsoermeeþer keÀpex
efoueer peeleele. ogkeÀpex efoueer peeleele. lemes®e 1883 ®³ee YegmegOeej keÀe³eÐeevegmeej efJenerj yeebOeCes, kegbÀHeCe IeeueCes, yebOeejs
yeebOeCes F. efoIe& cegoleer®eer keÀpex efoueer peeleele.
2) efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee :
efjPeJn& yeBkeÀ ke=ÀkeÀjles. efjPeJn& yeBkesÀceeHe&Àle jep³e mejkeÀej®³ee nceer®³ee DeeOeejs DeeefCe mejkeÀejer jesK³eeb®³ee nceer®³ee
DeeOeejs efJeefJeOe MeslekeÀer Òeef¬eÀ³eekeÀe fjlee DeuHekeÀeueerve keÀpe& jep³e menkeÀejer yeBkeÀebvee efoueer peeleele. ner
keÀpex vesnceer®³ee ojeHes#ee oesve ìkeÌkesÀ keÀceer ojeves efoueer peeleele.
3) mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee :
mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee Je meele meueive yeBkeÀebveer û eeceerCe Yeeieele keÀpe& HegjJeþe
keÀjC³eeyeeyele cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[ueer Deens. mìsì yeBkeÀ MeslekeÀN³eeuee Mesleer J³eJemee³eemeeþer
Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀpex HegjJeþe keÀjles.
4) J³eeHeejer yeBkeÀe :
Yeejleele yeBkeÀeb®³ee je<ì^er³e erkeÀjCeeHeemetve J³eeHeejer yeBkeÀe Mesleer J³eJemee³eekeÀ[s ogue&#e keÀjerle
nesl³ee. Heg{s mejkeÀejves J³eeHeejer yeBkeÀeJej meeceeefpekeÀ efve³eb$eCes ueeoueer Je SketÀCe keÀpe&HegjJeþîee®³ee ke=À#es$eeuee þjeefJekeÀ efnmmee osC³eele ³eeJee Demes yebOeve Ieeleues. 9 peguew 1969 ceO³es p³ee J³eeHeejer
yeBkeÀeb®³ee þsJeer 50 keÀesìerHes#ee peemle Deensle. DeMee 14 yeBkeÀeb®es je<ì^er³ekeÀjCe keÀjC³eele Deeues. Heg{s
MeslekeÀN³eebvee Òel³e#e DeuHe Je ceO³ece cegoleer®ee keÀpe& HegjJeþe meg© Peeuee. ûe eceerCe Yeeieeleerue
MeslekeÀN³eebvee Keles, yeer³eeCes, efkeÀìkeÀveeMekesÀ, HebHemesì, ì @^keÌìj, efJenerj, peveeJejs Kejsoer ,p e c e e r v e
meHeeìerkeÀjCe F. keÀpe& HegjJeþe keÀjleele.
5) menkeÀejer yeBkeÀe :
ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleeruee keÀpe&HegjJeþ îeeceO³es mejkeÀejer yeBkeÀeb®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& ceeveueer
peeles. mejkeÀejer yeBkeÀeceeHe&Àle kesÀuee peeCeeje HeleHegjJeþe ne Del³eble mJemle DeeefCe meJeexÊece Demee Demetve
Yeejleeleerue mejkeÀejer yeBkeÀeb®eer j®evee ÒeeLeefcekeÀ mejkeÀejer Hele HegjJeþe mebmLee efpeune ceO³eJeleea
mejkeÀejer yeBkeÀ Je jep³e mejkeÀejer yeBkeÀ DeMeer ef$emlejer³e Demeuesueer efometve ³esles.munotes.in

Page 122

1226) YetefJekeÀeme yeBkeÀe :
Mesleer J³eJemee³eeuee jemle ojeves efoIe&keÀeueerve keÀpe&HegjJeþe keÀjC³eemeeþer YetefJ ekeÀeme yeBkeÀeb®eer
mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. DeueerkeÀ[s ³ee yeBkeÀebvee `ke=Àpeeles.
7) ÒeeosefMekeÀ ûeeceerCe yeBkeÀ :
ÒeeosefMekeÀ ûeeceerCe yeBkeÀe 1975 ceO³es íesìs Je efmeceeble MeslekeÀjer, Meslecepegj, ûeeceerCe
keÀejeieerj DeeefCe Flej DeuHe GlHeVe ieìeleerue ueeskeÀebvee Òel³e#e efJeÊe HegjJeþe keÀjC³eemeeþer mLeeHeve
keÀjC³eele Deeu³ee, efJeÊeHegjJeþe GlHeeove keÀjC³eemeeþer efouee peelees.
8) je<ì^er³e ke=ÀûeeceerCe Yeeieeleerue DeLe&J³eJemLee ieefleceeve keÀjC³eemeeþer Je keÀpe& HegjJeþe J³eJeefmLele
nesC³eemeeþer efjPeJn& yeBkesÀves Je keWÀê mejkeÀejves 50… meceeve Yeeb[Jeue ìeketÀve peguew 1982 ceO³es
mLeeHevee kesÀueer . veeyee[& ns Mesleer efJe9) DeûeCeer yeBkeÀ ³eespevee :
osMeeleer ue DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele J³eeHeejer yeBkeÀeb®ee menYeeie ceesþe Demelees. keÀpe&HegjJeþîeeceO³es
keÀesCel³ee $egìer Deensle. l³eele keÀesCel³ee megOeejCee keÀjeJ³eele. ³eemeeþer [e@. Oevebpe³ejeJe iee[ieerU
³eeb®³ee DeO³e#eslesKeeueer DeY³eeme ieì vesceuee. l³eebveer J³eeHeejer yeBkeÀebveer ÒeeosefMekeÀ ¢<ìerkeÀesve
efmJekeÀejeJee DeMeer efMeHeÀejme kesÀueer. Heg{s kesÀ.Heer. vejercev e ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer DeY³eeme ieì vesceuee
l³eevegmeej osMeeleerue ÒeLece 338 DeûeCeer yeBkeÀ ³eespevee le³eej keÀjC³eele Deeueer. p³ee yeBkesÀuee pees
efpeune efouee Demesue l³ee efpeunîee®³ee efJekeÀemeele Demeuesuee JeeJe Je GHeueyOe meeOevemeec egûeer®ee efJe®eej
keÀ©ve keÀpe&Hegjþîee®eer ³eespevee le³eej keÀjeJeer Demes þjefJeC³eele Deeues.
DeMee ÒekeÀejs mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþîee®eer m$eesles Demeuesueer efometve ³esleele.
6.10 ke=ÀYeejle ne ke=ÀDemeuesueer efometve ³esles. Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ ³egieele Je Mesleerleerue veJeerve leb$e%eeveeeletve ner GlHeeokeÀlee
Jee{t MekesÀue cee$e l³ee®ee DeJeuebye keÀ jC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. Mesleer #es$eeueemunotes.in

Page 123

123efJeÊeHegjJeþe keÀjCeeN³ee efJeefJeOe m$eesleekeÀ[tve Hegjsmee Je ceeHeÀkeÀ J³eepeojeves keÀpe& HegjJeþe Peeuee lej
ke=ÀDeeJeM³ekeÀlee DeeHeu³eeuee Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
1) Mesleer GlHeeoveemeeþer :
Mesleer GlHeeovee®³ee Jee{ermeeþer MeslekeÀN³eebvee ke=ÀMesleermeeþer®e er iegbleJeCetkeÀ Goe . yeer efye³ee Ces, efkeÀìkeÀveeMekesÀ, peveeJejs Kejsoer keÀjCes, ³eb$es, efJenerj,
peceerve meHeeìerkeÀjCe F. keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
2) owvebefove pe erJeveemeeþer :
Yeejleeleerue yengmebK³e MeslekeÀjer ns DeuHe, Del³e uHe Je efmeceeble YetOeejkeÀ Demeuesues efometve
³esleele. l³eebvee Mesleerletve efceUCeejs GlHeVe ns HeÀej®e keÀceer efceUles. FlejJesUer keÀece GHeueyOe Demesue
lej®e cepegjer efceUles. l³eecegUs kegÀìgbyee®ee ®eefjleeLe& ®eeueefJeC³eemeeþer HewMee®eer D eeJeM³ekeÀlee Demeles.
Mesleer®es nbieecee®es mJe©He, DeJekeÀpe& I³eeJes ueeieles.
3) Mesleer efJekeÀemeemeeþer :
Mesleer®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer l³eele mebmLeelc ekeÀ yeoue DeeJeM³ekeÀ Demeleele. Yeejleer³e
Mesleer ner efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demeu³eecegUs SkeÀ®e efHekeÀ keÀe{ues peeles. ogyeej, efleyeej efHekeÀ I³eeJe³ee®es
Demesue lej Mesleeruee yeejceener HeeC³ee®³ee mees³eermeeþer, efJenerj KeCeCes, efmeb®ev e megefJeOee, HebHemesì, peceerve
meHeeìerkeÀjCeemeeþer keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
4) DeveglHeeokeÀ keÀejCeebmeeþer :
Yeejleer³e MeslekeÀN³eeuee pemes GlHeeokeÀ keÀejCeemeeþer HewMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. leMeer
DeveglHeeokeÀ keÀejCeemee þer osKeerue HewMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³eeefMeJee³e Oeeefce&keÀ keÀe³ex, ueives,
yeejmes, meesves®eeboer, F. yeeyeeRJej Ke®e& kesÀuee peelees. ne Ke®e& ÒeecegK³eeves Keemeieer keÀpe& IesTve kesÀuee
peelees.
5) DeekeÀefmcekeÀ keÀejCeemeeþer :
Yeejleer³e Mesleer ner HegCe&HeCes efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demeuesueer efometve ³esles. l³eele®e
ogYe©ve keÀe{C³eemeeþer efkebÀJee vewmeefie&k eÀ DeeHeÊeeruee leeW[ osC³eemeeþer keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
6) keÀewìgbefyekeÀ iejpe YeeieefJeC³eemeeþer :
MeslekeÀN³eebvee Iejiegleer iejpe, DeewDeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³ ee®e yejesyej JeenletkeÀ meeOeveeb®eer lemes®e Mesleer GHekeÀjCee®³ee og©mleermeeþer
Mesleer keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
7) Mesleerleerue leebef$ekeÀ yeoue :
Yeejleeleerue Mesleer #es$eeleerue GlHeeove Jee{efJeC³eemeeþer MesleerceO³es megOeeefj le yeer -efye³eeCes,
jemee³eefvekeÀ Keles, efkeÀìkeÀveeMekesÀ, leebef$ekeÀ meeOeves, efþbyekeÀ efmeb®eve F. meeOeveeb®³ee Kejsoermeeþer
keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.munotes.in

Page 124

1248) Mesleer HegjkeÀ J³eJemee³e :
ûeeceerCe Yeeieele ueneve Je efmeceeble MeslekeÀ jer DeeefCe Meslecepegjebvee DeeHeues GlHeVe
Jee{efJeC³eemeeþer HegjkeÀ J³eJemee³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Demes J³eJemee³e meg© keÀjC³eemeeþer
Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe. kegÀkeÌketÀìHeeueve, ceOetceef#ekeÀeHeeueve, Jejen Heeueve, Mes Uîee
ceW{er Heeueve F.
9) He[erkeÀ peceerve ueeie[ermeeþer :
Yeejleeleerue MeslekeÀN³eebkeÀ[s ceesþîee mJe©Heele He[erkeÀ peceerve Demeuesueer efometve ³esles. leer®ee
JeeHej GlHeeove Òeef¬eÀ³esle keÀjlee ³esT MekeÀlees. cee$e l³eemeeþer peceerve meHee ìerkeÀjCe, yeebOe yeebOeCeer,
kegbÀHeCe, HeeC³ee®eer megefJeOee, F. yeoue kesÀu³eeme ner peceerve ueeieJe[er Keeueer ³esT MekeÀles. l³eemeeþer
Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
DeMeeÒekeÀejs efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Mesleer keÀejCeebmeeþer lemes®e ef yeiej ke=ÀYeeieele ke=À6.11 ke=ÀYeejleer³e DeLe&J³eJemLesle mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[ele ke=ÀefveCe&³e IesC³eele Deeues. DeveskeÀ GHee³e³eespevee keÀjC³eele Deeu³ee. mebmLeelcekeÀ efJeÊeHegjJeþîee®³ee
meeOeveebveer ke=Àmecem³ee D eensle l³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) iejpeg J³ekeÌleerkebÀ[s keÀceer ue#e :
Mesleermeeþer keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee ÒeecegK³eeves efmeceeble, DeuHe, lemes®e Del³euHe YetOeejkeÀebvee
peemle Demeles. keÀejCe Meslepeceerve OeesjCe #es$es HeÀej®e keÀceer Deme les. l³eecegUs lees oeefjêîee®³ee ¢<ì
®e¬eÀele Dee{Ulees. MeslekeÀN³ee®eer Hele, leejCe ³eemeejK³ee DeeOeejeJej DeeJeM³ekeÀ lesJe{s keÀpe& efceUle
veener. l³eecegUs veeF&ueepeeves l³eeuee meeJekeÀej, peceerveoej ³eeb®³ee efMeJee³e He³ee&³e jenle veener.
2) DeHegjs keÀpe& :
MeslekeÀN³eeuee Mesleer keÀpe& ³eesi³e JesUer, ³eesi³e cee$esle Je ³eesi³e DeìeRJej efceUCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. cee$e ³ee yeeyeleerle mebmLeelcekeÀ keÀpe& HegjJeþe ³eeceO³es keÀceer He[lees. l³eecegUs MeslekeÀN³eebvee
meeJekeÀejeefM eJee³e He³ee&³e jenle veener. MeslekeÀN³eeuee Hegjsmes keÀpe& efceUeues veener lej meeJekeÀejer HeeMeeletve
DeeefCe oeefjêîeeletvener yeensj He[Ces MeslekeÀN³eeuee Meke̳e nesCeej veener.
3) efoIe&keÀeueerve ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®eer mecem³ee :
ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer efoIe&keÀeueerve efJeÊeHegjJeþe keÀjCeeN³ee menkeÀejer ke=ÀefJekeÀeme yeBkeÀeb®³ee LekeÀyeekeÀer®³ee mecem³ee Del³eble iebYeerj mJe©Hee®³ee Deensle. ceO³eJeleea menkeÀejer ke=ÀJe ûeeceerCe efJekeÀeme y eBkeÀe efJemleejle Deensle. Hejblet Jeenve J³eJemee³e DeeefCe yeBkeÀeRie #es$eeleerue DeeJneves
mees[efJeC³eemeeþer ceveg<³eyeU veener.munotes.in

Page 125

1254) menkeÀejer LekeÀyeekeÀeR®eer mecem³ee :
menkeÀejer HeleHegjJeþe keÀjCeeN³ee mebmLeeb®eer LekeÀyeekeÀer meelel³eev es Jee{le Deens. ³ee®eer keÀejCes
cnCepes MeslekeÀN³eeb®eer keÀpe&HesÀ[er yeeyele®eer vekeÀejelcekeÀ ceeveefmekeÀlee, keÀpee&®ee iewjJeeHej, ®egkeÀer®es keÀpe&
OeesjCe, yeenîe IeìkeÀeb®ee nmle#esHe, keÀpee&yeeyele meJeueleer F. yeeyeer keÀpe&Jemegueerle De [LeUe keÀjleele.
5) keÀpe& JeeìHeeleerue Demeblegueve :
ûeeceerCe #es$e, ceesþs MeslekeÀjer, íesìs MeslekeÀjer, efvejefvejeUer jep³es, jep³eeceOeerue efvejefvejeUs
efJeYeeie ³ee meJee¥®eer keÀpee&®eer iejpe ue#eele IesTve veblej meblegueve keÀe³ece jen erue DeMee efjleerves keÀpee&®es
JeeìHe kne³euee nJes. p³ee #es$eeuee peemle iejpe Demesue, efkebÀJee pes #es$e ceeieemeuesues Demesue lesLes
keÀpee&®es peemle ÒeceeCe Ðee³euee nJes, Òel³e#eele cee$e Demeblegueve efometve ³esles.
6) HeleHegjJeþîee®ee Dee Oeej :
Mesleer #es$eeuee keÀpe&HegjJeþe keÀjleevee HelemebmLeebveer keÀesCel³ee DeeOeejeJej keÀjeJee ne
cenÊJee®ee ÒeMve Deens. meeceev³e MeslekeÀN³eekeÀ[s peceerveer efMeJee³e Flej mebHeÊeer vemeles. l³eeJej peemle
keÀpe& efceUle veener. cee$e peemle pe ceerve DemeCeeN³ee ceesþîee MeslekeÀN³eebvee cee$e peemle keÀpe& efceUles.
cnCetve keÀpee&®ee DeeOeej peefceve ve þsJelee MeslekeÀN³ee®eer efJekeÀeme #ecelee ne þsJeuee Heeefnpes. keÀpe&
efou³eeveblej GlHeeove Jee{tve efJekeÀeme nesC³ee®eer #ecelee efkeÀle er Deens ³ee®ee Deboepe IesTve keÀpee&®es
JeeìHe Jne³euee nJes.
7) keÀpee&®ee JeeHej :
Mesleeruee keÀpe& efou³eeveblej l³ee®ee GHe³eesie, vescekeÀe Mesleermeeþer neslees efkeÀ veener ns
mecepeC³eemeeþer ÒeYeeJeer efve³eb$eCe vemeCes ner SkeÀ mecem³ee D eens. GlHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer GHeYeesieemeeþer
DeeefCe DeveglHeeokeÀ keÀejCeemeeþer Ke®e& nesles. ³eeHewkeÀer DeveglHeeokeÀ efjleerves Ke®e& nesCeejs keÀpe&
HejleHesÀ[er®eer #ecelee efvecee&Ce keÀjle vemeu³eeves l³ee®ee Yeej MeslekeÀN³eeuee®e menve keÀjeJ ee ueeielees.
l³eecegUs keÀpee&®ee efJeefve³eesi³e ³eesi³e ÒekeÀejs neslees efkeÀ veener ³eeJej efve³eb$eCe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Jejerue ÒekeÀejs ke=ÀkesÀu³eeefMeJee³e ke =À6.12 ke=ÀefJekeÀmeveMeerue osMee®³ee efJekeÀemeeceO³es ûeeceerCe Yeeie Je efJeMescenÊJee®es De ens. l³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ûeeceerCe Yeeieeuee Je Mesleer #es$eeuee keÀpe&HegjJeþe nesle Deens. cee$e
l³eele DeveskeÀ mecem³ee efometve ³esleele. pees HeleHegjJeþe neslees l³eeHeemetve HegCe& HeÀe³eos efceUCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. veenerlej l³ee®ee HeefjCe ece ke=ÀefJeÊeHegjJeþe®³ee mecem³eebJej GHee³e ³eespeues lej l³ee®es ®eebieues HeefjCeece efometve ³esleerue l³eemeeþer
Keeueerue GHee³e meg®eefJeues Deensle.munotes.in

Page 126

1261) JeepeJeer Deìer :
Mesleeruee keÀpe& osle Demeleevee keÀpee&meesyele p³ee Deìer ueeiet kesÀu³ee peeleele l³ee DeJeepeJeer
vemeeJ³eele. HelemebmLee Mesleer efMeJee³e J³eeHeej, GÐeesie efkebÀJee Flej #es$eeuee p³ee Deìer ueeiet keÀjerle
Demeleerue l³ee leguevesle ke=ÀÐeeJ³eele. pemes J³eepee®ee oj keÀceer þsJeCes, keÀpe& HejleHesÀ[er Deìer ueJeef®ekeÀ þsJeCes F.
2) keÀpee&yeeyele megjef#elelee :
keÀpe& osleevee ³eesi³e nceer IesTve les megjef#ele kesÀuesues DemeeJes. nceer Jemlet mJe©Heele®e DemeeJeer
Demes veener. HeCe DeMeer megjef#elelee Demeu³eeefMeJee³e keÀpee&®ee GHe³eesie keÀeceemeeþer®e nesF&ue ³ee®eer Kee$eer
efvecee&Ce nesle veener. cee$e l³eeletve keÀpe&JeeHejeJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
3) HejleHesÀ[ #eceles®ee DeeOeej :
keÀpe& osleevee leejCe ns yeBkesÀ®³ee megjef#eleles®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ³eesi³e Demeles. HeCe ieefjye
MeslekeÀN³eepeJeU ³eesi³e leejCe DemeC³ee®eer Meke̳elee keÀceer Demeles. l³eeJej leejCeeJej DeJeepeJeer Yej
osC³eeHes#ee, keÀpe& efou³eeveblej les HejleHesÀ[er®eer #ecelee efkeÀleHele efvecee&Ce nesT MekeÀles. ³ee®ee efJe®eej
Jne³euee nJee.
4) keÀe³e&#ece J³eJemLeeHeve :
yeBkesÀves efouesu³ee keÀpee&®ee JeeHej ³eesi³e keÀejCeemeeþer®e neslees efkeÀ veener ns HeenC³ee®eer
peyeeyeoejer HeleHegjJeþe j®eves®eer Demeles. cee$e ³eekeÀ[s ue#e oslesJesUer MeslekeÀN³ee®es efnle DeeefCe iejpee ³ee
iees<ìeRkeÀ[s Hegjsmes ue#e efoues peeJes.
5) keÀpee&®eer efJeefJeOelee :
ke=ÀDeuHecegoleer®es lej keÀe³ece megOeejCeebmeeþer ceO³ece Je efoIe& cegoleer®es keÀpe& DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eecegUs
MeslekeÀN³ee®³ee iejpeevegmeej efJeÊeHegjJeþe kesÀuee peeJee.
6) Hegjsmes keÀpe& :
MeslekeÀN³ee®eer iejpe Demesue lesJe{er keÀp ee&®eer jkeÌkeÀce DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs
keÀecee®es mJe©He Heentve l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ FlekeÀer jkeÌkeÀce pej efoueer lej keÀpee&®ee Keje GHe³eesie
nesT MekesÀue.
7) keÀpee&®e er lJejerle GHeueyOelee :
MeslekeÀN³eeuee efoues peeCeejs keÀpe& ³eesi³e JesUsle efoues lej l³eemeeþer MeslekeÀN³eeuee HeÀejmee $eeme
menve keÀjeJee ueeiele veener. l³eeletve l³ee®ee HejmebmLesJej®ee efJeM Jeeme Jee{lees. keÀpee&uee JesU ueeieuee
lej lees peemle J³eepe Demeues lejer efyeiej mebmLeelcekeÀ m$eesleebkeÀ[s JeUlees.
8) ueJeef®ekeÀlee :
MeslekeÀN³eeuee Mesleer nbieecee®³ee keÀe Uele®e keÀpee&®eer DeeJeM³ekeÀlee peemle Demeles. l³eecegUs
DeMeeJesUer l³eeuee keÀpee&®ee HegjJeþe nesCes DeeJeM³ek eÀ Deens. l³eecegUs HeleHegjJeþe j®evesceO³es ueJeef®ekeÀlee
Demee³euee nJeer.munotes.in

Page 127

1279) keÀpe&HejleHesÀ[er®³ee ³eesi³e Deìer :
DeewÐeesefiekeÀ #es$eele nesCeejs GlHeeove ns JesUsle nesle Demeles. cee$e ner efveefM®elelee Mesleer #es$eele
Demeuesueer efometve ³esle veener. l³eecegUs pej GlHeeoveele De[®eveer Deeu³ee lej l³eeb®ee menevegYetleerves
efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs MeslekeÀN³eeJej DeveeJeM³ekeÀ leeCe ve He[lee lees keÀpee&®eer
HejleHesÀ[ keÀ© MekesÀue.
Jejerue ÒekeÀej®es GHee³e ke= À6.13 meejebMe
efJeHeCeve ³ee®ee DeY³eeme keÀjleevee efJeHeCeve cnCepes keÀe³e? yeepeejHesþeb®es ÒekeÀej, Mesleceeue
efJeHeCeve J³eJemLesleerue cenÊJe efJeMeslekeÀN³eeb®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesles. ns vegkeÀmeeve ìeUC³eemeeþer efJeHeCeve J³eJemLesleerue oesogj kesÀu³eeme MeslekeÀN³ee®³ee HeefjefmLeleerle HeÀjkeÀ He[t MekesÀue l³eemeeþer ns oeskeÀesCeless GHee³e meg®eefJelee ³esleerue ³ee®ee Dee{eJee IesC³eele Deeuee Deens. ûeeceerCe DeeefLe&keÀ mebmLeeb®ee
DeY³eeme keÀjleevee keÀpee&®es ÒekeÀej, keÀpe&yeepeejerHeCee®eer keÀejCes GHee³e ³ee®eer ceeefnleer osC³eele Deeueer
Deens.
6.14 mJeeO³ee³e
1) Mesleceeue efJeHeCeve cnCepes keÀe³e les meebietve yeepeejHesþeb®es ÒekeÀej meebiee?
2) efJeHeCevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve ke=À3) ke=À4) Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLesleerue oes5) Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLesleerue oes6) efJeÊeHegjJeþîee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve ûeeceerCe efJeÊeHegjJeþîee®es ÒekeÀej meebiee.
7) ke=À8) ke=À6.15 meboYe&met®eer
1) [e@. keÀe³ebosHeeìerue iebieeOej, Mesleer®es DeLe&Meem$e, ®ewlev³e HeefyuekesÀ Meve, veeefMekeÀ, 2015
2) [e@. meew. Mewuee efyejepeoej, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, DeLeJe& HeefyuekesÀMeve, OegUs 2014
3) [e@. efoueerHe peieleeHe, ceneje<ì^e®eer DeLe&J³eJemLee, DeLeJe& HeefyuekesÀMeve, OegUs 2014
4) [e@. efJepe³e Heer. veejKes[, ke=À

Page 128

1285) Òee. DeMeeskeÀ [ebies, peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHegj, 1999
6) Òee. MeefMekeÀeble Deì^eJeuekeÀj, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer efJekeÀeme OeesjCes, Mesþ ÒekeÀeMeve, cegby eF&,
2005.
7) Òee.De©Ce ceCesjerkeÀj, ke=À8) Òee. Sce.Sme. efueceCe, efJeHeCeve DeeefCe efJeÊe, Mesþ ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 2003
9) osmeeF&, YeeuesjeJe, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, efvejeueer ÒekeÀeMeve, HegCes.
10) [e@. jece®ebê efveJe=Êeer meeyeUs, ke=À11) ûeeceerCe efJeHeCeve DeeefCe efJeÊeHegjJeþe, meb®eeuekeÀ, ogj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ
12) [e@. megoMe&ve KeeHe[x, ûeeceHeb®ee³eleer®es ÒeMeemeve, efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHegj, 2008
13) [e@. efoueerHe Heeìerue, [e@. efmcelee YeesF& j, Òee. ÒeefJeCe meve³es, Òee. jcesMe cne$es, ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer leeW[DeesUKe, ogj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, 2010

munotes.in

Page 129

129IeìkeÀ -7
ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee mecem³ee (Yeeie 1)
-Òee. efJeJeskeÀ Meeb. ®eJneCe
Heeþe®eer j®evee :
7.1 Heeþe®eer GefÎäs
7.2 ÒemleeJevee
7.3 efMe#eCe
7.4 Deejesi³e
7.5 oeefjêîe
7.6 meejebMe
7.7 mJeeO³ee³e
7.8 meboYe&met®eer
7.1Gefo<ìîes
efMe#eCee®³ee mecem³ee DeY³eemeCes Je l³eeJejerue GHee³e meg®eefJeCes.
ûeeceerCe Deejesi³e mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
ûeeceerCe oeefjêîee®ee DeY³eeme keÀjCes.
7.2ÒemleeJevee
ceveg<³e meeOevemebHeÊeer®ee efJekeÀeme ne efMe#eCe Je Deejesi³e megefJeOeeb Jej DeJeuebyetve Demelees.
je<ì^e®³ee efJekeÀemeemeeþer efMe#eCee®eer iejpe Demetve ceveg<³e meeOevemebHeÊeer efvejesieer megefMeef#ele, megpeeCe,
megmebmkeÀeefjle Demeueer lej ®eje<ì^e®eer Òeieleer nesles. 1990 meeueeHeemetve les DeepeHe³e¥le jeyeefJeuesu ³ee
efJeefJeOe ³eespevee lemes®e GHe¬eÀceebcegUs ceneje<ì^eleerue mee#ejles®es ÒeceeCe Jee{uesues efometve ³esles. 1991
ceO³es ceneje<ì^eleu³ee 18 efpeunîeebceO³es ceefnuee mee#ejles®es ÒeceeCe 30 les 50 ìkeÌke̳ee®³ee ojc³eeve
nesles, lej 2001 ceO³es jep³ eeleu³ee 23 efpeunîeebceO³es ns®e ÒeceeCe 50 les 70 ìkeÌke̳eebHe³e¥le
Heesnes®eues. meJe& jep³es DeeefCe keWÀêMeeefmele ÒeosMe ³eeceOetve 2001 -2011 ojc³eeve mee#ejles®³ee
Òemeejele mejemejer 65… Heg©jep³eele meJee&efOekeÀ cnCepes®e 96.65… mee#ej ueeskeÀmebK³ee Demetve efyenejceO³es meJee&le keÀceer cnCepes
56.53… mee#ej ueeskeÀmebK³ee nesleer. Deepe mee#ejles®eer ìkeÌkesÀJeejer yeN³eeHewkeÀer Jee{ueer Demeueer lejermunotes.in

Page 130

130ueeskeÀmebK³esle erue Òe®eb[ Jee{ercegUs DeÐeeHener efvej#ejeb®eer mebK³ee ue#eCeer³e Deens. l³eele®e oeefjêîe,
yeskeÀejer, Deejesi³ee®³ee mecem³escegUs yengmebK³e cegues DeeHeues ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe HegCe& keÀ© MekeÀle veenerle.
7.3 efMe#eCe
efMe#eCee®³ee J³eeK³ee :
Yeejleeleerue DeeefCe HeeefM®eceel³e osMeebleerue DeveskeÀ efJeÜeveebveer, efJe®eejJebleebveer DeeefCe
efMe#eCelep %eebveer efMe#eCee®³ee J³eeK³ee kesÀu³ee Demetve l³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) $eÝiJeso : ceeCemeeuee pees DeelceefJeÍ Jeemet Je efve:mJeeLee a yeveefJeles les efMe#eCe nes³e.
2) MebkeÀje®ee³e& : efMe#eCe cnCepes Deelcemee#eelkeÀej
3) mJeeceer efJeJeskeÀevebo : efMe#eCe cnCepes ceeCemeeleerue owJeer MekeÌleer®³ee HetCe&lJee®³ee DeefJe4) cenelcee ieebOeer : efMe#eCe cnCepes ceeCeme e®³ee Mejerj, ceve Je ®ewlev³eeleerue Glke=À<þles®eer
DeefYeJ³ekeÌleer nes³e.
5) Þeer. DejefJebo Iees6) Hueesìes : Mejerj Je Deelcee ³eebvee l³eeb®³ee Hee$elesvegmeej HetCe&lJeekeÀ[s vesCes cnCepes efMe#eCe nes³e.
7) De@efjmìe@ìue : efMe#eCe cnCepes meg¢{ Mejerjele meg¢{ ceve le³eej keÀjCes.
8) mHesvmej : HegCe&lJeeves peieCes cnCepes efMe#eCe nes³e.
9) pee@ve [îegF& : peele, efuebie, Jeie& DeeefCe DeeefLe&keÀ opee& ue#eele ve Ieslee ceeveJeer J³ekeÌleeR®³ee
#eceleebvee cegkeÌle keÀjCes Je l³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes cnCepes efMe#eCe nes³e.
10) mee@¬esÀefìme : Òel³eskeÀ ceeCemee®³ee ceveele DeÐe³eeJele Je JewefÍJekeÀ efJeÍJeemeen&lee Demeuesu³ee
keÀuHevee yeensj keÀe {Ces cnCepes efMe#eCe nes³e.munotes.in

Page 131

131efMe#eCee®ee Fefleneme :
efMe#eCee®ee Fefleneme DeY³eemele DeeOegefvekeÀ Demeleevee ÒeecegK³eeves Òee®eerve Je ceO³e³egieerve Je
DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®ee efJe®eej keÀjCesner DeeJeM³ekeÀ Deens. Òee®eerve Yeejleeleerue efMe# eCee®ee DeY³eeme
keÀjleevee ³eeceO³es JewefokeÀ keÀeueKeb[, yeew×keÀeueerve efMe#eCe He×leer Je pewve keÀeUeleerue efMe#eCe ³ee
efMe#eCe ÒeCeeueer®eener Dee{eJee IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
JewefokeÀ keÀeUeleerue efMe#eCe :
³ee keÀeUele efJeÐeeL³ee¥vee Ye eweflekeÀ Je DeO³eeeflcekeÀ oesvner ÒekeÀej®es efMe#eCe efoues peele Demes.
efJeÐeepe&veemeeþer íe$eebvee ieg©b®³ee DeeÞeceele peeJes ueeies ³eeuee®e ieg©kegÀue efMe#eCeHe×leer cnCeleele. mJe
®eer peeCeerJe keÀ©ve osCeejs ns efMe#eCe nesles. ³eekeÀeUele ef Me#eCe I³ee³e®ee DeefOekeÀej meJee¥vee neslee. efm$e
efMe#eCeeme HejJeeveieer nesleer. GÊej JewefokeÀ keÀeUele cee$e JewM³e, Metê DeeefCe efm$e³eebvee efMe#eCe IesC³ee®ee
DeefOekeÀej veJnlee. JewefokeÀ keÀeUeleerue efMe#eCee®³ee DeY³eeme¬eÀceele efMe#ee, k eÀuee, J³eekeÀjCe, p³eesefleíbo, efve©keÌle F. efJeDeefOekeÀ Yej neslee. De®etkeÀ G®®eejCe, HeþCe, ceveve, ef®ebleve, O³eeveOeejCee Je %eeveÒeeHleer F. ceeiee¥veer
DeO³eeHeve kesÀues peele Demes. ieg©®eer cnCepes®e efMe#ekeÀeb®eer YetefcekeÀe meJe&Þes<þ Demetve ieg© efJeveeJesleve
%eeveoevee®es keÀe³e& keÀefjle Demes. efMe<³e DeeHeues efMe#eCe HetCe& Peeu³eeveblej ieg©uee ieg©oef#eCee osle
Demele.
yeew× keÀeUeleerue efMe#eCe :
yeew× keÀeUeleerue He×leer®ee keÀeueeJeOeer meJe&meeOeejCeHeCes F.me. HetJe& 567 les F.me. HetJe& 487
cnCelee ³esF&ue. yeew× keÀeUeleerue efMe#eCe ÒeCeeueerle efMe#eCe ceþ efkebÀJee efJenejele efoues peele Demes. yeew×
keÀeueerve efMe#eCee®eer O³es³es Heg{erueÒeceeCes nesleer.
1) efveJee&Ce ÒeeHleer
2) J³eeJeneefjkeÀ, DeewÐeesefiekeÀ Je leebef$ekeÀ yeeyeer®es %eeve
3) uesKeve, Jee®eve, ieefCeleer keÀewMeu³e efMekeÀefJeCes
4) yeew× Oece&, yeew× leÊJe%eeve ³eeb®es efMe#eCe osCes.
pewve efMe#eCeÒeCeeueer :
pewve efMe#eCeÒeCeeueerle efMe#eCe ns %eeveÒeeHleer®es Je Deelcees×eje®es ÒeYeeJeer meeOeve nesles.
pewve efMe#eCee®eer O³es³³es Heg{erueÒeceeCes :
1) pewve Oecee&®ee Òemeej keÀjCes
2) efJeÐeeL³ee¥ceO³es meeceeefpekeÀ peyeey eoejer®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjCes
3) ®eeefj$³emebJeOe&ve keÀjCes
4) Deelcemeb³eceve keÀjCes
5) mJeeJeuebyeve efMekeÀefJeCes
6) HegC³e meb®e³eve keÀ©ve HeeHeveeMe keÀjCesmunotes.in

Page 132

1327) HegJe&ûenotef8) meJee¥®es Yeues ef®ebleCes
9) Deefnbmee leÊJee®es Heeueve keÀjC³eemeeþer efMe#eCe osCes
Òee®eerve Yeejleer³e efMe#eCeHe×leerleerue keÀener DeO³e³eve keWÀês
1) le#eefMeuee
2) veeueboe
3) efJe¬eÀceefMeuee
4) JeuueYeer
5) keÀeMeer
6) keÀeb®eer
Yeejleeleerue ceO³e³egieerve keÀeUeleerue e fMe#eCe :
ceO³e³egieerve Yeejleer³e efMe#eCeeJej cegmueerce jepeJeìer®ee ceesþe ÒeYeeJe efometve ³eslees.
ceO³e³egieerve efMe#eCee®eer O³es³es :
1) %eeve Òemeej
2) Fmueece Oecee&®ee Òemeej
3) veweflekeÀlee Jee{efJeCes
4) YeeweflekeÀ megKemece=×er meeO eCes
5) jep³eeuee mLew³e& Je yeUkeÀìer ÒeeHle keÀjCes
ceO³e³egieerve jepeJeìerceO³es efMe#eCee®es oesve mlej nesles. l³eele ÒeeLeefcekeÀ mlejele cekeÌle eJe
G®®e mlejeme ceojmee Demes cnCele. efMe#eCee®eer meg©Jeele cegueebJej efyemeefceuuee veeJee®ee m ebmkeÀej
Peeu³eeveblej nesle Demes. ÒeeLeefcekeÀ MeeUsle cegueebvee Dejyeer Je HeefMe&³eve YeeDebkeÀieefCele, He$euesKeve, kegÀjeCeJee®eve Je HeþCe ³eeb®ee DeY³eeme¬eÀceele meceeJesMe neslees. ceojmeeceOetve
G®®e efMe#eCe efoues p eele Demes.
DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue efMe#eCe He×leer :
DeeOegefvekeÀ keÀeUele Yeejleele efye´efìMe, Heesleg&ieerpe, [®e, ÖeWÀ®e ³eebveer Oece&Òemeeje®³ee GÎsMeeves
efMe#eCeÒemeeje®es keÀe³e& neleer Iesleues. veblej efye´ìerMeebveer jep³ekeÀl³ee¥®³ee YetefcekesÀletve Yeejleer³e efMe#eCeeJej
efJeMesefMe#eCe osC³ee®es Òe³elve kesÀues. Yeejleer³e efMe#eCee®³ee efJekeÀemeele uee@[& cesk eÀe@ues ³eeb®es ³eesieoeve ceessþs Je
Jeeoûemlener Deens. ®eeue&me Jeg[, nbìj, meepe¥ì F. efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eebveer Yeejleer³e efMe#eCeele
megOeejCee keÀjC³ee®es JesUesJesUer Òe³elve kesÀues.
³ee®e keÀeUele Yeejleeleerue meceepemegOeejkeÀ jepee je ceceesnve je@³e, ce. p³eesleerjeJe HegÀues,
DeeiejkeÀj ³eebveer Yeejleer³e efMe#eCeele megOeejCee keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀues. F.me. 1882 ceO³es nbìj
Dee³eesieeHeg{s cenelcee HegÀues ³eebveer meeoj kesÀuesues efveJesove, Yeejleele efye´ìerMe Meemeveeves ce esHeÀlemunotes.in

Page 133

133(efJeveeMegukeÀ) mekeÌleer®es®e meeJe&ef$ekeÀ mJe©Hee®es efMe#eCe ÐeeJes cnCetve cenelcee HegÀues Je vee. ieesKeues ³eebveer
Deeûen Oejuee. Yeejleele efJeveeMegukeÀ, mekeÌleer®³ee Je meeJe&ef$ekeÀ efMe#eCee®ee m$eer-Heg©efJe®eej ve keÀjlee Heefnuee ³eMemJeer Òe³eesie keÀesuneHegj®es í$eHeleer Meent cenejepe ³eebveer kesÀuee. l³eeveblej
ye[esÐee®es vejsMe cenejepee, me³eepeerjeJe iee³ekeÀJee[ ³eebveer DeeHeues ye[esoe mebmLeeveele ceesHeÀle,
mekeÌleer®³ee Je meJee¥vee efMe#eCe osCeeN³ee OeesjCeeuee Heeefþbyee osTve l³ee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer.
je<ì^efHelee ce. ieebOeerveer cegueesÐeesieer (JeOee& efMe#eCe) ³eespesveÜejs mekeÌleer®³ee efJeveeMegukeÀ Je
meeJe&ef$ekeÀ efMe#eCee®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³ee®eyej esyej ceele=YeeceeO³eceeletve efMe#eCe osTve efJeÐeeL³ee¥vee mJeeJeuebyeer, mJeeefYeceeveer Je je<ì^Òesceer yeveefJeC³eeJej Yej efouee.
mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue efMe#eCe J³eJemLee :
15 Dee@iemì 1947 jespeer Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUeues l³eeveblej Yeejleer³e efMe#eCeele
Hegve&j®evee keÀjC³eemeeþer MeemekeÀer³e HeeleUerJej efJeefJeOe Dee³eesie Je meefcel³ee vesceC³eele Deeu³ee. keÀejCe
ûeeceerCe pevelesceOeerue De%eeve, efvej#ejlee, DebOeÞe×e ÒeieleerceO³es De[mej þjle nesl³ee. ®eebieues vesle=lJe,
veeieefjkeÀlJe efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer, ueeskeÀMeener, meceepeJeeoer peerJeveHe×leer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer
efJeÐeeHeerþ efMe#eCee®eer Hegve&j®evee keÀjCes iejpes®es nesles. ³eemeeþer®e Yeejle mejkeÀejves 4 veesJnWyej 1948
jespeer [e@. meJe&Heuueer jeOeeke=ÀkesÀueer. ³ee Dee³eesiee®³ee efMeHeÀejMeeR®³ee DebceueyepeeJeCeercegUs mJeeleb$³eesÊej Yeejleele G®®e efMe#eCee®ee
PeHeeì îeeves Òemeej Peeuee. ³ee Dee³eesieeves efJeÐeeHeerþ efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes efveefM®ele keÀjleevee ÒeecegK³eeves
vesle=lJe efJekeÀeme, mebmke=Àleer meb¬eÀceCe Je mebJeOe&ve, yeewef×keÀ efJekeÀeme, DeO³eeeflcekeÀ Je veweflekeÀ efJekeÀeme,
Deeblejje<ì^er³e meodYeeJeves®ee efJekeÀeme, cetu³eeb®ee efJekeÀeme F. yeeyeeR®ee GuuesKe kesÀuee Demetve Yeejlee®³ee
Mew#eefCekeÀ Feflenemeele ³ee Dee³eesiee®es ³eesieoeve KetHe®e ceesþs Deens.
l³eeveblej 1952 -53 ceO³es ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®eer efmLeleer megOeejC³e emeeþer DeeefCe
ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®ee meebieesHeebie efJe®eej keÀjC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves [e@. S.Sue. cegodefue³eej ³eeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer ’ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Dee³eesiee®eer“ mLeeHevee kesÀueer. mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue
ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®³ee Òeieleer®es yejs®emes Þes³e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Dee³eesieeuee efoues peeles.
l³eeveblej 1964 -66 meeueer mebHetCe& efMe#eCee®ee SkeÀmebIe efJe®eej keÀjC³eemeeþer [e@. [er.Sme.
keÀesþejer ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer ’Yeejleer³e efMe#eCe Dee³eesie“ DeLee&le ’keÀesþejer Dee³eesiee®eer“ efve³egkeÌleer
keÀjC³eele Deeueer. keÀesþejer Dee³eesieeves efMe#eCee®³ee Òel³eskeÀ mleje®ee meg#ce DeY³eeme keÀ©ve l³ee®ee
efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer cenÊJee® ³ee efMeHeÀejMeer kesÀuesu³ee Deens.
l³eevebl ej Yeejlee®es l³eeJesUs®es HebleÒeOeeve jepeerJe ieebOeer ³eebveer 5 peevesJeejer 1985 jespeer
je<ì^euee GÎsMetve kesÀuesu³ee Yeeefoues. l³eemeeþer l³eebveer 20 Dee@iemì 1985 ceO³es ’Mew#eefCekeÀ DeeJneve SkeÀ OeesjCeelcekeÀ ³eLeeLe&
oMe&ve“ ne DenJeeue Òeefme× kesÀuee. ³eeJej je<ì^er³e mlejeJej efJeefJeOe He×leerletve efJe®eejcebLeve keÀjC³eele
Deeues. je<ì^er³e efJekeÀeme Heefj³eeletve®e 1986 jespeer ’veJeerve je<ì^er³e Mew#eefCekeÀ OeesjCe “ meeoj keÀjC³eele Deeues. ³ee Mew#eefCekeÀ
OeesjCeeceO³es meJee¥vee meceeve mebOeer Je meJee¥meeþer efMe#eCee®ee meceeve Deeke=ÀleeryebOe meg®eefJeC³eele Dee ueemunotes.in

Page 134

134Deens. ³ee Mew#eefCekeÀ OeesjCeeceO³es Ke[t -HeÀUe ceesefnce, veJeeso³e efJeÐeeue³es, efJe%eeve efMe#eCe, efm$e³eeb®es
efMe#eCe, F. veeefJev³eHetCe& yeeyeeR®ee meceeJesMe kesÀuee Deens.
l³eeveblej 1986 ®³ee Mew#eefCekeÀ OeesjCeele megOeejCee keÀjC³e e®³ee ¢<ìerves jececetleea
HegvejeJeueeskeÀve meefceleer Je peveeo&ve js·er meefceleer ³eebveer 1992 meeueer ’megOeeefjle je<ì^er³e OeesjCe“
mebmeos®³ee oesvner meYeeie=nemeceesj ceeb[ues. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves 6 les 14 Je³eesieìeleerue ceguee -cegueeRvee
iegCeJeÊeeHegCe&, ceesHeÀle DeeefCe mekeÌleer®es efMe#eCe GHeueyOe keÀ©ve osCes, ceeO³eefcekeÀ MeeUebceO³es mebieCekeÀer³e
efMe#eCee®eer mees³e keÀjCes, mebHetCe& mee#ejles®³ee ³eMemJeerlesmeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe, DeveewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCe, Òeew{ ef Me#eCe, lemes®e efMeMegmebieesHeve, Heesje<ì^er³e mlejeJej Fboerje ieebOeer cegkeÌle efJeÐeeHeerþ DeefOekeÀeefOekeÀ mece=× keÀ©ve meJe& jep³eeceO³es DeMeer
efJeÐeeHeerþs mLeeHeC³ee®ee efJe®eej keÀjC³e ele Deeuee.
efMe#eCee®es mJe©He efkebÀJee ÒekeÀej :
yeeuekeÀeb®es meceepeele keÀMee ÒekeÀejs efMe#eCe nesles ³eeJej efMe#eCee®es mJe©He DeJeuebyetve Demeles.
yeeuekeÀeb®es efMe#eCe leerve ÒekeÀejs nesle Demeles.
1) menpe efMe#eCe (Informal Educatio n):
keÀesCel³eener peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elveeefJevee mJe³ebmHetÀle&HeCes Ie[tve ³esCeeN³ee Jele&veyeouee®³ee
Òeef¬eÀ³esuee menpe efMe#eCe cnCeleele. les Òemebieeveg©He Ie[le Demeles.
yeeuekeÀe®ee pevce Peeu³eeveblej efJeefMe<ì JeeleeJejCeele yeeuekeÀ euee DeveskeÀ DevegYeJe ³esle
Demeleele. ³ee DevegYeJeeletve l³eeue keÀUle vekeÀUle efMe#eCe efceUle Demeles Je l³eeletve l³ee®eer Jee{ Je
efJekeÀeme nesle Demelees. kegÀìgbyeeleerue Deeblejef¬eÀ³escegUs l³eeuee YeeJe[erueOeeN³ee ceeCemeebkeÀ[tve, Heentve efkebÀJee Òel³e#e l³eeb®³ee yejesyej jentve yeeuekeÀ DeveskeÀ yeeyeer efMekeÀle
Demeles. Goe. GpeJ³ee neleeves pesJeCes, HeengC³ee®es mJeeiele keÀjCes, Leesje -ceesþîeeb®ee Deeoj keÀjCes,
efJeve³eMeerue jenCes F. J³ekeÌle er®³ee efJekeÀemeele ³ee JeeleeJejCee®ee HeÀej ceesþe Jeeìe Demelees.
2) DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe (Formal Education) :
efJeefMe<ì ³eb$eCesceeHe&Àle, efveefM®ele O³es³e meceesj þsJetve, efve³eespeveHegJe&keÀ efou³ee peeCeeN³ee
efMe#eCeeuee DeewHe®eeefjk eÀ efMe#eCe Demes cnCeleele. les MeeUe ceneefJeÐeeue³es Je J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe
mebmLeebceOetve efoues peeles. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeele efMe#eCe mebmLeeb®³ee Fceejleer, HeÀefve&®ej, DeY³eeme¬eÀce,
HeeþîeHegmlekesÀ, ûebLeeue³e, ef¬eÀ[ebieCe, Òe³eesi eMeeUe DeMee megefJeOee Demeleele. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe HegCe&
kesÀu³eeveblej Hejer#ee IesTve GÊeerCe& efJeÐeeL³ee¥vee ÒeceeCeHe$e efoueer peeleele. l³eeDeeOeejs l³eeuee veeskeÀjermunotes.in

Page 135

135efceUt MekeÀles efkebÀJee mJeleb$e J³eJemee³e keÀjlee ³eslees. J³eJenej er peerJeveele DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeuee efJeMescenÊJe Deens.
3) DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe :
Deeblejje<ì^er³e Dee³eesieeves efMe#eCee®³ee DenJeeueele DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eer J³eeK³ee
keÀjleevee cnìues Deens keÀer, ’efMekeÀle jenCes cnCep es DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe nes³e. “
p³ee efMe#eCeeuee Je³ee®eer, keÀeUe®eer, HegJeea®³ee efMe#eCee®eer keÀesCeleerner HetJe&Deì vemeles, mLeUe
DeeefCe keÀeUe®³ee, meceepee®³ee iejpesÒeceeCes, efJeÐeeL³ee¥®³ee meJe[erÒeceeCes GHe³egkeÌle Demes pes efMe #eCe
efoues peeles l³ee efMe#eCeeuee DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe Demes cnCeleele. DeeefCe cencebo³ e e b ® ³ e ec e l e s
DeewHe®eeefjkeÀ Meeues³e efMe#eCee®³ee ®eewkeÀìeryeensj mebIeefìle kesÀuesueer He×leMeerj Mew#eefCekeÀ ke=Àleer cnCepes
DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#e Ce nes³e.
Mesleer J³eJemee³e, DeHegje jespeieej, nueeKeer®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ³eecegUs ûeeceerCe ueeskeÀ
efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle menYeeieer nesT MekeÀle veenerle. DeMee efvej#ejebvee mee#ej keÀjC³eekeÀefjlee l³eebvee
efkeÀceeve efueefnlee Jee® elee ³eeJes ³ee GÎsMeeves DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce le³eej keÀjC³eele Deeuee
l³ee®eer ceeO³eces Heg{erueÒeceeCes -
1) mees³eervegmeej Òeew{ efMe#eCee®es Jeie& ®eeueefJeCes
2) ûebLeeue³es, ³egJekeÀ, mebmLee, ceefnuee ceb[Us ³eeb®³ee leHexÀ De veewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es Jeie& ®eeueefJeCes
3) efve³eefceleHeCes MeeUe Je ceneefJeÐeeue³eele peeT ve MekeÀCeeN³eemeeþer He$eJ³eJenejeÜejs DeveewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCee®eer mees³e keÀjCes.
4) cegkeÌle efJeÐeeHeerþeÜejs efJeefJeOe DeY³eeme ¬eÀceeb®eer mee s³e keÀjCes.
meJe&efMe#ee DeefYe³eeve :
Yeejleeleerue 6 les 14 Je³eesieìeleerue meJe& cegueebvee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe osCeejer ner SkeÀ
yengJ³eeHle ³eespevee Demetve ner ³eespevee keWÀê Meemevee®³ee Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceebHewkeÀer SkeÀ DeeoMe& ³ee spevee
Demetve, ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®es meeJe&ef$ekeÀjCe efveOee&efjle keÀeueeJeOeerle ÒeeHle keÀjCes ne efle®ee cetU GÎsMe
Deens. ³egvesmkeÀesves DeeHeu³ee Ieìvesle efuebie, peele, Oece&, DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ mlej Demee keÀesCeleener Yeso
ve keÀjle e meJee¥vee meceeve efMe#eCe efceUe³euee nJes, Demes veceto kesÀues Deens.
’ceneje<ì^ ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe HeefjkeÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer meesHeefJe C³eele Deeueer Deens. efoveebkeÀ 18 peevesJejer
2002 ceO³es Meemeveeves meJe& efMe#eCe ceesefnces Debleie&le keWÀê mejkeÀejves efJeefnle kesÀuesueer GefÎ<ìs
jep³eeceO³es HetCe& keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ne keÀe³e&¬eÀce Debceueele DeeCeC³eeme ceev³elee efoueer Deens.
meJe&efMe#ee DeefYe³eevee®eer GefÎ<ìîes :
HetJe& ÒeeLeefcekeÀ Je ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ne®e G®®e efMe#eCee®ee Hee³ee Demetve 2020 He³e¥le
Yeejleeuee cenemeÊee yeveefJeC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee opee& Gb®eeJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ner y eeye
ceev³e keÀ©ve 10 J³ee Heb®eJeeef

Page 136

136DeefYe³eeve “keÀe³e&¬eÀce le³eej keÀjC³eele Deeuee. ³ee GHe¬eÀceeme F.me. 2001 ceO³es Òeeefjle Peeuee.
lesJne l³ee®eer GefÎ<ìs Heg{er ueÒeceeCes nesleer.
1) meJe& 6 les 14 Je³eesieìeleerue MeeUssleerue cegueebvee DeO³eeHevee®eer nceer osCes.
2) F.me. 2006 HetJeea meJe& cegues cegueer MeeUsle, efMe#eCe nceer keWÀêele, He³ee&³eer MeeUsle DeLeJee MeeUsle
Hejle DeeCeCeeN³ee J³eJemLesle oe Keue keÀjCes.
3) F.me. 2007 HetJeea meJe& cegueecegueeRvee Hee®e Je4) F.me. 2010 HetJeea meJe& cegueecegueeRvee Deeþ Je5) meceeOeevekeÀejkeÀ, opexoej ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeJej lem es®e peerJeveemeeþer®³ee efMe#eCeeJej Yej osCes.
6) F.me. 2007 HetJeea ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeleerue meJe& mlejebJejerue GefCeJee otj keÀ©ve peeefleefvejHes#e Je
cegueecegueeRvee meceeve efMe#eCe osCes, lemes®e efuebieYeso Je meceepee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀ eleerue ojer F.me.
2007 He³e¥le Ye©ve keÀe{Ces DeeefCe F.me. 2010 He³e¥le ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®eer meJee¥vee meceeve
HeeleUer efvecee&Ce keÀjCes.
7) F.me. 2010 He³e¥le meJe& cegues cegueer MeeUe mees[Ceej veenerle ³ee®eer o#elee IesCes.
meJe& efMe#eCe ceesefnces®eer J³eeHleer :
keWÀê Meemeveeves ceesHeÀle Je meeqkeÌle®³ee efMe#eCeeyeeyele G®eueuesues DeefYeveJe HeeTue cnCetve meJe&
efMe#ee DeefYe³eeveekeÀ[s Heenlee ³esF&ue. yeeuekeÀeb®³ee efMe#eCeeMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee meJe& IeìkeÀeb®ee
efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer DeveskeÀ GHe¬eÀceeb®ee ³eele DebleYee&Je kesÀuee Deens.
meJe& efMe#eCe ceesefnces®es oesve Hewuet Deensle :
1) meJe& efMe#eCe ceesefnce ne ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCeemeeþer DeveskeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®³ee
SkeÀ$eerkeÀjCee®ee DeejeKe[e Deens.
2) ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCeeb®es GefÎ<ì meeO³e keÀjC³eemeeþer DeeefLe&keÀ lejleto keÀjCes. meJe&
efMe#ee DeefYe³eeveeceO³es efMe#ekeÀeb®eer ceO³eJeleea Je efveCe&³e YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& ceevetve l ³eeb®³ee #ecelee
efJekeÀemeeJej Yej osC³eele Deeuee Deens. efMe#ekeÀebvee meboYe& meeefnl³e Je ÒeefMe#eCee®eer mees³e GHeueyOe
keÀ©ve osC³eele Deeueer Deens.
meJe& efMe#ee DeefYe³eevee®ee cetU GÎsMe :
³ee ³eespeves®ee YeejleYej Òemeej keÀjC³ee®es keWÀê Meemevee®es GefÎ<ì Demetve ³eele cegKelJes cegueer
DeeefCe Devetmetef®ele peeleer -peceeleerleerue cegues ³eeb®³ee iejpeebJej efJeMesefMe#ee DeefYe³eeveeb®es GÎsMe Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) efMe#ekeÀ -HeeuekeÀ, Heb®ee³ele jepe mebmLee ³eeb®³eeleerue HejmHej menkeÀe³e& Jee{efJeCes.
2) cegueeR®es ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe Je Devegmetef®ele peeleer -peceeleer Je DeuHemebK³eebkeÀ cegueeR®es efMe#eCe ³eeJej
Yej osCes.
3) yeeuekeWÀêerle DeY³eeme¬eÀce Je GHe¬eÀc e jeyeefJeCes.
4) Meeues³e J³eJemLeeHeveeceO³es mJe³ebmesJeer mebmLee, ûeeceefMe#eCe meefceleer Je ye®eleieìeb®ee menYeeie IesCes.munotes.in

Page 137

137meJe& efMe#ee DeefYe³eeveekeÀefjlee keWÀê Je jep³e mejkeÀejkeÀ[tve efveOeer GHeueyOe keÀjC³eele Deeuee
Demetve ³eeb®³eel e efveOeerefJekeÀe³e&¬eÀce ’meJe& efMe#eCe ceesefnce “cnCetve DeesUKeuee peele Demetve meJe& efMe#eCe ceesefnces®eer
DebceueyepeeJeCeer ceneje<ì^ele ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe HeefjmeesHeefJeC³eele Deeueer Demetve, ner ceesefnce ÒeYeeJeerHeCes jeyeefJeC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe meb®eeueveeue³e,
HegCes ³esLes meJe& efMe#eCe ceesefnce meefve³eb$eCe keÀ#e mLeeHeve keÀjC³eele De euee Deens. meJe& efMe#ee
DeefYe³eeveebleie&le He³ee&³eer efMe#eCee®³ee efJeefJeOe ³eespevee keÀe³ee&efvJele keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.
ceneje<ì^eleerue ³ee Debleie&le Meeues³e HeesJeeìHe, ÒeeLeefcekeÀ MeeUskeÀefjlee 4… meeefnl³e Ke®e&, Deefnu³eeyeeF& nesUkeÀj ceesHeÀle ÒeJeeme ³eespevee,
DeO³e³eve DeO³eeHeve meeefnl³eJeeìHe, meeefJe$eeryeeF& HegÀues oÊekeÀ ³eespevee, ceesHeÀle Deejesi³e leHeemeCeer,
meceepekeÀu³eeCe Keel³eeceeHe&Àle DeHebie efJeÐeeL³ee¥vee efMe<³eJe=Êeer ³eemeejK³ee efJeefJeOe ³eespeveeb®ee meceeJesMe
Deens.
SketÀCe®e meJe& efMe#ee DeefYe³eeve ne efMe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCee®³ee Jeeì®eeueerleerue SkeÀ
cenÊJee®ee ¬eÀebeflekeÀejkeÀ ìHHee Deens. l³ee®es Jewef Me<ìîe cnCepes meceepeeleerue meJe& IeìkeÀeb®³ee ceoleerves
DeeefCe menYeeieeves efMe#eCeeyeeyele ueeskeÀpeeie=leer keÀjCes DeHesef#ele Deens. ³eeceO³es efMe#ekeÀ, ceefnueeceb[U,
ûeeceefMe#eCe meefceleer, ³egJeeceb[U, HeeuekeÀmebIe, mJe³ebmesJeer mebmLee F l³eeoeR®³ee ceoleerves ueeskeÀpeeie=leer
DeeefCe ÒeyeesOeve ³eeJej efJeMesYeejleeleerue ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee ®esnjeceesnje yeoueC³eemeeþer #ecelee ³ee DeefYe³eeveele
Demetve l³ee®eer ÒeYeeJeer DebceueyepeeJeCeer Peeu³ eeme ’meejs efMekegÀ³ee, Heg{s peeT³ee “ns DeefYe³eevee®es
IeesJebef®ele IeìkeÀeb®es efMe#eCe (Education of Disadvantaged) :
mebkeÀuHevee :
Jebef®ele ³ee meb%es®eer J³eeK³ee mej efkeÀ biepeesmesHeÀ ³eebveer Heg{erueÒeceeCes kes Àueer Deens.
’p³ee HeefjefmLeleercegUs J³ekeÌleerleerue megHle meeceL³ee&®ee efJekeÀeme nesC³eemeeþer De[LeUe efvecee&Ce
neslees leer DeJemLee cnCepes Jebef®eleeJemLee “nes³e.
oeefjêîe, J³eeqkeÌleiele oesceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ ¢<ìîee Jebef®ele Demeuesu³ee ueeskeÀeb®³ee yeeyeleerle ne
Òe³eesie JeeHejuee peelees. HeeefM®eceel³e Òeiele osMeeleerue meceepeele ne Jebef®ele ogye&ue IeìkeÀ DeeefLe&keÀ
¢<ìerkeÀesveeletve ceeCemee®es meceepeeleerue mLeeve þjJelees. keÀceer DeLe&ÒeeHleercegUs meceepeeleerue ³ee®es mLeeve
keÀceer opee&®es nesles Je ns ueeskeÀ DeveskeÀ iees<ìerHeemetve Jebef®ele neslees. meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e,
Mew#eefCekeÀ ¢<ìîee ogye&ue DemeCeeje ne IeìkeÀ ogmeN³eekeÀ[tve Jemeceepeeleerue DemebK³e megefJeOee l³eebvee veekeÀeju³ee iesu³ee Deensle. DecesefjkesÀleerue efveûees, ÞeeruebkesÀceOeerue
keÀeceieej Jeie&, Yeejle eceOeerue Devegmetef®ele peeleer, Yeìke̳ee peceeleer, DeeefoJeemeer, MeejerefjkeÀ¢<ìîee
J³ebie, DeHebielJe, efJekeÀueebie DemeCeejer cegues -cegueer, mLeueeblejerleeb®eer cegues, ns meJe& Jebef®ele ogye&ue IeìkeÀ
mecepeues peeleele.munotes.in

Page 138

138Jebef®eleeb®³ee efMe# eCee®eer iejpe :
Yeejleelener Demee Jebef®ele, ogye&ue Je o[Heuesuee DeefMeef#ele IeìkeÀ meceepee®ee ceesþe Yeeie
Deens. ³ee Jeiee&leerue ueeskeÀ oesve JesUs®eer YeekeÀjer keÀMeer efceUsue ³ee efJeJeb®evesves melele ûeemeuesues Demeleele.
l³eebvee ceguee R®es efMe#eCe Je keÀu³eeCe kegÀþtve meg®eCeej DeMeer DemebK³e kegÀìgbyes Je ue#eeJeOeer cegues pej
efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele jeefnueer lej osMe Òeieleer meeOeCes otj®e jenerue, meceepee®ee SkeÀ Yeeie uegUe
yevesue, ieeflenerve Je ®ewlev³enerve yevesue.
Yeejlee®eer ueeskeÀMeener jep³eHe×leer ³eMemJeer nesCeej veener. oeefjêîe Je DeeefLe&keÀ leCeeJeeves
ûeemeuesu³ee ³ee meceepee®eer Òeieleer Peeu³eeefMeJee³e osMee®eer GVeleer nesCeej veener. ûeeceerCe Yeeieele
DeefmlelJe eleDemeCee N³eeefvej#ejlescegUs efMe#eCeeyeÎue®eer DeveemLee, oeefjêîee®eer mecem³ee Deefve<þ ©{er,
HejbHeje F. cegUs meceepee®es keÀu³eeCe meeOelee ³esCeej veener. cnCetve®e ³ee ueeskeÀeb®eer Òeieleer meeOeC³eemeeþer
efJeefJeOe GHee³e³eespevee, efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ GHe¬eÀce jeyeefJeC ³eele Deeues Deensle.
Jebef®ele ueeskeÀebvee efMe#eCe osC³ee®eer GefÎ<ìîes :
1) Jebef®ele Demeuesu³ee ceguee -cegueeRvee, Òeew{ebvee meceepeeleerue Flej mlejeleerue ueeskeÀebyejesyej
DeeCeC³eemeeþer efMe#eCe osCes.
2) ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee meeJe&ef$ ekeÀerkeÀjCeemeeþer 100 ìkeÌkesÀ HeìveeWoCeer, l³eeb®eer GHeefmLeleer
efìkeÀefJeC³eeyejesyej®e l³eebvee opexoej efMe#eCe osCes.
3) efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ GHe¬eÀceeb®es Dee³eespeve keÀ©ve Jebef®eleeb® ³ee HeefjefmLeleerle meJee&Lee&ve iegCeelcekeÀ
Òeieleer meeOeCes.
Jebef®ele ueeskeÀebvee efMe#eCe osC³ee®³ee efJeefJeOe He×leer :
1) DeeefLe&keÀ¢<ìîee Jebef®eleebmeeþer efMe#eCe :
Meemeveeves DeeefLe&keÀ¢<ìîee efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele jeefnuesu³ee cegueebmeeþer OeesjCeelcekeÀ Yeeie
cnCetve Keeueerue meg efJeOee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee Deensle.
1) ceesHeÀle efMe#eCe
2) efMe<³eJe=Êeer
3) Heefj#eeb®eer HeÀer ceeHeÀer
4) HegmlekesÀ, Jenîee Je Flej Mew#eefCekeÀ meeefnl³eemeeþer DeLe&mene³³e
5) MeeUe, ceneefJeÐeeue³e, J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe osCeeN³ee mebm Lee ³eele jeKeerJe peeiee
6) ceesHeÀle Meeues³e ieCeJesMe
7) DeeJeM³ekeÀ l³ee efþkeÀeCeer ceesHeÀle Jeefmleie=ns, jenC³ee®ee Je pesJeCee®ee Ke®e& ceeHeÀ
8) ceesHeÀle mekeÀme Deenej
2) meeceeefpekeÀ¢<ìîee Jebef®eleebmeeþer efMe#eCe ³eespevee :
1) mekeÌleer ®es Je meeJe&ef$ekeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe -Yeejleer³e Ieìvesves meceepeeleerue 6 les 14 JeJe³eesieìeleerue meJe& IeìkeÀebvee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe mekeÌleer®es Je meeJe&ef$ekeÀ kesÀues Deens.munotes.in

Page 139

1392) Òeew{ efMe#eCe Je meceepeefMe#eCe GHe¬eÀce
3) DeveewH e®eeefjkeÀ efMe#eCe GHe¬eÀce
4) efvejblej efMe#eCe GHe¬eÀce
5) mecetn mebHeke&À ceeO³eceeletve efMe#eCe
6) mebueive efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce -DecesefjkesÀves meeceeefpekeÀ¢<ìîee ceeieemeuesu³ee efveûeeW®eer cegues Je
DecesefjkeÀve ieesjer cegues nîeeb®es e fMe#eCe SkeÀe®e MeeUsle Dee³eesefpele kesÀues.
l³eemebyebOeer DecesefjkeÀve meceepeMeem$e%e keÀesueceve ³eebve er³ee ûebLeele efJeJes®eve kesÀue Deens Je
SkeÀelceles®ee HegjmkeÀej kesÀuee.
YeejleeceO³esner mejkeÀejer, ceneveiejHeeefuekeÀe nîeeb®³ee MeeUebceOetve mebueive keÀe³e&¬eÀce
mJeerkeÀejuesuee Demetve ceeieeme, Jev³epeceeleer, ceeieeme mecetn, ceeieeme peeleer, Devegmetef®ele peeleer Je
peceeleer, Yeìke̳ee peceeleer DeeefCe DeeefLe&keÀ¢<ìîee ceeieeme #es$eeleerue Keeue®eeJeie&, lemes®e ceO³e ceJeieea³e
³ee meJe& mlejebJejerue ueeskeÀeb®eer cegues ³ee MeeUebceOetve SkeÀef$eleHeCes efMekeÀleele. ³eecegUs efMe#eCeeHeemetve
Jebef®ele Demeuesu³ee Je vemeuesu³ee cegueebceO³es megmebJeeo nesTve efJe®eejeb®eer osJeeCeIesJeeCe Je Deeblejef¬eÀ³ee
Ie[tve ³esles.
3) yeewef×keÀ¢<ìîee Jebef®ele Je ogye&ueebmeeþer efMe#eCe :
MeejerefjkeÀ¢<ìîee J³ebie, DeHebielJe, efJekeÀueebie Demeuesu³ee cegueebceO³es yeewef×keÀ #eceles®ee DeYeeJe
Demelees. efMekeÀCeeN³eeb®³ee yeewef×keÀ GefCeJeeb®eer mecem³ee ue#eele Ie sTve l³eeleerue keÀewMeu³e #es$eeceO³es
megOeejCee keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves Meeues³e efMe#eCeeJej DeeOeeefjle Meemeveeves DeHebie SkeÀelce efMe#eCe ³eespevee
me© kesÀueer Demetve meeceev³eHeCes ns Mew#eefCekeÀ GHe¬eÀce keÀe³e&¬eÀce DeY³eeme¬eÀcee®³ee meboYee& le Demeleele.
Goe. Meg× G®®eejeb®es, Meg× uesKe keÀewMeu³e efJekeÀeme GHe¬eÀce, Jee®eve keÀewMeu³e efJekeÀeme GHe¬eÀce,
Jele&veyeoue keÀe³e&¬eÀce F. ³eeceO³es meceeJesMe neslees.
Jebef®eleeb®³ee efMe#eCeemeeþer Meemevee®es efJeefJeOe GHe¬eÀce :
Yeejlee ceO³es Jebef®ele cegueeb®eer Mew#eefCekeÀ Jebef®elelee otj keÀjC³eemeeþer yejs®e Òe³elve kesÀuesues
Demetve ³eeHewkeÀer keÀener GHe¬eÀce Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) DeeefoJeemeer cegueebmeeþer DeeÞeceMeeUe
2) cegueeb®es DeO³e³eve megkeÀj nesC³eemeeþer c egueebvee mekeÀeUer mekeÀme Deenej osCes
3) ceesHeÀle Deejesi³e leHeemeCeer Je ceesHeÀle mesJee
4) uesKeve meeefnl³e Je ieCeJesMe JeeìHe
5) yeesueerYee6) DeeefoJeemeer efJeÐeeJesleve
7) cegueeRvee GHeefmLelee r YeÊee
8) efMe<³eJe=Êeer Je Heefj#ee HeÀer ceeHeÀ
9) meceepekeÀu³eeCe Keel³eeceeHe&Àle DeHebie ceguee -cegueerbvee efMe<³eJe=Êeer
10) DeHebie SkeÀelceefMe#e Ce³eespeveemunotes.in

Page 140

14011) je<ì^er³e mesJee ³eespevesceeHe&Àle HegjkeÀ keÀe³e&¬eÀce -Òeew{ efMe#eCe, DeveewHe ®eeefjkeÀ efMe#eCe, Deejesi³e
efMe#eCe, mJeeJeuebyevee®es efMe#eCe F.
He³ee&³eer efMe#eCee®³ee ³eespevee :
meJe& efMe#ee DeefYe³eeveebleie&le He³ee&³eer efMe#eCee®³ee efJeefJeOe ³eespevee keÀe³ee&efvJele keÀjC³eele
Deeu³ee Demetve l³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) JemleerMeeUe
2) cenelcee HegÀues ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe nceer ³eespevee
3) cenelcee HegÀues G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe nceer ³eespevee
4) jepeerJe ieebOeer mebOeer MeeUe ³eespevee
5) mLeueebleefjle keÀeceieejeb®³ee cegueebmeeþer cenelcee HegÀues ef Me#eCe nceer ³eespevee
6) meslegMeeUe
7) GHe®eejelcekeÀJeie&
8) keÀmlegjyee ieebOeer yeeefuekeÀe efJeÐeeue³e
1) JemleerMeeUe :
ÒeeLeefcekeÀ MeeUe meg© keÀjC³eemeeþer efJeefnle efvekeÀleeb[s, pesLes Òee LeefcekeÀ MeeUs®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles. efJeMesF. vewmeefie&keÀ De[®eCeeRcegUs ueneve efJeÐeeL³ee&vee peJeU®³ee Dev³e ieeJeeleerue efkebÀJee JemleerJejerue MeeUsle
peeCes De[®eCeeR®es nesles. DeMeeJesUer DeOee&efkeÀueesceerìj Heefjmejele ÒeeLeefcekeÀ MeeUs®eer megefJeOee GHeueyOe
vemesue DeMee®e efþkeÀeCeer JemleerMeeUe meg© keÀjlee ³esles. efkeÀceeve 10 cegueer efkebÀJee 15 cegues FlekeÀer
efJeÐeeLeea mebK³ee Demeu³eeme JemleerMeeUe meg© keÀjlee ³esles. JemleerMeeUe meg© keÀjC³eemeeþer mebyebefOele
ûeeceHeb®ee³eleerves DeeJeM³ekeÀ peeiee Je DeeJeM³ekeÀ meeefnl³e GHeueyOe keÀ©ve osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
2) cenelcee HegÀues ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe nceer ³eespevee :
Jee[îee -Jeml³eebJej®³ee 6 les 14 Je³ee sieìeleu³ee 20 cegueebmeeþer 1 ueer les 4 Leer ceOeerue
ceO³es®e MeeUe mees[tve efouesu³ee cegueeme efkeÀceeve 4 Leer He³e¥le®ee DeY³eeme HetCe& keÀjC³eemeeþer ner ³eespevee
le³eej keÀjC³eele Deeueer Demetve ieeJeeleerue oneJeer Heeme cegueevee efkebÀJee D eeþJeer Heeme cegueerves leer
®eeueJee³e®eer. mejkeÀej JemeslegMeeUe :
6 les 14 JeDemeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥ meeþer GvneUer megÆerle 45 efoJemeeb®ee Jeie& ®eeueefJeuee peelees. efJeÐeeL³ee¥®³ee
efveJeeme Je Yeespevee®eer ceesHeÀle mees³e kesÀueer peeles.
DeHebie SkeÀelce efMe#eCe ³eespevee :
DebOe, cegkeÀyeefOej, efJekeÀueebie, DeO³e³eve#ece, ceeflecebo ³eeHe wkeÀer SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee De HebielJe
DemeCeeN³ee efkeÀceeve 8 efJeÐeeL³ee¥meeþer SkeÀ ÒekeÀej®es DeHebielJe ³egefveì Demeles. efJeÐeeL³ee¥vee DeHebielJe
GHekeÀjCes, ieCeJesMe, Meeues³e meeefnl³e ceesHeÀle HegjefJeues peeles.munotes.in

Page 141

141meeKejMeeUe :
Tmelees[ keÀe ceieej Je Dev³e nbieeceer keÀeceieejeb®³ee ceguee -cegueeRmeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®eer
mees³e JneJeer ³ee keÀefjlee 20 Dee@keÌìesyej 1996 ceO³es meeKej keÀejKeevee Heefjmejele MeeUe meg©
keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee. veesJnWyej les ces ³ee ke ÀeueeJeOeerle MeeUe keÀe³e&jle jenleele.
Jeefmleie=nele jenCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®ee Yeespeve Ke®e& keÀejKeeve ekeÀjles.
ÒesjCeeJeie& :
efMe#eCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs keÀewMeu³e Je kegÀJele vemeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥ceO³es v³etveieb[
efvecee&Ce nesT ve³es ³eekeÀefjlee ÒesjCeeJeie& ®eeueefJeues peeleele.
ûeeceerCe Yeeieeleerue ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®eer mecem³ee :
Yeejle ne Kes[îeeb®ee osMe Demetve megceejs 80… ueeskeÀ Kes[îeele jenleele. Yeejleeleerue
Mew#eefCekeÀ mecem³ee cnCepes®e ÒeecegK³eeves ûeeceerCe Yeeieeleerue Mew#eefCekeÀ mecem³ee Demetve nîee mecem³ee
mees[efJeu³eeefMeJee³e ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®es meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCe keÀjlee ³esCeej veener. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ner
efMe#eCe Òeef¬eÀ³esleerue cenÊJeHetCe& DeJemLee Demetve ûeeceerCe Y eeieeleerue De%eeve ,efvej#ejlee otj keÀ©ve
mee#ejles®ee Òemeej keÀjC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe mekeÌleer®es Je ceesHeÀle keÀ©ve meJe& efMe#eCe DeefYe³eeve
jeyeefJeC³eele Deeues. Hejbleg ceeieeme meceepe, De%eeve, oeefjêîe ³eemeejK³ee mecem³eebcegUs D eHesef#ele ³eMe
ÒeeHle nesT MekeÀues veener. ûeeceerCe Yeeieeleerue mecem³eeb®ee efJe®eej keÀjlee l³ee Heg{erueÒeceeCes meebielee
³esleerue.
1) Mew#eefCekeÀ ieUleer
2) MeeUs®ee Heefjmej
3) MeeUs®eer Fceejle
4) mecem³eeûemle HeeuekeÀ -HeeuekeÀeb®eer c eeveefmekeÀlee
5) cegueeb®eer DevegHeefmLeleer
6) efMe#ekeÀeb®eer MeeUeyeenîe keÀeces
7) SkeÀ efMe#ekeÀer MeeUe
8) Mew#eefCekeÀ meeefnl³ee®ee DeYeeJe
9) ef¬ebÀ[eieCe Je ¬eÀer[emeeefnl³ee®ee DeYeeJe
10) ûebLeeue³ee®ee DeYeeJe
11) De³eesi³e cetu³eceeHeveH e×leer
12) cegueeR®³ee efMe#eCeeyeÎue®eer Goeefmevelee
13) Meeues³e Hees14) efMe#e keÀyeoueer
15) JeenlegkeÀer®eer iewjmees³e
16) HeeC³ee®eer mees³e vemeCes
17) mJe®íleeie=ne®eer efyekeÀì DeJemLeemunotes.in

Page 142

1421)Mew#eefCekeÀ ieUleer :
efJeÐeeL³ee¥®³ee ieUleer®es ÒeceeCe Menjer YeeieeHes#ee ûeeceerCe YeeieeceO³es DeefOekeÀ Demeu³ee®es
efometve ³esles. Heefnueerle oeKeue Peeuesu ³eecegueebHewkeÀer yengmebK³e cegues nUtnUt MeeUsle ³esF&veeMeer nesleele.
³ee ceeie®eer keÀejCes MeesOeleevee meceepeeleerue DeeefLe&keÀ efmLeleerMeer ceesþe mebyebOe efometve ³eslees. iejerye
HeefjefmLeleercegUs yejer®e cegues Depetvener keÀeceeuee peeleele. yejer®e ueneve cegues cegueer DeeHeu³ee ueneve
YeeJeb[evee Iejer jentve meebYeeUleele. ³eeceO³es cegueeR® eer mebK³ee ceesþer efometve ³esles. l³ee®eyejesyej HeeuekeÀeb®e
De%eeve, HeeuekeÀeb®eer J³emeveeOeerveleener efJeÐeeL³ee¥®³ee ieUleerme keÀejCeerYetle þjles. Depetvener keÀener
HeeuekeÀebvee efMe#eCee®es cenÊJe keÀUuesues efometve ³esle veener.
cegueeb ®³ee ieUleerceeies DeeCeKeerve SkeÀ cenÊJee®es keÀejCe cnCepes yeesueer YeeYeeMeeUsceO³es meieUerkeÀ[s ÒeceeefCele YeekeÀUueer®e veener lej DeMeer cegues MeeUsle ³esle veenerle. MeeUsceO³es kesÀues peeCeejs DeO³eeHeve, efvejme,
kebÀìeUJeeCes Demesue lej efJeÐeeL³ee¥®eer ieUleer efometve ³esles. lemes®e jespeieejemeeþer mLeueeblej keÀjCeeN³ee
kegÀìgbyeecegUsner ieUleer®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles.
2) MeeUs®ee Heefjmej :
efJeÐeeL³ee¥®³ee Mew#eefCekeÀ efJekeÀemeemeeþer ³eesi³e JeeleeJejCe DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg De³eesi³e
peeiee, DeHegje Heefjmej, DemJe®í Heefjmej ³eecegUs Mew#eefCekeÀ JeeleeJejCe ³eesi³eÒekeÀejs efvecee&Ce nesT
MekeÀle veener. ûeeceerCe YeeieeceO³es Deepener keÀener MeeUebkeÀ[s ³eesi³e DeeJeej®e efomele veener. keÀener
efþkeÀeCeer keÀHeebT[®e vemeles.
3) MeeUs® eer Fceejle :
Deepener ûeeceerCe YeeieeceO³es keÀener YeeieebceO³es ³eesi³e ÒekeÀej®³ee Fceejleer efometve ³esle veener.
keÀener FceejleeRceO³es Jeie& Keesu³eeb®eer keÀcelejlee Demeles lej keÀener Fceejleer cees[keÀUerme Deeuesu³ee efometve
³esleele.
4) MeeUsleerue cegueeb®eer DevegHeefmLeleer :
Depegvener ûeeceerCe YeeieebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej me CemeceejbYee®³ee JesUer, ³ee$ee, ueivekeÀe³e&,
GlmeJe, Mesleer F. keÀejCeebmeeþer cegues MeeUsle DevegHeefmLeleerle jeefnuesueer efometve ³esleele. ef ve³eefcele MeeUsle
cegues ³esle vemeu³eecegUs l³ee®eer efvejeMeepevekeÀ Mew#eefCekeÀ keÀeceefiejer efometve ³esles.
5) efMe#ekeÀeb®eer MeeUeyeenîe keÀeces :
ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀebvee DeveskeÀ MeeUe yeenîe keÀeces meesHeefJeueer peeleele. Goe. efveJe[ CegkeÀ,
peveieCevee, oeefjêîe jsMeesOe F. keÀeceeb®ee ³eeceO³es meceeJesMe Demelees. efMe#ekeÀebvee ner keÀeces Meeues³e keÀeueeJeOeerle keÀjeJeer
ueeieleele. l³ eecegUs Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le J³el³e³e ³esTve efJeÐeeL³ee¥®³ee ÒeieleerkeÀ[s ogue&#e nesles.
6) SkeÀ efMe#ekeÀer MeeUe :
ÒeeLeefcekeÀ MeeUsceO³es keÀener efþkeÀeCeer SkeÀe efMe#ekeÀeuee ®eej Jeie& meebYeeUeJes ueeieleele. pejer
efleLes oesve efMe#eke À Demeues lejer, Jeie& cee$e ®eej Demeleele. l³eecegUs meenefpekeÀ®e yesefMemle, ieeWOeUmunotes.in

Page 143

143efvecee&Ce Peeuesuee efometve ³esles. l³eele®e les efMe#ekeÀ Deensle lees®e cegK³eeO³eeHekeÀ Demeu³eecegUs MeemeveeMeer
He$eJ³eJenej, Dee@veueeF&ve ceeefnleer, ieìMeeU e, Dee@efHeÀme ³eeb®³eekeÀ[s keÀeceefveefceÊe peeJes ueeieles.
l³eecegUs®e keÀener efþkeÀeCeer ûeeceerCe Yeeieeleerue Mew#eefCekeÀ opee& Iemejuesuee efometve ³eslees.
7)Mew#eefCekeÀ meeefnl³ee®ee DeYeeJe :
DeO³eeHeve ÒeYeeefJele ceveesjbpeevelcekeÀ ne sC³eemeeþer ÒeYeeJeer Mew#eefCekeÀ meeOeveeb®eer DeeJeM³ekeÀlee
Demeles. Depetvener ûeeceerCe Yeeieele DeMeer meeOeves GHeueyOe nesle vemeuesueer efometve ³esleele. Demeueer lej
meeOeves JeeHejC³eeleerue Goemeervelee JeeHejemeeþer %eevee®ee DeYeeJe, meeOev es og©mleer®eer mecem³ee, Jeerpe
keÀHeele, JesUs®ee DeYeeJe F. mecem³ee Dee{Uleele.
8) ef¬ebÀ[eieCe Je ¬eÀer[emeeefnl³ee®ee DeYeeJe :
yengmebK³e ÒeeLeefcekeÀ MeeUsceO³es ef¬eÀ[ebieCe Je ¬eÀer[e meeefnl³e vemeu³eecegUs MeeUWceOetve
MeejerefjkeÀ efMe#eCe peJeU peJeU yebo®e Deens. l³eele®e ÒeefMeef#ele ¬eÀer[e efMe#ekeÀner ûeeceerCe Yeeieele
DeYeeJeeves®e Dee{Uleele.
9) ûebLeeue³ee®ee DeYeeJe :
ûeeceerCe Yeeieeleerue ÒeeLeefcekeÀ MeeUsceO³es SKeeÐee MeeUsle MebYejskeÀ HegmlekesÀ efceUCes
DeHeJeeoeves®e DeMee DeJeeblej Jee®evee®eer efmLeleer ûebLeeue³e, Je³eesieìevegmeej ûebLe, meboYe& ûebLe ³ee iees<ìer
keÀeuHeveerkeÀ®e Jeeìleele l³eecegUs meeleJeer He³e¥le®³ee ÒeeLeefcekeÀ MeeUeleerue efJeÐeeL³ee¥®eer Jee®eC³ee®³ee
¢<ìerves De#ej#e: DeeyeeU nesle Deens .
10)De³eesi³e cetu³eceeHeve He×leer :
ÒeeLeefcekeÀ MeeUs®ee Mew#eefCekeÀ opee& efoJemeWefoJeme KeeueeJele ®eeueuee Deens. l³eeleerue
cenÊJeHetCe& keÀejCe Deens les cnCepes De³eesi³e cegu³eceeHeve He×leer, Heefj#eeb®e ve IesCes, Heefj#ee ve neslee®e
efJeÐeeL³ee&®³ee Òeieleer®es lekeÌles Yejues peele Demeu³eecegUs keÀener efþkeÀeCeer HeÀkeÌle keÀeieo jbieefJeC³ee®es keÀece
nesleevee efometve ³esles.
11)cegueeR®³ee efMe#eCeeyeÎue®eer Goeefmevelee :
ûeeceerCe Yeeieele Depegvener cegueeR®³ee efMe#eCee yeeyele Goeefmevelee efometve ³eles. ’m$eer cnCepes
®egue DeeefCe cegueb“,’m$eer cnCepes Hejke̳ee®es Oeve“,’ pesJe{s peemle cegueeR®es efMe#eCe lesJe{e DeefOekeÀ
efMekeÀuesuee cegueiee nJee “, DeMee JeeF&ì efJe®eejeb®ee Heie[e Depegvener ûeeceerCe Yeeieelee rue DeefMeef#ele
HeeuekeÀebJej efometve ³eslees. lemes®e ûeeceerCe Yeeieeleerue Mesleer®eer keÀeces, DeeF&uee ceole keÀjC³eemeeþer cegueer
MeeUsle ve peeleevee efometve ³esleele.
12)Meeues³e HeesefJeÐeeL³ee¥vee mekeÀme Je H eesHeesceneieeF& ³eecegUs ne Deenej efvekeÀ

Page 144

14413)efMe#e keÀyeoueer :
meJe&meeOeejCe efMe#ekeÀ ûeeceerCe Yeeieele jene³euee le³eej vemeleele. vekeÀes Demeuesu³ee efþkeÀeCeer
yeoueer Peeu³eeme efMe#ekeÀ l³ee MeeUsJej npej nesle veenerle efkebÀJee Peeues®e lej leelHegjles npej nesTve
leeye[leesye jpesJej peeleele. efMe#ekeÀ DevegHeefmLeleerle jeefnu³eecegUs cegueeb®es iewjnpesjer®es ÒeceeCe Jee{les,
ceesþîee ÒeceeCeeJej Mew#eefCekeÀ vegkeÀmeeve nesles.
14)JeenlegkeÀer®eer iewjmees³e :
Depegvener ûeeceerCe YeeieeceO³es ogie &ce [eWiejeU ÒeosMeeceO³es MeeUsHeemetve Ieje®es Deblej ogj
Demesue Je lesLes peeC³eemeeþer DemeCeeje jmlee pebieuece³e Yeeieeletve Demesue lej lesLes Mew#eefCekeÀ
Goeefmevelee peeCeJeles. lemes®e veoer, DeesnesUeJej pej meekeÀJe, Hegue vemeleerue lej Hegj e®³eeJesUer DeMee
efþkeÀeCe®eer cegue oesve oesve ceefnves MeeUsHeemetve Jebef®ele jenleele.
15)HeeC³ee®eer mees³e vemeCes :
Depegvener ûeeceerCe YeeieeceO³es HegjsMee ÒeceeCeele efHeC³ee®es mJe®íHeeCeer GHeueyOe vemeuesues efometve
³esles. meenefpeke À®e mJe®ílee ie=nelener HeeCeer efometve ³esle veener.
16)mJe®íleeie= ne®eer ogje JemLee :
ûeeceerCe Yeeieeleerue ÒeeLeefcekeÀ MeeUWceO³es keÀener efþkeÀeCeer mJe®íleeie=ns Demeueer lejer, keÀener
mJe®íleeie=neb®eer ogjeJemLee Peeuesueer efometve ³esles .
17) efveef<¬eÀ³e ûeeceefMe#eCe meefcel³ee :
Meeues³e efJekeÀemeeceO³es ûeeceefMe#eCe meefcel³eeb®eer YegefcekeÀe cenÊJeHetCe& Deens. Hejbleg Òel³e#eele
Meeues³e efJekeÀemeele ³eeb®ee menYeeie keÀener efþkeÀeCeer DeuHe Demelees. l³eeb®³ee meYee efve³e efcele nesle veenerle.
meYeebvee meJe& meYeemeo GHeefmLele vemeleele. DeMee efJeefJeOe keÀejCeebcegUs ûeeceefMe#eCe meefcel³eeb®es GefÎ<ì
meeO³e nesJet MekeÀle veener.
mekeÌleer®³ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeemeeþer GHee³e ³eespevee :
1) MeeUs®ee Heefjmej mJe ®í DemeeJee, MeeUsuee J³eJeefmLele kegbÀHeCe DemeeJes, MeeUs®³ee efYebleer Mew#eefCekeÀ
lekeÌl³eebveer Yejuesu³ee, ef®e$e keÀe{uesu³ee cnCepes®e yeesueke̳ee DemeeJ³eele.
2) ûeeceerCe Yeeieeleerue HeeuekeÀeb®es meJe& ÒeLece ÒeyeesOeve keÀ©ve l³eebvee mece m³eecegkeÌle kesÀues Heeefnpes.
3) ûeeceerCe Yeeieeleerue MeeUebceO³es Mew#eefCekeÀ meeefnl³e GHeueyOe keÀ©ve efoues Heeefnpes Je l³ee®ee ³eesi³e
JeeHej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
4) Òel³eskeÀ MeeUebvee ef¬eÀ[ebieCe Je KesUe®es meeefnl³e GHeueyOe keÀ©ve efoues Heeefnpes.
5) ÒeeLeefcekeÀ MeeUslener DeJeeblej Jee®evee®eer HegmlekesÀ, meboYe& HegmlekesÀ, Jele&ceeveHe$es, meeHleeefnkesÀ
ceeefmekesÀ GHeueyOe keÀ©ve efoueer Heeefnpesle.
6) efJeÐeeL³ee¥®es ³eesi³e cegu³eceeHeve keÀmes nesF&ue ³ee ¢<ìerkeÀesvee letve efJe®eej nesCes iejpes®es Deens.
7) efMe#ekeÀeb®eer MeeUeyeenîe keÀeces HetCe&HeCes yebo keÀ©ve ner keÀeces megefMeef#ele yesjespeieej ³egJekeÀebkeÀ[tve
keÀ©ve Iesleu³eeme keÀener ÒeceeCeele yeskeÀejer®eer mecem³ee keÀceer nesF&ue.munotes.in

Page 145

1458) cegueeR®³ee e fMe#eCeekeÀ[s efJeMes9) Meeues³e Hees10) ûeeceerCe Yeeieeleerue SkeÀ efMe#ekeÀer Je efÜefMe#ekeÀer MeeUeb®eer efmLeleer megOeejC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
Òel³eskeÀ Jeiee&uee SkeÀlejer efMe#ekeÀ DemeeJee ³ee ¢<ìerves Òe³elve keÀjCes.
11) yeouel³ee keÀeUeveg©He efMe#ekeÀebvee ³eesi³e ÒekeÀej®es ÒeefMe#eCe osCes, veJeerve %eeve Je leb$e%eevee®³ee
JeeHejemeeþer me#ece yeveefJeCes.
12) ûeecee fMe#eCe meefcel³eeb®³ee meYeemeoeb®eer efveJe[ efvekeÀ13) ûeeceerCe Yeeieeleerue Òel³eskeÀ ÒeeLeefcekeÀ MeeUsceO³es efHeC³ee®es mJe®í HeeCeer, mJe®íleeie=n mees³eer®eer
GHeueyOelee keÀMeer nesF&ue l³ee¢< ìerves Òe³elve keÀjCes.
7.4 Deejesi³e
mebkeÀuHevee :
Deejesi³e ne Meyo Fbûepeerleerue `nsuLe' ³ee Meyoe®es cejeþer ©Heeblej nes³e. Fbûepeerleerue nsuLe
³ee Meyo neFuLe (Health) ³ee DeBiuees me@keÌmeve MeyoeHeemetve yeveuee Deens. p³ee®ee DeLe& Fbûepeer le
‘Condition of being safe or sound’ Demee neslees. cejeþerle ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe&
megjef#ele Je efvejesieer efmLeleer Demee neslees. Deejesi³e ³ee mebkeÀuHevesle Mejerje®³ee, cevee®³ee DeeefCe
meeceeefpekeÀ mJe©Hee®³ee mJeemLee®ee meceeJesMe neslees .
Deejesi³e J³eeK³ee :
1) WHO -(World Health Organization)
peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvee :
Deejesi³e cnCepes MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve megefmLele DeMeer
DeJemLee nes³e ve keÀer jesie Jee ogyeUsHeCee ³eeb®ee DeYeeJe nes³e.
2) ìer. Sce. [keÀ :
³eeb®eer mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀuesueer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes -Deejesi³e cnCepes
MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ megefmLele DeJemLee nes³e. lej vekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve -
Deejesi³e cnCepes jesiee®ee DeYeeJe Jee DeepeejerHeCee®ee DeYeeJe nes³e.
3) Þeer. Þeer. jefJeMebkeÀj :
ieg© jefJeMebkeÀj ³eebveer Deejesi³ee®eer meele Heojer J³eeK³ee kesÀueer Demetve leer KeeueerueÒeceeCes -
Deejesi³e cnCepes jesiecegkeÌle Mejerj, kebÀHejefnle MJeemees®íJeeme, leCeeJejefnle efkebÀJee leCeeJecegkeÌle
ceve, ÒeefleyebOe ³egkeÌle yegef×ceÊee, ueÇHeCeecegkeÌle mce=leer, meJe&meceeJesMekeÀ Deelcemevceeve DeeefCe og:KecegkeÌle
Deelcee.
Jejerue eflevner J³eeK³eeb®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀjeJee³ee®ee Peeu³eeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer,
ceeveJeer Mejerje®eer, cevee®eer Je meceepee®eer megefmLele cnCepes®e jesiecegkeÌle DeJemLee cnCepes Deejesi³e nes³e.munotes.in

Page 146

146ûeeceerCe Yeeieele DemJe®ílee, DeMeg× Je DeHegje HeeCeerHegjJeþe, GIe[er ieìejs, JewÐekeÀer³e
megefJeOeeb®ee DeYeeJe, oeefjêîe ³eecegUs Deejesi³eefJeYeeieeleerue iejerye ceefnuee DeeefCe cegueebHe³e¥le iegCeJeÊeeHegCe& DeÐe³eeJele Je HeefjCeecekeÀejkeÀ Deejesi³emesJee
HegjsMee ÒeceeCeele Heesn®eefJeC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves 12 SefÒeue 2005 jespeer je<ì^er³e ûeeceerCe
Deejesi³e DeefYe³eeve (N.R.H.M.) jeyeefJeC³eeme meg©Jeele kesÀueer.
je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeve (N.R.H.M.) :
`je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeve' ne meele Je³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer GefÎ<ìîes Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) yeeuece=l³et DeeefCe ceelee ce=l³etoj keÀceer keÀjCes.
2) meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee, HeesmeeJe&peefvekeÀ Deejesi³e mesJee meJee¥vee megueYelesves GHeueyOe keÀ©ve osCes.
3) mLeeefvekeÀ meeLejesie efve³eb$eCeeyejesyej®e Flej mebmeie&pev³e Je Demebmeie&pev³e Deepeejeb®ee ÒeefleyebOe Je
efve³eb$eCe keÀjCe s.
4) meJe& ueeskeÀebvee ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e Je mesJee efceUCesyeeyele GHee³e ³eespevee DeeKeCes.
5) peveveoj keÀceer keÀjCes.
³ee GHe¬eÀceeÜejs 2010 He³e¥le ceneje<ì^eves meeO³e keÀjeJe³ee®eer GefÎ<ìîes Heg{erueÒeceeCes nesleer.
De.¬eÀ. Deejesi³ ee f v e o x M e e b k e À Yeejle ceneje<ì^ 2010 He³e¥le ceneje<ì^eves meeO³e
keÀjeJe³ee®eer GefÎ<ìîes
1 DeYe&keÀ ce=l³etoj 58 36 15
2 ceelee ce=l³etoj 301 149 100 Òeefle ueeKe efpeJeble pevceeceeies
3 SketÀve peveve oj 2.9 2.1 1.8
GefÎ<ìîes ieeþC³eemeeþer DeefY e³eeveebleie&le DeJeuebefyeuesueer keÀener ÒecegKe keÀejCes :
1) Deejesi³e mesJesDebleie&le nesCeeje SketÀCe Ke®e& peer.[er.Heer. ®³ee 0.9… Je©ve 2 les 3 ìkeÌkesÀ He³e¥le
Jee{efJeCes.
2) meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e mesJeeb®es HeeuekeÀlJe, efve³eb$eCe Je J³e JemLeeHeve mLeeefvekeÀ mebmLeebkeÀ[tve JneJes
³eemeeþer Heb®ee³ele ÒeefleefveOeeRvee ÒeefMe#eCe osCes.
3) Òel³eskeÀ ieeJeeceO³es ceefnuee Deejesi³e keÀe³e&keÀleea `DeeMee' ®eer efveJe[ keÀjCes.
4) ûeece Deejesi³e, HeesDeejesi³e ³eespevee jeyeefJeCes'.
5) GHekeWÀê, ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀê Je ûeeceerCe ©iCeeue³eeleerue mesJeeb®ee opee& megOeejCes.
6) mLeeefvekeÀ HeeleUerJej ûeece Deejesi³e efve³eespeve DeejeKe[e yeveJetve l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
7) meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e mesJesceO³es Dee³egnesceerDeesHe@Leer) ³eeb®ee meceeJesMe keÀjCes.munotes.in

Page 147

1478) Deejesi³e DeeefCe kegÀìtbye keÀu³eeCe keÀe³e&¬ eÀceebvee je<ì^er³e, jep³e, efpeune Je leeuegkeÀemlejeJej
SkeÀeeflcekeÀ ©He osCes.
9) peveveer megj#ee ³eespevee jeyeefJeCes.
og³³ece OeesjCes :
1) Keepeieer JewÐekeÀer³e #es$eeJej ³eesi³e efve³eb$eCe
2) je<ì^er³e Deejesi³e keÀe³e&¬eÀce DebceueyepeeJeCe erle Keepeieer JewÐekeÀer³e #es$ee®ee menYeeie Jee{efJeCes.
3) ûeeceerCe Yeeieeleerue Deejesi³e mesJee O³eeveele IesTve JewÐekeÀer³e efMe#eCe He×leer®eer Hegvej&®evee keÀjCes.
4) meceepeeuee Hegjsmes Deejesi³e efJecee mebj#eCe GHeueyOe keÀ©ve osCes.
5) meceepeeleerue Deejesi³e mebJeOe&keÀ ©{eRvee ®eeuevee osCes.
je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeveele jep³e Meemevee®eer YetefcekeÀe :
1) jep³e Je efpeune mlejeJej DeefYe³eeve DebceueyepeeJeCeer keÀ#e meg© keÀjCes.
2) ueeskeÀeb®³ee Je Deejesi³e mesJ eeb®³ee iejpee O³eeveele IesTve efve³eespeve keÀjCes.
3) Heb®ee³ele jep³e mebmLeebvee DeefOekeÀ ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀej osCes.
4) DeefYe³eeve Debceue yepeeJeCeermeeþer JesUsJej Je Hegjsmes Devegoeve GHeueyOe keÀ©ve osCes.
je<ì^er³e ûeeceerCe Deeje si³e DeefYe³eeveeceO³es cegueYetle Deejesi³e megefJeOeebceO³es megOeejCee
keÀjC³eeyejesyej®e Flej Deejesi³e keÀe³e&¬eÀceebJejner ue#e keWÀefêle kesÀuesues nesles. ³ee keÀe³e&¬eÀceele megmet$elee
DeeCeC³eemeeþer efpeune mlejeJej efpeune SkeÀeeflcekeÀ Deejes i³e Je kegÀìtbye keÀu³eeCe meefceleer mLeeHeve
keÀjC³eele Deeueer lemes®e je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeveebleie&le efpeune mlejeJej efpeune Deejesi³e
DeefYe³eeve meefceleer mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer.
2) efpeune Deejesi³e DeefYe³eeve (D.H.M.) :
meJee¥vee iegCeJeÊeeHegCe& Deejesi³e mesJee HegjefJeCes, meceepeeleerue iejerye, ogue&ef#ele YeeieeJej ue#e
keWÀefêle keÀjC³ee®es cegK³e GefÎ<ì je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eevee®es Deens. ³eele ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e
mesJeebceO³es keÀener cegu eYetle yeoue keÀ©ve Deejesi³e megefJeOeebceO³es megOeejCee keÀjC³eeyejesyej®e Flej Deejesi³e
keÀe³e&¬eÀceebJejner ue#e keWÀêerle kesÀues Deens. p³ee®ee Lesì meceepee®³ee Deejesi³eeMeer mebyebOe Deens. DeMee meJe&
yeeyeer ue#eele IesT ve ³ee OeesjCeele meJe& $e megmet $eleeDeeCeC³ee®es efveefM®ele keÀjC³eele Deeues. l³eevegmeej
ceneje<ì^ Meemeveeves jep³e Deejesi³e DeefYe³eevee®eer mLeeHevee kesÀueer. lemes®e keWÀê Meemevee®³ee ceeie&oMe&keÀ
meg®evesvegmeej jep³e Deejesi³e mebmLee Je Òel³eskeÀ efpeune mlejeJej efpeune Deejesi³e DeefYe³eevee®eer mLeeHevee
keÀjC³eele Deeueer.
efpeune Deejesi³e DeefYe³eeve :
DeO³e#e -efpeune Heefjmen DeO³e#e -efpeuneefOekeÀejer
GHeeO³e#e -efpeune Heefj

Page 148

148³eeceO³es l³ee efpeunîeeleerue meJe& ueeskeÀmeYee meom³e, efJeOeevemeYee meom³e, DeO³e#e mLee³eer
meefceleer, efpeune HeefjDeefOekeÀejer -Dee³egmeoj meefceleer®³ee JemeYes®es efJe1) je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eevee®³ee Jeeef2) Deejesi³e Je kegÀìgbye k eÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀceemeboYee&le Peeuesu³ee ÒemleeJeeJej efJe®eej efJeefvece³e.
3) Jeeef4) je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeveemeboYee&le Peeuesu³ee efveCe&³eeJej ke=Àleer.
efJeefJeOe Deejesi³e mebmLeeÜejs efceUCeeN³ee mesJee :
De) GHekeWÀê :
ieeJeebceO³es ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêe®es GHekeWÀê Demeles. GHekeWÀêeceO³es ceelee DeeefCe yeeuekeÀeb®es
Deejesi³e ne cenÊJeHetCe& IeìkeÀ ceevetve efm$e³eeb®eer ÒemetleerHetJeea keÀeUpeer Ie sCes, Òemegleer®³ee ojc³eeve Je
Òemegleer HeM®eele mesJee osCes. veJepeele yeeuekeÀe®eer keÀeUpeer Je uemeerkeÀjCe F. cenÊJeHetCe& iees<ìeRkeÀ[s ue#e
efoues peeles. ³ee J³eefleefjkeÌle kegÀìgbye efve³eespeve, HeeQie[eJemLesleerue Deejesi³e mesJee, HeeC³ee® ³ee iegCeJeÊes®es
meefve³eb$eCe, Heefjmej mJe®ílee, GHe®eejelcekeÀ mesJee, ÒeLeceesHe®eej, DeeMee ®³ee keÀecekeÀepeeb®es He³e&Jes#eCe
Je mecevJe³e, HeejbHeeefjkeÀ Jeke&À DeìW[vìmes®e Je DeeMee®es ÒeefMe#eCe, peerJeveefJeveeWo IesCes Je DenJeeue HeeþefJeCes F. iees<ìer Heeefnu³ee peeleele.
ye) ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀê :
ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêeceO³es mekeÀeUer ®eej leeme Je mebO³eekeÀeUer oesve leeme yee¿e©iCe mesJee
efoueer peeles. DeHeIeele, ÍJeeveobMe, efJeb®et obMe, meHe&obMe Je Flej leele[er®³ee ©iCeebvee 24 leeme
leele[er®eer mesJee efoueer peeles. p³eebvee efJeMeskesÀbêe®³ee Jeenveeletve DeLeJee JewÐekeÀer³e DeefOekeÀeN³eepeJeU Demeuesu³ee G HeueyOe Devegoeveeletve Yee[îee®³ee
Jeenveeletve meboYe& mesJee osCes.
ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêeceO³es mene yes[®ee Deeblej©iCe efJeYeeie Demelees. l³eeefMeJee³e
ÒemetleerHetJe& Je Òemetleer HeM®eele mesJee osTve ceeleeb®eer keÀeUpeer Iesleueer pee les. veJepeele DeYe&keÀ, Deepeejer
yeeuekeÀ ³eebvee Deejesi³e mesJee GHeueyOe kesÀueer peeles. kegÀìtbye efve³eespeve, kegÀìtbye keÀu³eeCe mesJee, Òepeveve
mebmLes®es Deepeej, ueQefiekeÀ Deepeejeb®es J³eJemLeeHeve ³eeb®³ee ÒeefleyebOeveemeeþer Deejesi³e ef Me#eCe osCes,
ueQefiekeÀ Deepeejeb®es J³eJemLeeHeve ³eeb®³ee ÒeefleyebOeveemeeþer Deejesi³e efMe#eCe osCes, SkeÀeeflcekeÀ yeeueefJekeÀeme
mesJee ³eespevesyejesyej mecevJe³eeves DeenejefJeleHeemeCeer keÀ©ve ³eesi³e GHe®eej keÀjCes, meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee, jesiemeJex#eCe DeeefCe meeLeer®³ee
DeepeejeJej efve³eb$eCe þsJeCes, HeeCeer meeþîee®es efvepe¥legkeÀerkeÀjCe, je<ì^er³e S[dme efve³eb$eCe keÀe³e&¬eÀceemen
Flej je<ì^er³e Deejesi³e keÀe ³e&¬eÀce jeyeefJeCes, vesnceer®³ee Je leelkeÀeU GHe®eej megefJeOee HegjefJeCes, Deejesi³e
keÀce&®eejer, DeJewÐekeÀer³e DeefOekeÀejer, DeeMee F. ÒeefMe#eCe osCes. JewÐekeÀer³e DeefOekeÀeN³eeb®es meer.Sce.F&.
keÀe@vHeÀjvme®³ee ceeO³eceeletve ÒeefMe#eCe IesCe s, ÒemegleerHetJe& keÀeUpeer Je Òemetleer ojc³eeve keÀeUpeer ³eeyeeyele
Deejesi³e keÀce&®eeN³eeb®es ÒeefMe#eCe IesCes, cegueYetle Òe³eesieMeeues³e mesJee ³eeceO³es ueIeJeer, meb[eme, jkeÌlee®³ee
leHeemeC³ee lemes®e GHekeWÀêe®³ee keÀecekeÀepeeJej meJe& je<ì ^er³e Deejesi³e keÀe³e&¬eÀceeJej DeeMee®³eemunotes.in

Page 149

149keÀecekeÀepeeJej osKejsKe þsJeCes, Dee³egmeceeefJe<ì keÀjeJ³eele. peerJeveefJeDenJeeue HeeþefJeCes. ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêeceeHe&Àle HegjefJeu³ee peeCeeN³ee mesJeebyeeyele®es meJe& jskeÀe@[&
DeÐe³eeJele þsJeCes DeMeer cenÊJeHetCe& peyeeyeoejer Heej Hee[ueer peeles.
keÀ) ûeeceerCe ©iCeeue³e / GHeefpeu ne ©iCeeue³e :
ûeeceerCe ©iCeeue³eele vesnceer®³ee Je leele[er®³ee Meu³eef®eefkeÀlmee kesÀu³ee peeleele. lemes®e
leele[er®³ee ©iCeeJej GHe®eej kesÀues peeleele. efJeefJeOe Dee@HejsMeve Òemegleer keÀjCes, kegÀìtbye keÀu³eeCe mesJee,
veJepeele yeeuekeÀeb®e er keÀeUpeer, je<ì^er³e #e³ejesie efve³eb$eCe keÀe³e&¬eÀce, je<ì^er³e S[dme efve³eb$eCe
keÀe³e&¬eÀce, je<ì^er³e efkeÀìkeÀpev³e Deepeej efve³eb$eCe keÀe³e&¬eÀce, je<ì^er³e kegÀ<þjesie efvecet&ueve keÀe³e&¬eÀce,
je<ì^er³e DebOelJe efve³eb$eCe keÀe³e&¬eÀce, S keÀeeflcekeÀ meeLejesie meJex#eCe ÒekeÀuHe jeyeefJeues peeleele.
meeLeer®³ee Deepeejebmeeþer efveoeveelcekeÀ Je GHe®eejelcekeÀ mesJee efou³ee peeleele. lemes®e meJe& je<ì^er³e
Deejesi³e keÀe³e&¬eÀcee®³ee mesJee ûeeceerCe ©iCeeue³eebceeHe&Àle HegjefJeC³eele ³esleele.
3) ûeece Deejesi³e, HeesûeeceerCe pevelesuee efHeC³ee®es Meg× HeeCeer HegjefJeCes kegÀHeesHejmHejebMeer efveie[erle Demeu³eecegUs ûeecemlejeJe©ve l³eeb ®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer ûeece Deejesi³e
meefceleer®es HeeCeerHegjJeþe Je mJe®ílee meefceleerceO³es efJeueerveerkeÀjCe keÀ©ve ûeece Deejesi³e, HeesHegjJeþe Je mJe®ílee meefceleer mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. ³ee meefceleerceO³es 50… ceefnuee meom³e,
Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer®es ûeeceHeb®ee³eleer®es meom³e, DeeMee, DebieCeJee[er Je Deejesi³emesefJekeÀe F.
meom³e Demeleele.
4) DeeMee :
je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eevee Debleie&le efJeMes³eMemJeerefjl³ee DeeefCe meelel³eeves efceUeJ³eele ne ¢<ìerkeÀesve meceesj þsJetve ûeeceerCe HeeleUerJej Òel³eskeÀ
ieeJeeceO³es m$eer Deejesi³e mesefJekeÀe DeeMee ®eer efveJe[ keÀjC³eele ³esles. DeeMee ner ceev³elee ÒeeHle meeceeefpek eÀ
Deejesi³e keÀe³e&keÀleea Demetve ûeecemLe Je Deejesi³e mesJesleerue ogJee cnCetve leer keÀece keÀjles. DeeMee ner
mejkeÀejer keÀce&®eejer DeLeJee ceeveOeveer keÀce&®eejer vemetve efleuee kesÀuesu³ee keÀeceevegmeej ceesyeouee efkebÀJee
DeeefLe&keÀ HeÀe³e oe osC³eele ³eslees.
5) ©iCe keÀu³eeCe meefceleer :
je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeveeceO³es Deejesi³e mesJeeb®³ee o#e J³eJemLeeHevesmeeþer ©iCe
keÀu³eeCe meefceleer mLeeHeve kesÀueer peeles. ©iCe keÀu³eeCe meefceleer ner veeWoCeerke=Àle mebmLe eD e m e t v eD e e j e s i ³ e
mesJeebceO³es meecegoeef³ekeÀ HeeuekeÀlJe efJekeÀefmele keÀjCes Je je<ì^er³e Deejesi³e keÀe³e&¬eÀcee®³ee DebceueyepeeJeCeer
Òeef¬eÀ³esJej osKejsKe þsJeC³ee®es keÀece ner meefceleer keÀjles.
©iCe keÀu³eeCe meefceleer GefÎ<ìîes :
1) oJeeKeev³eeleerue Je keÀe³e&#es$eeleerue Deejesi³e mesJeeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.
2) je<ì^er³e Deejesi³e keÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esJej osKejsKe þsJeCes.munotes.in

Page 150

1503) ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀê / ûeeceerCe ©iCeeue³e / efpeune ©iCeeu e³ee®³ee DeKel³eeefjle Demeuesu³ee
keÀe³e&#es$eele Deejesi³e mesJee / Deejesi³e efMeefyejeb®es efve³eespeve keÀjCes.
4) MeemekeÀer³e mesJee efkeÀceeve iejpee Heentve efou ³ee peele Deensle ³ee®eer Kee$eer keÀjCes Je ueeYeeLeea®³ee
³eeyeeyele Òeefleef¬eÀ³ee peeCetve IesCes.
5) osCeieer mJe©Heele efkebÀJee Flej ÒekeÀejs DeeefLe&keÀ Yej IeeueCes.
6) yebOecegkeÌle efveOeer :
yebOecegkeÌle efveOeer®ee GÎsMe ne ieeJeHeeleUerJejerue GHee³e³eespeveevee ÒeeLeefcekeÀlee osCes ne Demetve
GHekeWÀêeleerue efkeÀjkeÀ esU og©mleer meeLeer®³ee keÀeUele vecegvee HeeþefJeC³ee®³ee JeenlegkeÀermeeþer, GHekeWÀê
mJe®ílesmeeþer Keeme keÀ©ve Òemegleerveblej mJe®ílesmeeþer Ke®e&, GHekeWÀêemeeþer ueeieCeeN³ee
yeB[spemeejK³ee Jemleg®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer, meeJe&peefvekeÀ efþke ÀeCe®³ee GHe³eesieemeeþer ueeieCeeN³ee
efyueef®ebie HeeJe[j DeeefCe peblegveeMekeÀe®³ee Kejsoermeeþer, Heefjmej mJe®ílesmeeþer pemes meeþuesu³ee
HeeC³ee®ee efve®eje keÀjCes efkebÀJee DeUerveeMekeÀ GHee³e³eespevesmeeþer cepetjer, DeeMee keÀe³e&ke=ÀleeRvee D eejesi³e
efJeyebOecegkeÌle efveOeer efouee peelees. Òel³eskeÀ GHekeWÀêemeeþer ©He³es one npeej Je ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêemeeþer
©He³es H eb®eJeerme npeej yebOecegkeÌle efveOeer efouee peelees.
7) Dee³egDee³egSefme× Je HnesefceDeesHe@Leer ³ee GHe®eej He×leer®ee meceeJesMe neslees. ³ee GHe®eej He×leer DeeHeu³eekeÀ[erue
DeveskeÀ jep³eeble Òe®eefuele Demetve ceO³eÒeosMe, Deesefjmee Je jepemLeeve ceO³es Dee³egJexoerkeÀ GHe®eej
Òe®eefuele Deensle. lej leeefceUvee[t Je ceneje<ì^ele ³egveeveer He×leer®es GHe®eej Òe®eefuele Deensle cnCepes®e
Dee³egefmJekeÀejC³eele Deeu³ee Deensle. ner DeewyeveefJeueer peeleele. leer me gjef#ele lemes®e mJemlener Demeleele. Deewme#eceerkeÀjCe keÀjCes lemes®e Dee³egDeens.
8) Hee³eeYetle megefJeOee efJekeÀeme k eÀ#e :
Deejesi³e keWÀêe®es yeebOekeÀece Meemevee®³ee ceevekeÀevetmeej ueJekeÀjele ueJekeÀj JneJes Je efveOeer®ee
meg³eesi³e efjleerves JeeHej JneJee pesCeskeÀ©ve peemleerle peemle ueeskeÀebvee Deejesi³e efJeMeke̳e nesF&ue ³eemeeþer Heg{erue iees<ìer keÀjC³eele Deeuesu³ee Deensle. efpeunemlejeJej cegK³e keÀe³e&keÀejer
DeefOekeÀejer, efpeuneHeefjDeefYe³eblee, meeJe&peefvekeÀ yeebOekeÀece ef JeYeeie ³eeb®³ee meefceleerves Hee³eeYetle megefJeOee keÀ#e mLeeHeve kesÀuee
Deens.
9) peveveer megj#ee ³eespevee :
ner ³eespevee 2005 -06 Heemetve keÀe³ee&efvJele keÀjC³eele Deeueer Demetve [e@keÌìj, veme&
³eemeejK³ee kegÀMeue J³ekeÌleerkebÀ[tve®e yeeU bleHeCe keÀ©ve IesC³eeme Òeeslmeenve efceUeJes p³eecegUs ceelee ce=l³et
Je veJepeele DeYe&keÀ ce=l³et oj keÀceer keÀjeJee ³ee nsletves ner ³eespevee meg© keÀjC³eele Deeueer Deens. nermunotes.in

Page 151

151³eespevee 100 ìkeÌkesÀ keWÀê mejkeÀejÜeje Òee³eesefpele keÀjC³eele Deeue er Demetve ³ee ³eespevesceeHe&Àle
oeefjêîejskeÀeueeJeOeerle mJele:®eer keÀeUpeer Ieslee ³eeJeer ³eemeeþer DeeefLe&keÀ ceole efoueer peeles.
10) uemee rkeÀjCe :
uemeerkeÀjCeecegUs yeeuekeÀe®³ee Mejerjele efJeefMe<ì jesieeefJe©× ue{C³ee®eer ÒeeflekeÀej MekeÌleer
efvecee&Ce nesles. uemeerkeÀjCeeveblej SKeeÐee jesiee®³ee peblet®ee Mejerjele ÒeJesMe nesTve osKeerue lees efJeefMe<ì
jesie yeeuekeÀeme nesle v eener. efJeefJeOe jesieebHeemetve yeeUe®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer uemeerkeÀjCee®³ee
JesUeHe$ekeÀeÒeceeCes ueme osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. uemeerkeÀjCeecegUs OevetJee&le, IeìmeHe&, [ebi³ee KeeskeÀuee,
#e³ejesie, ieesJej, HeesefueDees Fl³eeoer DeepeejebHeem etve mebj#eCe efceUles Je He³ee&³eeves cetue Deejesi³e¢<ìîee
meg¢{ jenles.
DeMee ÒekeÀejs meceepeeleerue meJe& mlejebceOeerue ueeskeÀebvee opexoej, iegCeJeÊeeHegCe& DeMeer
Deejesi³emesJee je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeveecegUs GHeueyOe keÀ©ve osC³ee®ee Òe³elve nesle Demeuee
lejer meelel³eeves Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêeJej ÒeceeCeeHes#ee peemle peyeeyeoejer
³esles. ceeieeme Je ogie&ce Yeeieeleerue ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀê Je GHekeWÀê Deepe osKeerue megefJeOeeb Heemetve
Jebef®ele Deens. efMeJee³e Deejesi³e keWÀêe®eer Fceejle keÀener efþkeÀeCeer ³eesi³e vemeCes, GHekeÀjCeeb®ee DeYeeJe,
le%e [e@keÌìme&®eer keÀcelejlee, JeenletkeÀ meeOeveeb®ee DeYeeJe Fl³eeoer meejK³ee mecem³ee ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e
keWÀê Je GHekeW Àêebvee Yes[meeJele Demetve HeefjCeeceer ûeeceerCe pevelee GHe®eejeHeemetve Jebef®ele jenles.
11) jepeerJe ieebOeer peerJeveoe³eer Deejesi³e ³eespevee :
ve@Meveue FvMegjvme kebÀHeveer®³ee men³eesieeves jepeerJe ieebOeer peerJeveoe³eer Deejesi³e ³eespev ee
jeyeJeueer peele Demetve oeefjêîe jsueeKeeHe³e¥le efMeOeeHe$ekeÀ OeejkeÀ Demeuesu³ee kegÀìgbyeevee ner ³eespevee ueeiet Deens. ³eele Ûo³ejesie, cet$eefHeb[
Òel³eejesHeCe, ceWot, keÀke&Àj esie Je ceCeke̳ee®es Deepeej meceeefJe<ì kesÀues Deensle. ner ³eespevee
jesKejkeÌkeÀcejefnle (ke@ÀMeuesme) JewÐeefkeÀ³e megefJeOee HegjefJeC³eemeeþer meg© keÀjC³eele Deeueer Demetve Òeleer JekegÀìgbye efJec³ee®ee nHlee Meemeve Deoe keÀjles Je Òeefle J e³eeceO³es 971 ÒekeÀej®³ee GHe®eejHe×leer Je 121 HeeþHegjeJee mesJeebleie&le 30 efJeMesmesJeeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee ³eespevesDebleie&le 2013 -14 ceO³es 1,32,368 Mem$eef¬eÀ³ee DeeefCe
GHe®eej keÀjC³ eele Deeues Je l³eemeeþer ©. 342.10 keÀesìer Ke®e& Peeues. meve 2014 -15 ceO³es
ef[meWyej DeKesj SketÀCe 1,92,2659 Mem$eef¬eÀ³ee DeeefCe GHe®eej keÀjC³eele Deeues Je l³eekeÀefjlee ©.
470,38 keÀesìer Ke®e& Peeues.
12) veJemebpeerJeveer ³eespevee :
Deeefo Jeemeer Yeeieeleerue ceelee ce=l³et ÒeceeCe DeeefCe DeYe&keÀ ce=l³etoj keÀceer JneJesle ³ee GÎsMeeves
15 efpeunîeeleerue DeeefoJeemeer Yeeieeleerue 8,419 ieeJeebceO³es veJemebpeerJeveer ³eespevee jeyeefJeC³eele ³esle
Deens.
³ee ³eespevesDebleie&le Òel³ eskeÀ SkeÀ JewÐeefkeÀ³e DeefOekeÀejer, efveceJewÐekeÀer³e keÀce&®eejer Je SkeÀ Jeenve
Demeuesueer DeMeer 172 efHeÀjleer JewÐeefkeÀ³e HeLekesÀ le³eej keÀjC³eele Deeueer Deensle.munotes.in

Page 152

152ner HeLekesÀ meJe& ieeJes Je Jee[îeebvee Yesìer osTve kegÀHeesefl³eeb®³ee Iejer JewÐeefkeÀ³e mesJee HegjefJeleele. ceelee ce=l³etoj DeeefCe DeYe&keÀ ce=l³etoj keÀceer JneJesle ³eekeÀefjlee
veJemebpeerJeveer ³eespevesDebleie&le ceele=lJe Devegoeve oeF& yewþkeÀe, ceevmetveHetJe& GHee³e³e espevee, Deenej Je
yeg[erle cepegjer lejleto F. meejK³ee efJeefJeOe ³eespevee jeyeefJeC³eele ³esle Deensle.
DeeefoJeemeer Yeeieeleerue iejesoj ceefnueeb®eer veeWoCeer, efve³eefcele Deejesi³e leHeemeCeer Je DeeJeM³ekeÀ
l³ee DeewjeyeefJeC³eele ³esle Deens.
ûeeceerCe Deejesi³e mecem³ee :
³ee efJel³eelener efm$ e®³ee vepejsletve Hene³euee nJes. l³eeefMeJee³e ûeeceerCe Deejesi³e mecem³ee mecepeCeej®e veener.
SkeÀe ûeeceerCe Yeeieele Ie[uesueer Ieìvee Heent³ee, ’ efob[esjer leeuegke̳eeleu³ee SkeÀe ogie&ce ieeJeeletve je$eer
SkeÀ yewueiee[er efveIeeueer, l³eele SkeÀ yeeUbleerCe, meesyele ef®ebleeûemle ceeCeme, ®eej -Hee®e leemeebveer
yewueiee[er SkeÀe ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀêele Heesnes®eles, cee$e ³ee efþkeÀeCeer yeeUlebHeCee®eer leMeer ®eebieueer
mees³e®e veener, DeJeIe[ yeeUbleHeCee®ee lej ÒeMve®e veener. ceie iee[er Heg{s efveIeles, DeeCeKeer lesje
efkeÀueesceerìjJej peje yejs ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀê Deens. HeCe efleLeJej Heesnes®ee³e®es keÀmes?
jml³eeJej®³ee Mesleeleuee SkeÀ MeslekeÀjer ceoleeruee OeeJelees. Heoj®es ef[Pesue Ieeuegve lees yeeUbefleCeeruee
ûeeceerCe ©iCeeue³eele Heesnes®eJelees. [e@keÌìj leHeemetve yeeU Heesìele®e iegoce©ve iesu³ee®es meebielees.
Dee@HejsMeve Ke®ee&meeþer meeleMes ©He³es Ke®e& nesleele. oesve efoJemeebveer efjkeÀeces Heesì IesTve og:Keele
yeeUbleerCe Hejleles, SkeÀ lej cegu eH e e s ì e l ei e s u e sl ³ e e l em e e l e M e s© H e ³ e e b ® e eK e · e . “
Meemevee®ee `megjef#ele ceele=lJe yeeuepeerefJelJe' keÀe³e&¬eÀce ®eeuet Deens. keÀece ®eeuet jmlee yebo
Deens Keemeieer ©i Ceeue³es meJee&bvee®e HejJe[le veenerle. Depetvener ûeeceerCe Yeeieele DeMeer k egÀìgbyes Deenssle keÀer
p³eebvee JeefJekeÀCes, ieneCeJej ìekeÀCes, Hewmes J³eepeeves DeeCeCes Yeeie He[les .l e s ® eF l e jD e e p e e j e ® e s ,D e e p e e jc n C e p e s
mebkeÀì®e, keÀener mejkeÀejer ©iCeeue³eele jesieebJej ³eesi³e GHe®eej nesleerue ³ee®eer Kee$eer®e veener, DeeefCe
Keemeieer ©iCeeue³eele peeCes meeceev³e veeieefjkeÀeuee HejJe[le veener.
ûeeceerCe Deejesi³emecem³ee efveefce&leer®eer keÀejCes :
1) kegÀHeesefcegueeb®es Deejesi³e, HeesYeejleele megceejs 40… cegues kegÀHeesefDeejesi³e efyeIe[les, keÀe³e&#ecelee keÀceer nesles DeeefCe Meeues³e Òeieleer Kegbìles.
2) mJe®ílesyeeyele Demeuesueer Goeefmevelee :
ûeeceerCe Yeeieele, DeeefoJeemeer Yeeieele Depetvener mJe®ílesmeboYee&le Goeefmevelee peeCeJeles.
Heefjmejeleerue D emJe®ílee, ogie¥Oeer DeveskeÀ jesie efveefce&leeruee keÀejCeerYetle þjles. GIe[er ieìejs, Iejeleerue
meeb[HeeC³ee®ee De³eesi³e efve®eje He×leer, Meew®eeue³eeb®eer ogjeJemLee DeveskeÀ jesieebvee efveceb$eCe osleele.
Deepener keÀener efþkeÀeCeer efHeC³ee®es mJe®í HeeCeer efceUCes keÀþerCe yeveues Deens.munotes.in

Page 153

1533) oeefjêîeele Peeuesueer Jee{ :
ûeeceerCe Yeeieele efMe#eCee®ee ÒeYeeJe Jee{le Demeuee lejer l³eeceeveeves jespeieej GHeueyOe ve
Peeu³eeves yengmebK³e ueeskeÀebvee oeefjêîeele efKeleHele He[eJes ueeieles. oeefjêîeele peerJeve peieCeeN³eebvee
oerIe&keÀeU keÀece ve efceUeu³eeme Demee meceepeJeie& DeveglHeeoerle þjlees. l³eeb®³ee cegueYetle iejpee®e Yeeiet
ve MekeÀu³eecegUs DeMee Jeiee&uee Deejesi³eekeÀ[s ue#e osCes Meke̳e nesle veener l³eecegUs meenefpekeÀ® eD e e j e s i ³ e
efyeIe[les. Deew4)Jee{leer ueeskeÀmebK³ee :
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esyejesyej DeVeOeev³e, jespeieej mebOeer HegjsMee ÒeceeCeele ve Jee{u³eecegUs,
yeskeÀejer, oeefjêîe, GHeeme ceejer, YetkeÀyeUer F. mecem³ee efvecee&Ce Peeuesu³ee efometve ³esleele. meenefpekeÀ®e
kegÀìgbyeeceO³es KeeCeejer leeW[s Jee{leele Hejbleg keÀceeJeCeeN³ee J³ekeÌleer®eer mebK³ee Jee{le veener. ³eeletve
GHeemeceejer, kegÀHees5) ueeskeÀeb®es De%eeve, efvej#ejlee Je DebOeÞe×e :
ûeeceerCe Yeeieele efMe#eCee®ee ÒeYeeJe Jee{le Demeuee lejer Depetvener keÀener efþkeÀeCeer efvej#ej
ueeskeÀ efometve ³esleele. keÀener efþkeÀeCeer ueneve kegÀìgbyee®es cenÊJe DeÐeeHener H eìuesues efometve ³esle veener.
Deieoer megefMeef#ele ueeskeÀebceO³es meg×e yegJee -yeepeer, ieb[e -oesje F. ®es Òeeyeu³e Demetve DeepeejHeCeeceO³es
[e@keÌìjkeÀ[s ve peelee Flej ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjleevee efometve ³esleele. meenefpekeÀ®e Deepeejele Jee{
Peeuesueer efometve ³esles.
6)Deejesi³eefJejep³eele ueeskeÀmebK³es®³ee ceeveeves Deejesi³eefJeMeemeveeves neleer Iesleuesues efJeefJeOe Deejesi³eefJekeÀe³e& keÀjleevee keÀener efþkeÀeCeer efometve ³esle veener. ûeeceerCe YeeieeceO³es lej Demes keÀe³e&¬eÀce
leUeieeUeleerue ueeskeÀebHe³e¥le Heesnes®euesues efometve ³esle veener.
7) Deeje si³e ³eb$eCesJejerue Jee{lee leeCe :
yengleebMeer Deejesi³e keWÀêeceO³es JewÐeefkeÀ³e Heos, Flej Heos efjkeÌle®e Demeuesueer efometve ³esleele.
lemes®e ûeeceerCe Yeeieele jenC³eemeeþer mees³eer -megefJeOeeb®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs le%e [e@keÌìj, veme& ûe eceerCe
Yeeieele jenC³eeme le³eej vemeleele. mebj#eCee®eener HegjsMeer Kee$eer vemeu³eecegUs ûeeceerCe Yeeieeleerue
Deejesi³e keWÀês GHe®eejeDeYeeJeer yebo He[uesueer efometve ³esleele. ueeskeÀmebK³es®³ee leguevesle Deejesi³e keWÀê,
GHekeWÀêe®eer mebK³ee v e Jee{u³eecegUs ûeeceerCe Yeeieele Deejesi³ee®³ee mecem³ee Jee{uesu³ee efometve ³esleele.
8) Deejesi³eefJepeeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvesvegmeej Deejesi³eeJejerue Ke®e& ne mekeÀue Iejsueg GlHeVee®³ee
(GDP) 5… DemeeJee. Hejbleg ceneje<ì^ jep³eele ne Ke®e& HeÀkeÌle 0.6… Deens. Deejesi³eeJejerue
oj[esF& Ke®e& jep³eele HeÀkeÌle 3.165 Deens. ³eele Menjer Yeeieemeeþer mejemejer ©. 236 lej ûeeceerCe
Yeeieemeeþer ©. 112 Deens.munotes.in

Page 154

154ûeeceerCe Deejesi³eefJe1) mJe®í HeeCeerHegjJeþe DeeefCe Heefjmej mJe®ílee keÀe³e&¬eÀce neleer IesCes.
2) kegÀHees3) mekeÀme, Hees4) ûeeceerCe Yee ieele GÐeesie, J³eJemee³ee®eer efveefce&leer keÀ©ve jespeieej efveefce&leer keÀjCes
5) íesìîee kegÀìgbyee®es cenÊJe ueeskeÀebvee HeìJetve osCes.
6) Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esvegmeej mees³eer -megefJeOee keÀMee GHeueyOe nesleerue l³ee¢<ìerves Meemeve mlejeJej
Òe³elve keÀjCes.
7) ûeeceerCe Yeeieeleerue pevelesHe³e¥le DeeJeM³ekeÀlesvegmeej Deejesi³eefJe8) meJe& Deejesi³e keWÀêeceOeerue efjkeÌle JewÐeefkeÀ³e, Heefj®eeefjkeÀe Heos, leelkeÀeU YejCes, le%e [e@keÌìme&
GHeueyOe keÀ©ve osCes, Mem$eef¬eÀ³esmeboYee&leerue GHekeÀjCes Deejesi³e keWÀêeceO³es GHeueyOe keÀ©ve osCes,
l³ee®ee JeeHej keÀjCes.
9) Deejesi³eefJe7.5oeefjêîe
Yeejleeleerue ÒecegKe meeceeefpekeÀ mece m³eebceO³es oeefjêîee®ee GuuesKe keÀjC³eele ³esle Demetve
DecesefjkeÀe, Fbiueb[ meejK³ee efJekeÀefmele osMeebÒeceeCes DeeefÖeÀkeÀe Keb[eleerue DeefJekeÀefmele DeeefCe
YeejleeÒeceeCes efJekeÀemeesvcegKe osMeelener ner mecem³ee Òel³e³eeme ³esles. oeefjêîee®e er keÀejCeceerceebmee
JesieJesieUîee ÒekeÀejs keÀjC³eele ³esle Demeueer lejer cetuele: ner ’meceepe mebj®eveelcekeÀ“ (Structural)
mecem³ee Deens.
meceepe mebj®evesle erue keÀener mecetnebvee efJeMesles met$eOeej Demeleele. l³eeb®³eekeÀ[s DeeefLe&keÀ meÊes®es keWÀêerkeÀjCe Peeuesues Demeles. p³eeletve les G®®e
Òeefle®es peerJeve peiele Demeleele. ³eeTueì meceepe mebj®evesleerue keÀener mecetnebvee efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³eslemunotes.in

Page 155

155®eebieues peerJeve peieC³ee®eer mebOeer veekeÀejC³eele Deeuesu³ee Demeleele. l³eeb®es J³eJemee³e efvecve opee&®es Je
keÀceer GlHeVe osCeejs Demeleele. l³eecegUs DeMee mecetneleerue meom³e DeeHeu³ee v³etvelece peerJeve efJeiejpee YeeieJet MekeÀle veenerle. l³eebvee oe efjêîeeJemLesle peerJeve peieeJes ueeieles.
Yeejleeleerue mJeeleb$³eHetJe& oeefjêîe ns efye´ìerMeeb®³ee JemeenleJeeo OeesjCee®ee HeefjCeece neslee. lej
mJeeleb$³eeveblej meoesDeYeeJe, GlHeVeeleerue efJemecem³esves leerJe´ mJe©He OeejCe kesÀuesues Deens.
oeefjêîee®ee DeLe& Je J³eeK³ee :
DeVe, Jem$e Je efveJeeje DeMee cegueYetle iejpe eb®eer Hetle&lee keÀjC³ee®eer #ecelee vemeCes cnCepes
oeefjêîe nes³e efkebÀJee cetueYetle iejpeeb®ee DeYeeJe cnCepes oeefjêîe nes³e.
1) peeieeflekeÀ efJekeÀeme DenJeeue (2000 -01) vegmeej oeefjêîee®eer J³eeK³ee :
megefmLeleerHeemetve {U{UerleHeCes Jebef® ele DemeCes cnCepes oeefjêîe nes³e.
2) efieefueve DeeefCe efieefueve ³eeb®³ee celes :
oeefjêîe ner meb%ee efveOe&velee, HejeJeuebefyelJe DeeefCe efveke=À<ì jenCeer®eer oMe&keÀ Deens.
3) Adam Smith : J³ekeÌleeRvee peerJeveeJeM³ekeÀ iees<ìer DeeefCe cev eesjbpeveelcekeÀ meeOeves ³ee®ee
efkeÀleer ÒeceeCeele GHeYeesie Ieslee ³eslees, ³eeJej leer efkeÀleer oefjêer Deens efkebÀJee veener ns þjefJelee ³esles.
4) Godard iees[e[& : J³ekeÌleer Je l³eeJej DeJeuebyetve Demeuesu³ee ueeskeÀeb®³ee Deejesi³e DeeefCe
keÀe³e&#ecelesmeeþer DeeJeM³ekeÀ iees<ìeR®ee DeHegje HegjJeþe cnCepes oeefjêîe nes³e.
5)ye´e@[ues : oeefjêîe SkeÀ DeMeer DeJemLee Demeles keÀer, efpe®³eecegUs J³ekeÌleer DeHegN³ee GlHeVeecegUs efkebÀJee
Deefve³eesefpele Ke®ee&cegUs MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ keÀe³e&#ecelesmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee
peerJeveceevee®ee opee& ieeþt MekeÀle veener.
oeefjêîe js’oeefjêîe jssDeeJeM³ek eÀ iejpeebceO³es DeVe, Jem$e, efveJeeje, Meg× Hes³epeue, mJe®íles®³ee megefJeOee, efMe#eCe Je Deejesi³e
F. yeeyeeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. cnCetve jenCeerceevee®³ee p³ee HeeleUeruee kesÀJeU DeVe, Jem$e Je
efveJeeje Flej cetueYetle iejpee Yee ieefJelee³ e s l e veenerle. l³ee HeeleUeruee oeefjêîe jsosMee®³ee GûeeceerCe Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee efkeÀceeve 2400 Gke@Àuejerpe) iejpe Demeles. ³eevegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeu³eeuee efceUCeeN³ee GlHeVeeletve ojjespe
Jejerue ÒeceeCeele Goeefjêîe ceev eues peeles Je l³eeuee®e oeefjêîe jscnCepes GlHeVee®eer ce³ee&oe Deens. p³ee kegÀìgbyee®es / J³ekeÌleer®es GlHeVe meercee js

Page 156

156oeefjêîe jsPowerty Line) mebyeesOeues peeles.
jep³eele veeiejer YeeieeHes#ee ûeeceerCe Yeeieele oeefjêîee®es ÒeceeCe peemle Demetve Heg{erue
meejCeerceO³es ner ìkeÌkesÀJeejer oMe&efJeueer Deens.
Je1973 -1974 57.7 43.9 53.2
1993 -1994 37.9 35.2 36.9
1999 -2000 23.7 26.8 25.0
2009 -2010 29.5 18.3 24.5
meejCeerJe©ve Demes mHe<ì nesle keÀer jep³eeleerue ûeeceerCe Je Menjer oeefjêîee®³ee ÒeceeCeele Ieì
nesle Deens.
oeefjê îee®eer keÀejCes :
1) ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee G®®e oj : jep³eeleerue oeefjêîee®es cegK³e keÀejCe cnCepes ueeskeÀmebK³ee
Jee{er®ee G®®e oj nes³e. ueeskeÀmebK³ee Jee{u³eecegUs keÀece ceeieCeeN³eeb®³ee mebK³esle Jee{ nesTve yeskeÀejer
Jee{les. meenefpekeÀ®e oj[esF& GlHeVe keÀceer Peeu³eecegUs oeefjêîeele Yej He[les. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs
ceeieerue veT Heb®eJeeefJee{ercegUs efvecvemlejeJejerue ueeskeÀebv ee cetueYetle iejpee YeeieefJeCes DeMeke̳eÒee³e Peeues Demetve ³ee®ee
HeefjCeece cnCepes oeefjêîee®eer mecem³ee peìerue yeveueer Deens.
2) vewmeefie&keÀ keÀejCes : vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeele DeJeleeHece eveele yeoue, ceneHetj Demes DeekeÀefmcele Je efleJe´mJe©Hee®es yeoue nesleele. ³eecegUs efHe{îeeveefHe{îee
peceJeuesueer mebHeÊeer, Iejsoejs #eCeeOee&le ve<ì nesleele. HeMet He#³ee®eer Je ceeveJeer meceepee®eer efpeefJele Je
efJeÊeneveer nesles. u eeskeÀ DeeHeu³ee peerJeveeJeM³ekeÀ iejpee HetCe& keÀ© MekeÀle veenerle. Lees[ke̳eele vewmeefie&keÀ
mebkeÀì oeefjêîee®es keÀejCe þjleele.
3) meeceeefpekeÀ keÀejCes : ûeeceerCe Yeeieeleerue efvej#ejlee, HejbHejeJeeoer Je=Êeer, veJ³ee®ee efJejesOe
keÀjC³ee ®eer OeejCee, meeceeefpekeÀ He=LekeÀlee F. keÀejCeeb®³ee ÒeYeeJeeves oeefjêîee®ee Òel³e³e ³eslees.
DebOeÞe×e, meeceeefpekeÀ ieefleMeerueles®ee DeYeeJe, GÐeespekeÀles®ee DeYeeJe ³eemeejK³ee keÀejCeebveer ieefjyeer
keÀe³ece mJe©Heele Dee{Ules. meebÒeoeef³eke Àlee, ieìeieìeleerue mebIe³eslees.
4) J³eeqkeÌleiele keÀejCes : oeefjêîeemeeþer J³eeqkeÌleiele keÀejCes peyeeyeoej Demetve J³ekeÌleer ceboyeg×er,
DeHebie, jesieer Demesue lej DeLee&pe&veeJej ce³ee&oe He[leele. He³ee&³eeves kegÀìtbyee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer
KeeueeJeles. DeeUMeer, keÀece®egkeÀej, owJeJeeoer, efpeÎer®ee Je meenmee®ee DeYeeJe Demeuesueer J³ekeÌleer DeeHeu³eemunotes.in

Page 157

157iegCeJewefMe<ìîeebcegUs J³eJemee³eele De³eMemJeer þjles. ceÐeHeeve, Debceueer HeoeLee¥®e s mesJeve, meÆe KesUCeejer
J³ekeÌleer JeeF&ì meJe³eeRcegUs Hewmee J³eLe&efjl³ee Ke®e& keÀjles. meenefpekeÀ®e oeefjêîeele Jee{ nesles.
5) ke=ÀuenjerHeCeeJej DeJeuebyetve Deens. DeveskeÀ MeslekeÀN³eebkeÀ[s DeuHe peceerve Demetve peefceveer®es legkeÀ[erkeÀjCe,
ke=Àef$ece peueefmeb®evee®³ee DeHegN³ee mees³eer, Mesleerle JeeHejues peeCeejs ceeieeme leb$e F. keÀejCeebcegUs
MesleerceOetve efveIeCeejs GlHeVe keÀceer Demeles. keÀener MeslekeÀjer ns iejerye Demeu³eecegUs GlHeVe keÀceer Demeles.
keÀener MeslekeÀjer iejerye Demeu³eecegUs Mesleerle peemle iegbleJeCetkeÀ keÀ© MekeÀle veener. lemes®e HeÀeJeu³ee
JesUsle Mesleeruee HetjkeÀ / pees[ J³eJemee³e keÀ© MekeÀle veen er.
6)GlHeVeeleerue efJeefJeYeepeve KetHe®e Demeceeve nesles. Þeerceble DeefOekeÀ Þeerceble nesleele lej iejerye DeefOekeÀ iejerye nesleele.
7) KeepeieerkeÀjCe, pe eieeflekeÀerkeÀjCe Je GoejerkeÀjCe : DeeefLe&keÀ megOeejCeebcegUs, peeieeflekeÀ
J³eeHeej mebIeìvescegUs osMeele DeveskeÀ yengje<ì^er³e kebÀHev³ee meg© Peeu³ee. KeepeieerkeÀjCe, DeeOegefvekeÀerkeÀjCe
³eeceO³es ³eebef$ekeÀerkeÀjCe peemle ÒeceeCeele Peeu³eece gUs ÞeefcekeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee keÀceer Peeueer. ke=À#es$eelener ³eebef$ekeÀerkeÀjCe Peeu³eecegUs lemes®e jep³eele DeveskeÀ Yeeieele pesmeeryeer, keÀuìerJnsìj, ÒesMej
DeMee ³eb$ee®ee JeeHej meg© Peeu³eecegUs ueeskeÀebJej yeskeÀejer®eer JesU Deeueer Deens. meenefpekeÀ®e oeefjêîeele
Jee{ Peeuesueer efometve ³esles.
8) meoesmebmLeeb®eer DeÐeeHener jep³eele keÀcelejlee Demeu³eecegUs keÀuee, JeeefCep³ e, efJe%eeve MeeKesletve Iesleuesues
efMe#eCe J³eJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeMeer yejesyejer meeOet MekeÀle veener. efvej#ej, De%eeveer, DeOe&kegÀMeue,
DekegÀMeue, keÀeceieejebvee jespeieej efceUle veener.
9) HejÒeebefle³eeb®es mLeueeblej : GÊejÒeosMe, efyenej , ceO³eÒeosMe, jep³emLeeve lemes®e Flej
jep³eeletve ceneje<ì^ele jespeieejefveefceÊe ueeskeÀ ³esleele. HejÒeebleer³e ueeskeÀ keÀceer cepegjerJej keÀece
keÀjC³eeme le³eej Demeleele. HeefjCeeceer jep³eeleerue YetceerHet$eebJej yeskeÀej jenC³ee®eer JesU ³esle s. yeskeÀejercegUs
oeefjêîeele Yej He[les.
oeefjêîe efveceg&ueve Je jespeieej efveefce&leer keÀe³e&¬eÀce :
jep³e Je je<ì^er³e HeeleUerJej oeefjêîe Je yesjespeieejer efveceg&ueve keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ Òe³elve
kesÀues iesues. DeveskeÀ ³eespevee Deeu³ee Je iesu³ee. DeveskeÀ ³eespevee keÀeieoesHe$eer jeyeefJeu³ee iesu³ee. keÀener
³eespeveebceOetve oeefjêîe Je yeskeÀejer ³ee mecem³eebJej GHee³e MeesOeC³ee®es Òe³elve Peeues.
1) peJeenj ûeecemece=×er ³eespevee :1 SefÒeue 1999 ceO³es peJeenj jespeieej ³ees peves®³ee j®evesle
yeoue keÀ©ve megOeejerle mJe©Heele peJeenj ûeecemece=×er ³eespevee meeoj keÀjC³eele Deeueer. ner ³eespevee
keWÀê mejkeÀejves Òee³eesefpele kesÀueer Demetve ³ee ³eespeves®ee Ke®e& 75.25 DeMee ÒeceeCeele Deveg¬eÀces keWÀê Je
jep³e mejkeÀej ves keÀjeJee Demes þjJeues iesues ³ee ³eespevesvegmeej ûeeceerCe Yeeieele efoIe&keÀeUele GlHeeokeÀmunotes.in

Page 158

158mJe©Hee®ee jespeieej efvecee&Ce keÀ© MekeÀleerue DeMee ³eespeveebvee ÒeeOeev³e osJetve ûeeceerCe iejeryeebvee jespeieej
efceUJetve osC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee .
2) je<ì^er³e ûeeceerCe peerJeveesVeleer DeefYe³eeve : keWÀê Meemeveeves SefÒeue 1999 Heemetve oeefjêîe
efveceg&ueveemeeþer mJeCe& pe³ebleer ûeece mJe³ebjespeieej ³eespevee meg© kesÀueer nesleer. ³ee ³eespevesleerue GefCeJee
ue#eele IesTve keWÀêMeemevee ves ieefjyeer®es efvece&=ueve keÀjC³eemeeþer veJeerve OeesjCe efveefM®ele keÀjC³eemeeþer
veJeerve OeesjCe efveefM®ele keÀjC³eemeeþer ÒeeO³eeHekeÀ Deej. jeOeeke=Àmeefceleer®³ee efMeHeÀejMeer efJe®eejele IesTve 18 p eguew 2011 ceO³es je<ì^er³e ûeeceerCe peerJeveesVeleer
DeefYe³eeve meg© keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee. ³ee ³eespevesle keWÀê Meemevee®ee efnmmee 75 ìkeÌkesÀ lej
jep³eMeemevee®ee efnmmee 25 ìkeÌkesÀ Deens. jep³eeleerue meJe& iejerye kegÀìtbyeeHe³e¥ le Heesnes®egve l³eebvee
keÀe³ecemJe©Heer GHeefpeefJekesÀ®³ee mebOeer GHeueyOe keÀjCes Je iejeryeer jsneleosTve l³eeb®es peerJeveceeve Gb®eefJeC³eemeeþer meJe&leesHejer ceole keÀjCes ne ³ee DeefYe³eevee®ee GÎsM e
neslee. ³ee DeefYe³eevee®ee iejeryeeb®³ee mJe³ebmene³³elee ieìeb®es mebIeìve keÀ©ve l³eeÜejs mJe³ebjespeieej
efceUefJeCes ne cegueYetle IeìkeÀ ceeveC³eele Deeuee.
3) mebHegCe& ûeeceerCe jespeieej ³eespevee : 1 SefÒeue 2001 ³ee efoJeMeer ner ³eespevee m eg© keÀjC³eele
Deeueer nesleer. ³ee ³eespeves®ee GÎsMe ûeeceerCe Yeeieele jespeieejeyejesyej®e DeVeOeev³ee®eer megj#ee,
meceepeesHe³eesieer efoIe&keÀeU efìkeÀleerue DeMeer GlHeeokeÀ mebHeÊeer efvecee&Ce keÀjCes ne neslee.
4) ÒeOeeveceb$eer ûeeceesÐeesie ³eespevee : ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer Del³eble cenÊJee®es Demes Deejesi³e,
ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe, efHeC³ee®es HeeCeer, Iejs, jmles, Fl³eeoeR®eer megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osTve ûeeceerCe
J³ekeÌleer®³ee peerJevee®ee mlej Gb®eeJeC³ee®es O³es³e ³ee ³eespev esle þsJeC³eele Deeues nesles.
5) ÒeOeeveceb$eer ûeeceerCe DeeJeeme ³eespevee : ner ³eespevee Fbefoje ieebOeer yesIej ³eespevesÒeceeCes
jeyeefJeC³ee®es þjefJeC³eele Deeues nesles. ³ee ³eespeves®ee nslet ûeeceerCe Yeeieeleerue iejerye Je yesIej ueeskeÀebv ee
jenC³eemeeþer ³eesi³e Iejs yeebOetve ÐeeJeer ne neslee.
6) Fbefoje DeeJeeme ³eespevee : 1999 -2000 ³ee Je³eespevesvegmeej ûeeceerCe efJeYeeieele keÀ®®eer Iejs HekeÌkeÀer yeebOeCes Je oeefjêîe js³eespevee Debceueele DeeCeueer nesleer. ³ee ³eespevesmeeþer efpeuns efveJe[leevee ceeieemeJeieea³e, Yeìke̳ee peceeleer
³eeb®³eemeeþer Iejs yeebOeC³eeJej DeefOekeÀ Yej osC³eele Deeuee.
7)cenelcee ieebOeer je<ì^er³e ûeeceerCe jesp eieej nceer ³eespevee :ceeiesue l³eeuee keÀece GHeueyOe
keÀ©ve osCes ns ³ee ³eespeves®es ÒecegKe GefÎ<ì Demetve ûeeceerCe Yeeieeleerue yeskeÀejer Je oeefjêîee®es ÒeMve
mees[efJeCes, Òel³eskeÀ kegÀìgbyeeleerue le©Ce J³ekeÌleeruee JekeÀ©ve osCes, J³ekeÌleer®ee peerJeveceevee®ee opee& Gb®eeJeCes ner ³ee ³eespeves®eer ÒecegKe GefÎ<ìîes nesleer.
8) HebleÒeOeeve jespeieej nceer ³eespevee : keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve 15 Dee@iemì 2008 Heemetve
HebleÒeOeeve j espeieej ³eespevee Je ûeeceerCe jespeieejefveefce&leer ³eespevee ³ee oesve ³eespevee SkeÀef$ele keÀ©ve
HebleÒeOeeve jespeieej efveefce&leer keÀe³e&¬eÀce le³eej keÀjC³eele Deeuee. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®es GÎsMe Heg{erueÒeceeCes
Deensle.munotes.in

Page 159

1591) MenjekeÀ[s ûeeceerCe Yeeieeletve nesCeejs mLeueeblej LeebyeefJeCes.
2) HeejbHeeefjkeÀ keÀejeieerj / ûeeceerCe DeLeJee Menjer Yeeieeleerue yesjespeieejebvee mJe³eb jespeieej GÐeesiee®eer
GYeejCeer keÀ©ve jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce keÀjCes.
3) J³ekeÌleeruee Deelceefve Ye&jyeveefJeCes.
7.6meejebMe
ceveg<³e meeOevemebHeÊeer®³ee efJekeÀemeeceO³es efMe#eCe ne IeìkeÀ Del³eeJeM³ekeÀ Demetve Òemlegle
ÒekeÀjCeeceO³es efMe#eCee®³ee Feflenemee®ee Dee{eJee Iesleuee Demetve ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeemeeþer jeyeefJeC³eele
Deeuesu³e e meJe& efMe#ee DeefYe³eevee®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. Jebef®ele IeìkeÀe®es efMe#eCe, He³ee&³eer efMe#eCee®³ee
³eespevee, ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeleerue mecem³ee lemes®e mekeÌleer®³ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeemeeþer GHee³e³eespeveener
mHe<ì kesÀu³ee Deensle. l emes®e ûeeceerCe Yeeieeleerue mecem³eebHewkeÀer Deejesi³e Je oeefjêîee®eer mecem³ee ve<ì
kesÀueer Demetve ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeveeÜejs mejkeÀejves kesÀuesues Òe³elve mHe<ì kesÀues Deensle. lemes®e
oeefjêîe cnCepes keÀe³e les meebietve oeefjêîee®eer keÀejCes Je mejkeÀejves meeoj kesÀuesu³ee keÀener ³eespeveeb®ee
Dee{eJee Iesleuee Deens.
7.7mJeeO³ee³e
1) efMe#eCee®³ee J³eeK³ee meebietve efMe#eCee®ee Fefleneme meebiee.
2) meJe&efMe#ee DeefYe³eeveeyeÎue meefJemlej ceeefnleer meebiee.
3) He³ee&³eer efMe#eCee®³ee ³eespevee mHe<ì keÀje.
4) ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee mecem³ee mHe<ì keÀ©ve mekeÌleer®³ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeemeeþer GHee³e³eespevee
meebiee.
5) je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eevee®eer ceeefnleer meebiee.
6) oeefjêîe cnCepes keÀe³ e les meebietve oeefjêîee®eer keÀejCes mHe<ì keÀje.
7) efìHee Ðee.
1) Jebef®ele IeìkeÀe®es efMe#eCe
2) ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀê
3) Dee³eg4) oeefjêîe js7.8meboYe&met®eer
1) Òee. MeefMekeÀeble njer Deì^eJeuek eÀj, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer efJekeÀeme OeesjCes, Mesþ
HeefyuekesÀMevme, 2005.
2) [e@. efoueerHe peieleeHe, [e@. megefce$ee HeJeej, ceneje<ì^e®eer DeLe&J³eJemLee, DeLeJe& HeefyuekesÀMeve,
2014.munotes.in

Page 160

1603) [e@. efoueerHe Meb. Heeìerue, [e@. efmcelee YeesF&j, Òee. ÒeJeerCe meve³es, Òee. jcesMe cne$es, ûeeceerCe
efJekeÀemee®eer leeW[DeesUKe, ogj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, 2010.
4) [e@. Dee.efkeÀ. Ke[mes, Yeejleer³e meceepe DeeefCe meeceeefpekeÀ mecem³ee, efnceeue³ee HeefyueefMebie
neTm e, 2004.
5) Òee. je. vee. IeeìesUs, ûeeceerCe meceepeMeem$e Je meecegoeef³ekeÀ efJekeÀeme, Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve,
2000
6) [e@. Deevebo vee[keÀCeea, Deejesi³ee®ee DeLe&, ûebLeeueer ÒekeÀeMeve.
7) Òee. Heer.kesÀ. kegÀuekeÀCeea, Deejesi³e DeeefCe meceepe, [e³eceb[ ÒekeÀeMeve, HegCes, 2008
8) Òee. Sue.peer. osMecegKe, F³eÊee DekeÀjeJeer efMe#eCeMeem$e, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHegj, 2006
9) Òee. DeMeeskeÀ [ebies, [e@. efJepe³e keÀekeÀ[s, peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve,
keÀesuneHegj 199 9.
10) meew. Sce.Dee³e. ceesceerve, yeeue Deejesi³e Heefj®e³ee&, Sced. Dee³e. ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj, 2010.
11) je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e DeefYe³eeve, DeefOekeÀejer / HeoeefOekeÀejer ³eeb®esmeeþer ceeie&oMe&keÀ
HegefmlekeÀe, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³ e efJeYeeie, ceneje<ì^ Meemeve.
12) [e@. DejefJebo ogveeKes, Òeiele Mew#eefCekeÀ lelJe%eeve, efvel³evetleve ÒekeÀeMeve
13) Òee.Mecemegefove leebyeesUer, ceneje<ì^e®ee Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme, [e³eceb[ HeefyuekesÀMeve, HegCes, 2009
14) Òee. cenWê pJeueble ûeeceerCe Mew#eefCekeÀ mecem³ee
15) Òee. efJeueeme jCemegYes, efMe#eCe, 2005
16) Òee. S. Jee³e. keÀeW[skeÀj, yeejeJeer meceepeMeem$e, HeÀ[kesÀ HeefyuekesÀMeve, 2007
17) Òee. ®ebêkeÀeble Keb[eieUs, Yeejleer³e meceepe, 1998
18) Òee. ®ebêkeÀeble Keb[eieUs, Y eejleer³e meceepe j®evee DeeefCe HeefjJele&ve, 2006
munotes.in

Page 161

161IeìkeÀ -8
ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee mecem³ee (Yeeie 2)
-Òee. efJeJeskeÀ Meeb. ®eJneCe
Heeþe®eer j®evee :
8.1 GefÎ<ìîes
8.2 ÒemleeJevee
8.3 keÀpe&yeepeejerHeCee®eer keÀejCes
8.4 keÀpe&yeepeejerHeCee keÀceer keÀjC³ee®es GHee³e
8.5 MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³es®eer keÀejCes
8.6 MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee jesKeC³eemeeþer®es GHee³e
8.7 meejebMe
8.8 mJeeO³ee³e
8.9 meboYe&met®eer
8.1GefÎ<ìîes
keÀpe&yeepeejerHeCee®eer keÀejCes DeY³eemeCes.
keÀpe&yeepeejerHeCee keÀceer keÀjC³ee®es GHee³e meg®eefJeC es.
MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³es®eer keÀejCes DeY³eemeCes.
MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee keÀceer keÀjC³eemeeþer GHee³e meg®eefJeCes.
8.2ÒemleeJevee
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesceO³es Mesleer ne J³eJemee³e Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee ceeveuee p eelees.
osMee®ee efJekeÀeme DeeefCe Òeieleer ner Mesleer J³eJemee³eeJej®e DeJeuebyetve Deens. GHeefpeJeerkesÀ®es meeOeve cnCetve
Mesleer J³eJemee³eekeÀ[s Heeefnues peeles. l³ee®eÒeceeCes Meslecepegjebvee jespeieej GHeueyOe neslees. lemes®e me¬eÀer³e
GÐeesi eebvee keÀ®®³ee ceeuee®ee HegjJeþe osKeerue Mesleer #es$eeletve®e kesÀuee peelees. cee$e peieYejeleerue 2/3
ueeskeÀ HeÀkeÌle Mesleer J³eJemee³e Meem$eMeg× leNnsves keÀjleevee efomeleele. veJeerve leb$ee®³ee JeeHejeletve
GlHeeoveele Jee{ keÀjleevee efomelee le.
Yeejleele Mesleer J³eJemee³e ne HeejbHeeefjkeÀ He×leerves kesÀuee lemes®e MesleerkeÀ[s yeIeC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve
Depetvener kesÀJeU GHeefpeJeerkesÀ®es SkeÀ meeOeve cnCetve ®eDeens . l³eecegUs Mesleer ne J³eJemee³e Deens ner
keÀuHevee Depetvener ©pet M ekeÀuesueer veener. l³ee®eÒeceeCes MeslekeÀN³ee®es DeJeuebyelJe HegCe&HeCes MesleerJej®emunotes.in

Page 162

162jenu³eecegUs Dev³e ÒekeÀej®es GlHeVee®es m$eesle MeesOeues peele veenerle. l³eecegUs GlHeVe ce³ee&efole jenles.
l³eele SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer ,kegÀìgbyeeleerue meom³ eeb®eer Jee{leer mebK³ee DeeefCe l³eeb®³ee iejpeeb®eer Hegle&lee
keÀjleevee Mesleerletve efceUCeejs GlHeVe ns DeHegjs He[les. l³eele®e ©{er, HejbHeje, Oeeefce&keÀ efJeOeer, ieejHeerì,
ogMeslekeÀN³eebvee ieeJeeleerue meeJekeÀej, J³eeHeejer, Þeerceble MeslekeÀjer, veelesJeeF&keÀ, yeBkeÀe efkebÀJee HelemebmLee
³ee®³eekeÀ[tve keÀpe& I³eeJes ueeieles. ns Iesleuesues keÀpe& ³eesi³e He×leerves HesÀ[ue s veener lej ns keÀpe& Jee{le®e
jenles. l³eeuee keÀpe&yeepeejerHeCee Demes cnCeleele. je@³eue keÀefceMeveves `Yeejleer³e MeslekeÀjer keÀpee&le pevce
Ieslees, keÀpee&le Jee{lees, keÀpee&le cejlees DeeefCe DeeHeu³ee JeejmeeJej keÀpe& mees[tve peelees '.³ e ee fJeOeeveeÜejs
ûeeceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee l³eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee Demes keÀpe&yeepeejerHeCee®es
Ye³eeJen mJe©He efometve ³esles.
8.3ûeeceerCe keÀpe&yeepeeje®eer keÀejCes
ûeeceerCe YeeieeceO³es MeslekeÀjer Deeef Ce Meslecepegjeb®es ÒeceeCe peemle Demeuesues efometve ³esles.
Yeejleer³e ûeeceerCe meceepe ne mebHegCe& ûeece cnCetve efJeefMe<ìHegJe& keÀeueKeb[eceO³es DeesUKeuee peele neslee.
l³eeveblej efye´ìerMe keÀeueKeb[ele ûeeceerCe J³eJemLesle l³eeb®³ee nmle#esHe ecegUs Je ÒeMeemekeÀer³e efveleercegUs
ûeeceerCe J³eJemLesle yeoue nesle iesues. DeeefCe l³eeletve meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepeefkeÀ³e mecem³eeb®eer
efveefce&leer nesle iesueer. efye´ìerMe keÀeueKeb[eHeemetve®e ûeeceerCe Yeeieele oeefjêîe, keÀpe&yeep eejerHeCee
³eebmeejK³ee mecem³eeb®eer efveefce&leer Peeueer. DeeefCe ³ee mecem³ee ûeeceerCe meceepe J³eJemLesuee Yes[meeJet
ueeieu³ee. ûeeceerCe Yeeieeleerue keÀpe&yeepeeje®eer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) oeefjêîe :
MeslekeÀN³eeb® es Ye³eeCe oeefjêîe ns ûeeceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee®es ÒecegKe keÀejCe Deens. Mesleer
J³eJemee³eemeeþer lemes®e GlHeeokeÀ JeDeveglHeeokeÀ keÀejCeemeeþer keÀpe& keÀe{eJes ueeieles. GlHeeokeÀ
keÀejCeemeeþer keÀe{uesues keÀpe& HesÀ[C³ee®eer Meke̳elee Deme les cee$e efvemeiee&ves meeLe ve efou³eeme
l³ee®eÒeceeCes yeepeejeleerue HeefjefmLeleer efJeHeefjle jeefnu³eeme ns keÀpe& l³eeuee HesÀ[lee ³esle veener.
DeveglHeeokeÀ keÀejCeemeeþer keÀe{uesues keÀpe& ns Mesleerleerue ³eMeeJej®e HesÀ[ues peeles. l³eecegUs peerJeveeleerue
Òel³eskeÀ keÀe³ee&meeþer oeefjêîeecegUs ogmeN³eeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. l³eeletve keÀpe&yeepeejerHeCee®eer
mecem³ee efvecee&Ce nesles.
2) legìer®ee Mesleer J³eJemee³e :
Yeejleele efmeceeble Je ueneve YetOeejkeÀeb®eer mebK³ee c eesþîee ÒeceeCeele Deens. lemes®e Meslecepegjeb®eer
osKeerue ueneve MeslekeÀN³eebvee efvemeie& DevegketÀue jeefnu³eeme Mesleerletve GlHeVe efceUt MekeÀles. cee$e l³eeJesUer
efJeHejerle HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. l³eeJesUer yengmebK³e MeslekeÀjer keg Àìgbyee®es DeboepeHe$ekeÀ legìer®es þjles Je
l³eebvee keÀpe& keÀe{C³eeefMeJee³e He³ee&³e efMeuuekeÀ jenle veener.
3) Meslepeefceveer®es legkeÀ[erkeÀjCe :
Yeejleele JeejmenkeÌkeÀ keÀe³eÐeevegmeej efHel³ee®³ee ce=l³egveblej l³eeb®eer mebHeÊeer cegueebceO ³es Jeeìueer
peeles. l³eecegUs Meslepeceerveer®es legkeÀ[erkeÀjCe nesle peeles. He³ee&³eeves SkeÀe efHe{erkeÀ[s DemeCeejer peceervemunotes.in

Page 163

163®eewL³ee efHe{erkeÀ[s ³eslesJesUer DeuHeYetOeejkeÀ yeveJeerles. ner peceerve legkeÀ[erkeÀjCeecegUs FlekeÀer ueneve nesles
efkeÀ leer keÀmeCesner Meke̳e nesle veener. He³ee&³eeves kegÀìgbyee®eer iejpe YeeieefJeC³eemeeþer keÀpe& Ieslees.
4) yesjespeieejer :
ûeeceerCe Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele yesjespeieejer Je DeOe&yeskeÀejer efometve ³esles. l³eele®e HeeJemeeJej
DeJeueby etve DemeCeejer Meslepeefceve ³eecegUs SkeÀ®e efHekeÀ Iesleues peeles. HeefjCeeceer GJe&jerle keÀeUele MeslekeÀjer
yesjespeieej jenleele. yesjespeieejercegUs GHeefpeefJekesÀmeeþer keÀpe& keÀe{C³eeefMeJee³e He³ee&³e jenle veener.
5) MesleerJejerue ueeskeÀ mebK³es®ee DeefleefjkeÌle Yeej :
Yeejleele ueeskeÀmebK³es®eer meelel³eeves kee{ Peeu³eeves oj[esF& ke=ÀDeens. lemes®e Meslepeefceveer®³ee efJelejCeeceO³es Demeceleesue, ueneve MeslekeÀN³ee®es ÒeceeCe Jee{uesues Deens.
l³eeletve oeefjêîee®eer efveefce&leer nesles. HeefjCeece peerJeve peieC³eemeeþer keÀpe& IesC³eeefMeJee³e He³ee&³e jenle
veener.
6) ie=n GÐeesieeb®ee Nneme :
ûeeceerCe YeeieeceO³es ueIeg DeeefCe kegÀìerj GÐeesieecegUs JesieJesieUîee IeìkeÀebvee jespeieej GHeueyOe
neslee s. efye´ìerMeebveer Yeejleeleerue keÀ®®ee ceeue efye´ìveceO³es vesTve HekeÌkeÀeceeue Yeejleele DeeCetve efJe¬eÀer
kesÀueer. mJemle efkebÀcele, ®eebieuee opee&cegUs ³ee mHeOexle Yeejleer³e GlHeeokeÀ efìketÀ MekeÀuee veener.
GojefveJee&ne®es m eeOeve®e iesu³eeves ®eefjleeLe& ®eeueefJeC³eemeeþer keÀpe& ne SkeÀcesJe He³ee&³e jeefnuesuee efometve
³eslees.
7) ke=ÀYeejleer³e Mesleer efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Deens. efvemeiee&®³ee uenjerHeCee. ³eecegUs GlHeVe ³esF&ue
³ee®eer MeeMJeleer vemeles. ogDeeefLe&keÀ efJeJeb®evesle meeHe[uee peelees. HeefjCeeceer MeslekeÀjer Je Meslecepetj ³eeb®³ee GlHeVeele meelel³e
vemeu³eeves keÀp e& I³eeJes ueeieles.
8) Jeef[ueesHeeefpe&le keÀpe& :
Yeejleer³e MeslekeÀjer keÀpee&le pevce Ieslees. keÀpee&le Jee{lees, cejlees DeeefCe cejleevee keÀpe&
JeejmeebJej ìeketÀve peelees. ûeeceerCe Yeeieeleerue meeceeefpekeÀ ©{er DeeefCe HejbHeje MesleerHe ×le, peceerve
efJeDeeefLe&keÀ MeeskeÀpe& SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀceerle nesles.
9) DeveglHeeokeÀ v³ee³eeue³eerve Ke®e& :
MeslekeÀjer kegÀìgbyee®es ûeeceerCe Yeeieele nesCeejs JeeoefJeJeeo DeeefCe keÀewìgbefyekeÀ Yeeb[Ces ³eeletve ceeie&
ve efveIeeu³eeves l es v³ee³eeue³eele peeleele. ³ee v³ee³eeue³eerve Keìu³ee®es efvekeÀeue ueeieC³eeme yeje®e
keÀeueeJeOeer ueeielees. l³eecegUs ³eeJej ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& neslees. Mesleerlegve nesCeejs legìHegbpes GlHeeove
l³eele®e v³ee³eeue³eerve Ke®e& ³eemeeþer keÀpe& keÀe{C³eeefMeJee³e He³ee&³e jenle veener.munotes.in

Page 164

16410) Mesleceeue efJeHeCeveeleerue oesMeslekeÀN³eeves GlHeeoerle kesÀuesuee ceeue ûeenkeÀe®³ee neleele He[sHe³e¥le keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee
JesieJesieUîee Òeef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe Mesleceeue efJeHeCeveele ne slees. efJeHeCeveeleerue oesl³eeb®³ee Mesleceeueeuee ³eesi³e cegu³e efceUle veener. l³eecegUs l³ee®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle megOeejCee nesle
veener. HeefjCeece keÀewìgbefyekeÀ Ke®ee&meeþer keÀpe& keÀe{C³eeefMeJee³e He³ee&³e je nle veener.
11) peceerveoej Je meeJekeÀejebkeÀ[tve MeesûeeceerCe Yeeieele efmeceeble DeuHeYetOeejkeÀeb®es lemes®e Yetceerefnveeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeu³eeves les
peceerveoej / meeJekeÀej ³eeb®³ee peceerve keÀmeC³eemeeþer Iesleele. DeMee pece erveerJej peemle Keb[ DeekeÀejCes,
keÀpee&T Hewmes osTve Mesleele jeyeefJeCes, keÀpe&HesÀ[erueener leieeoe ueeJeCes, keÀceer ojeves ceeue Kejsoer keÀjCes,
peemle J³eepe DeekeÀejCes, Keesìîee menîee IesTve, peyejomleerves MeslekeÀN³eeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ kes Àueer peeles.
YeesUe Yeeye[e MeslekeÀjer DeeefLe&keÀ efmLeleercegUs Dev³ee³e menve keÀjle jenlees. keÀpe&yeepeejer neslees.
Yeejleer³e MeslekeÀN³eeb®eer keÀpe&yeepeejeHeCee®eer Jejerue keÀejCes cenÊJeHetCe& Deensle. ³eemeJe&
keÀejCeebcegUs MeslekeÀN³ee ceO³es keÀpe&yeepeejerHeCee Dee{Utve ³eslees.
ûeeceerCe keÀpe&yeepeejer HeCee ®es HeefjCeece :
ûeeceerCe YeeieeceO³es MeslekeÀjer DeeefCe MeslecepegjebceO³es keÀpe&yeepeejerHeCee Dee{Utve ³eslees.
yengmebK³e ns DeuHeYetOeejkeÀ, Del³euHe YetOeejkeÀ Meslec epetj Demeuesues Dee{Utve ³esleele. De%eeve,
efvej#ejlee, Oeeefce&keÀ ceesþîee ÒeceeCeele Demeu³eecegUs mebOeermeeOet, peceerveoej, meeJekeÀej ³ee YeesUîee
Yeeye[îee ueeskeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ keÀjleele. neleeuee keÀece vemeu³eeves ®ejerleeLe& ®eeueefJeC³ eemeeþer
keÀpee&efMeJee³e He³ee&³e vemelees. l³eeletve efvecee&Ce nesCeejs HeefjCeece KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Mesleer GlHeeoveeJej HeefjCeece :
peceerveoej / meeJekeÀej ³eeb®³ee keÀpe& meeHeUîeele De[keÀuesu³ee MeslekeÀN³eeb®eer Meeje refjkeÀ Je
ceeveefmekeÀ efmLeleer {Uu³ee®es efomeles. keÀpe&yeepeejerHeCeecegUs keÀpe& keÀmes HesÀ[e³e®es ³ee efJeJeb®evesle®e
MeslekeÀjer Dee{Utve ³eslees. keÀeceele ue#e ueeiele veener. l³ee®³ee Ke®euesu³ee ceveesyeuee®ee HeefjCeece Mesleer
GlHeeoveeJej neslees.
2) Deelcenl³es®ee efJe®eej ceeie& :
MeslekeÀN³ee®³ee keÀpe&yeepeejerHeCeecegUs l³ee®e sceeveefmekeÀ Ke®®eerkeÀjCe ceesþîee ÒeceeCeele nesles.
yejs®e MeslekeÀjer DeMee mecem³eebvee meeceesjs peeT MekeÀle veener. yejs®e MeslekeÀjer ìeskeÀe®eer Y etefcekeÀe IewTve
Deelcenl³es®ee He³ee&³e efveJe[leele. iesu³ee keÀener oMekeÀeHeemetve MeslekeÀjer Deelcenl³es®es ÒeceeCe Jee{uesues
efometve ³esles.
3) Yetefcenerve MeslecepetjebceO³es Jee{ :
Yeejleeleerue yengmebK³e MeslekeÀjer Del³euHe Je DeuHeYetO eejkeÀ Deensle. DeeHeÊeerpevekeÀ efmLeleerle
keÀpe& keÀe{C³eeefMeJee³e He³ee&³e jenle veener. keÀpee&®es leejCe cnCetve yeN³ee®e JesUe efveJee&n®es meeOeve peceerve
ns®e þsJeeJes ueeieles. keÀpe& HesÀ[ ve peceu³eeves l³eeuee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ mees[eJee ue eielees. HeefjCeece
YetefcenerveebceO³es Jee{ nesles.munotes.in

Page 165

1654) DeeefLe&keÀ iegueeceefiejer :
MeslekeÀjer DeeefCe Meslecepegjebvee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjleevee Meslecepegjebvee iegueeceer®es peerJeve
peieeJes ueeieles. pees He³e¥le Iesleuesu³ee keÀpee&®e er HejleHesÀ[ nesle veener. lees He³e¥le meeJekeÀej, peceerveoej ns
MeslekeÀN³ee®eer megìkeÀe keÀjle veener. DeeHeu³ee MesleeJej keÀceer cepegjer osTve keÀece keÀ©ve Iesleele.
ceeveefmekeÀ MeejerefjkeÀ $eeme efouee peelees.
5) oeefjêîeele Jee{ :
Meslek eÀjer keÀpe& Iesle Demeles JesUer keÀpee&®eer HejleHesÀ[ MesleeceOetve efHekeÀ efveIeleevee®e efHekeÀe®³ee
mJe©Heele HejleHesÀ[ keÀjC³ee®eer Deì ìekeÀueer peeles. l³eecegUs ³esF&ue l³ee efkebÀceleeruee ceeue ÐeeJee
ueeielees. l³eecegUs MeslekeÀN³ee®es Deee fLe&keÀ MeesPeeu³eecegUs l³ee®³ee oeefjêîeele Jee{ nesles.
6) J³emeveeefOevelee :
keÀpee&T mJe©Heele Iesleuesues Hewmes DeveskeÀ keÀejCeebcegUs HesÀ[lee ³esT ve MekeÀu³eeves MeslekeÀjer
keÀpe &yeepeejerHeCeecegUs ef®ebleeûemle yevelees. l³eeletve MesleerkeÀ[ sogue&#e nesles. DeveskeÀ Òe³elve keÀ©ve osKeerue
keÀpee&®eer HejleHesÀ[ nesle veener. ceeveefmekeÀ efmLeleer KeeueeJeles l³eeletve J³emeveeb®³ee Deenejer peelees.
7) meeceeefpekeÀ ogMeslekeÀN³eeb®es keÀpe&yeepeejerHeCee®es He³e&Jemeve MeslekeÀN³eeb®eer peceerve meeJekeÀejeb®eer nesles. ³ee
Òeef¬eÀ³escegUs Kes[îeeleerue yengleskeÀ peceerveer®eer ceeuekeÀer DemeCeeje meeJekeÀejeb®ee DeeefCe meJe&mJe ieceeJetve
yemeuesu³ee Me slecepetje®ee ogmeje Jeie& Demes oesve Jeie& efvecee& Cenesleele. l³eeletve ûeeceerCe pe erJeveele leCeeJe
efvecee&Ce neslees. efyenej, yebieeue Je Deesjermee ³eeefþkeÀeCeer Yetceernerve Meslecepetj yeb[ keÀ©ve Gþues. l³eeletve
efnbmee®eej, ve#eueJeeoer ®eU JeU F. meeceeefpekeÀ ogDeMeeÒekeÀejs keÀpe&yeepeejerHeCeecegUs nesCeejs DeeefLe&keÀ lemes®e meeceeefpekeÀ og³esleele.
8.4 keÀpe&yeepeejerHeCee otj keÀjC³eemeeþer GHee³e ³eespevee
ûeeceerCe Yeei eeleerue keÀpe&yeepeejerHeCeecegUs MeslekeÀN³eebvee DeveskeÀ mecem³eebvee meeceesjs peeJes
ueeieles. efpeJeveeJeM³ekeÀ iejpeeb®eer Hegle&lee keÀjlee ³esle veener. keÀpe&yeepeejer Peeuesues MeslekeÀjer Heg{s
Yetceernerve Meslecepegj nesTve efceUsue l³ee cep egjerJej keÀece keÀjleele. He³ee&³eeves l³eeb®es veweflekeÀ DeOe:Heleve
Peeuesues efometve ³esles. l³eeletve efnbmee®eej Deelcenl³ee F. meeceeefpekeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesleele.
keÀpe&yeepeejerHeCee®es ns HeefjCeece otj keÀjC³eemeeþer Meemeveeves keÀener Òe ³elve kesÀues Deensle les Heg{erueÒeceeCes
meebielee ³esleerue.
1) OeesjCeelcekeÀ efveCe&³e :
mJeeleb$³eesÊej keÀeUele MeslekeÀN³eeb®eer keÀpe&yeepeejerHeCee keÀceer keÀjC³eemeeþer meceepeJeeoer
meceepe j®evee efmJekeÀejC³eele Deeueer. J³eeHeejer yeBke Àeb®es je<ì^er³ekeÀjCe keÀjC³eele Deeues, ieefjyeer
efveceg&uevee®es keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eele Deeues. jespeieej nceer ³eespevee, meeceeefpekeÀ megjef#elelee ³eespevee ueeietmunotes.in

Page 166

166keÀjC³eele Deeu³ee, mebpe³e ieebOeer efvejeOeej ³eespevee F. meJe& ³eespevee ûe eceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee ogj
keÀjC³eemeeþer meg© kesÀu³ee.
2) peceerve nmleeblejCe yeboer :
meeJekeÀej, J³eeHeejer, peceerveoej F. keÀpe& Iesleu³eeme l³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ JesUsJej ve
Peeu³eeme MeslekeÀN³ee®³ee peceerveer®es nmleeblejCe keÀp e& osC³eeN³ee J³ekeÌleerbvee keÀjlee ³esle veener. l³eeJej
mejkeÀejves yeboer DeeCeueer. l³eecegUs MeslekeÀN³ee®es Meslecepegjele JeieeakeÀjCe nesle veener.
3) keÀpe& J³eJenejebJej efve³eb$eCe :
MeslekeÀN³eeb®eer keÀpe&yeepeejerHeCee ogj keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves JesieJesieUs Òe³elve kesÀues. ³ee
Òe³elveeceO³es keÀpe&J³eJenejeJej efve³eb$eCe ìekeÀC³eele Deeues. keÀpe& J³eJenej keÀjleevee veeWo keÀjCes,
keÀpee&®ee leHeefMeue þsJeCes. lemes®e ³eele $etìer efomeu³eeme HejJeevee jÎ keÀjC³ee®eer lejleto keÀ jC³eele
Deeueer.
4) menkeÀejer mebmLeeb®ee efJekeÀeme :
ûeeceerCe Yeeieele menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve ÒeYeeJeer He×leerves keÀe³e& kesÀu³eeme ûeeceerCe
Yeeieeleerue keÀpe&yeepeejerHeCee ogj nesC³eeme ceole nesF&ue. ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve menkeÀejer mebmLeeb®eer efJeÊeer³e
j®evee GYeer kesÀueer. l³ee ¢<ìerves ûeeceerCe Yeeieele HelemebmLeeb®eer mLeeHevee ³eeletve keÀpe&yee peejerHeCee ogj
keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele Deeuee.
5) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ :
Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀve s efjPeJn& yeBkeÀ keÀe³eÐeeleerue lejletoervegmeej Mesleermeeþer keÀpe&HegjJeþe
efJeYeeie meg© kesÀuee. jep³e mejkeÀejer yeBkeÀ DeeefCe veeyee[&®³ee ceeO³eceeletve efjPeJn& yeBkeÀ DeeHeues Mesleer
efJe³eeefMeJee³e ûeeceerCe Yeeieeleerue keÀpe&yeepeejerHeCee ogj keÀjC³eemeeþer OeesjCeelcekeÀ efveCe&³e Iesleues
Deensle, les Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) DeeHeÊeerpevekeÀ efmLeleerle MeslekeÀN³eebvee DeLe&mene³³e keÀjCes.
2) ûeeceerCe Yeeieele Jes ieJesieUîee meJeueleer osTve GÐeesie mLeeHeve keÀjCes.
3) ye®eleer®eer meJe³e ueeJeCes.
4) Mesleceeue efJeHeCeve J³eJemLesleerue oes5) Heb®ee³elejepe®³ee ceeO³eceeletve ieeJee®ee meceleesue efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes.
6) MesleerceO³es keÀe³ece mJe©Heer megOeejCee Ie[Jetve DeeCetve MeslekeÀN³ee®³ee efpeJeveele efmLejlee efvecee&Ce
keÀjCes.
7) keÀceer J³eepeojeves keÀpe&HegjJeþe keÀjCes.
8) Mesleer mebyebOeer meeefnl³e DeuHe ojele GHeueyOe keÀ©ve osCes.munotes.in

Page 167

1679) Mesleer mebyebOeer DeeJeM³eke À ceeefnleer ceeefmekesÀ, Je=ÊeHe$e, ogjoMe&ve F. Üejs Òemeeefjle keÀjCes.
10) HeerkeÀ efJecee, HeMeg efJecee Üejs Mesleerleerue vegkeÀmeeve ìeUCes
11) DeeJeM³ekeÀ l³ee efþkeÀeCeer keÀpe&ceeHeÀer osCes.
ûeeceerCe Yeeieeleerue keÀpe&yeepeejerHeCee ogj keÀjC³eemeeþer Jejerue meJe& GHee³e mejkeÀejves ³eespeues
Deensle.
MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee :
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle Mesleer®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe& ceeveueer peeles. Hejblet Mesleer #es$ee®ee
cnCeeJee l emee efJekeÀeme Peeuesuee efomele veener. HeefjCeeceer l³ee®es efJeHejerle HeefjCeece Mesleer efJekeÀemeeJej Je
DeLe&J³eJemLesJej Peeuesues efometve ³esleele. l³eele®e Mesleer #es$eele MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee®es ÒeceeCe
efoJemeWefoJeme Jee{le Demeues ues efometve ³esles. leyyeue 20/6/17 ³ee keÀeueeJeOeerle peJeU peJeU 800
MeslekeÀN³eebveer Deelcenl³ee kesÀuesu³ee efometve ³esleele. ³eeceO³es efJeoYee&leerue MeslekeÀN³eeb®eer mebK³ee peemle
Demeuesueer efometve ³esles. efJeMesÒeceeCeele Jee{uesueer Deens. ³ee Jee{l³ee Deelcenl³eebcegUs meceepe DeeefCe Meemeve ³eeb®³ee meceesj veJeerve ÒeMve
efvecee&Ce Peeues Deens. ceneje<ì^ele efJeoYe&, cejeþJee[e, DeebOe´ÒeosMe, ³ee®eyejesye j jepemLeeve, Hebpeeye,
keÀvee&ìkeÀ, Deesjerme e, kesÀjU ³eemeejK³ee Òeebleele osKeerue Deelcenl³ee nesT ueeieu³ee Deensle.
osMeeves GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe, peeieeflekeÀerkeÀjCe ner OeesjCes efmJekeÀeju³eeveblej DeveskeÀ
yengje<ì^er³e kebÀHev³ee Y eejleele Deeu³ee. MesleermebyebOeer meecegûeer efvecee&Ce keÀ© ueeieu³ee. HegJeea®³ee ceeveeves
GlHeeove Ke®ee&le Jee{ Peeueer, DeHesef#ele GlHeeove Peeues veener, keÀpe&yee peejerHeCee Jee{uee. Mesleerleerue
ogHe[ueer. ³eecegUs MeslekeÀjer Jeiee&le efvejeMe eJe Goeefmevelee efvecee&Ce Peeueer. l³eeletve J³emeveeefOevelee
Jee{ueer. Heg{s vewjeM³esletve Deelcenl³ee®es ÒeceeCe Jee{le iesues. ceeieeru e keÀener JeDeelcenl³eeb®eer DeekeÀ[sJeejer KeeueerueÒeceeCes Deens.munotes.in

Page 168

168MeslekeÀN³eeb®es Deelcenl³es®es ÒeceeCe Heg{erueÒeceeCes :
Je1996 13.3…
2000 17.5…
2004 19.2…
Jejerue DeekeÀ[sJeejerJe©ve Demes efometve ³esles keÀer, 2000 ®³ee oMekeÀele MeslekeÀN³ee b®³ee
Deelcenl³es®es ÒeceeCe Jee{le iesues. 2001 les 2005 ³ee keÀeUele megceejs 87,000 MeslekeÀN³eebveer
Deelcenl³ee kesÀu³ee. lej 1997 -2005 ³ee keÀeUele megceejs 1,50,000 MeslekeÀN³eebveer Deelcenl ³ee
kesÀu³ee. Òel³e#eele ns DeekeÀ[s peemle DemeC³ee®eer Meke̳elee DeY³eemekeÀebveer kesÀueer Deens.
keÀener efveJe[keÀ jep³eebceO³es Deelcenl³es®³ee ÒeceeCee®ee oj ceesþe Dee{Utve ³eslees.
jep³e oj ueeKeeceeies MeslekeÀjer Deelcenl³ee
1) leeefceUvee [t 32…
2) keÀvee&ìkeÀ 40.8…
3) íÊeermeie[ 44.8…
4) ceneje<ì^ 50.6…
5) kesÀjU 94.7…
6) DeebOe´ÒeosMe 33.2…
Yeejleeleerue keÀener jep ³eebceO³es Deelcenl³es®es ÒeceeCe oj ceesþe Dee{Utve ³eslees.
leeefceUvee[tceO³es 32…, DeebOe´ÒeosMeele 33.2…, keÀvee &ìkeÀ ceO³es 40.8…, ceneje<ì^ele 50.6…
DeeefCe kesÀjU ceO³es oj ueeKeeceO³es Deelcenl³es®es meJee&efOekeÀ ÒeceeCe efometve ³esles. DeeefCe ³ee mebK³esle
meelel³eeves Yej He[leevee efomele Deens. osMee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ner iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce nesle Deens.
³ee Deelcenl³esuee DeveskeÀ keÀejCes Deensle.
MeslekeÀjer Deelcenl³ee DeefleMe³e cenÊJeHetCe& Je mebJesoveMeerue Demee efJeDeeefCe HegveJe&meve Keel³eekeÀ[tve peeefnj kesÀuesu³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej peevesJeejer les ef[mebsyej 2016
He³e¥le ceneje<ì^eleerue 3 npeej 52 MeslekeÀN³eebveer Deelcenl³ee kesÀueer Demetve l³eeHewkeÀer 1 npeej 621
MeslekeÀN³eeb®³ee kegÀìgbefye³eebvee mejkeÀejves Òel³eskeÀer 1 ueeKe ©He³eeb®eer DeeefLe&keÀ ceole kesÀueer Demetve 1
npeej 167 ÒemleeJe DeHee$e þjefJeues Deensle. lemes®e 264 ÒemleeJeeb®eer ®eewkeÀMeer meg© Deens.munotes.in

Page 169

169efJeYeeieefvene³e DeekeÀ[sJeejer :
efJeYeeie DeekeÀ[sJeejer
1) DecejeJeleer 1085
2) Deewjbieeyeeo 1053
3) veeefMekeÀ 579
4) veeieHegj 360
5) HegCes 75
6) keÀe skeÀCe 0
(DeeOeej S.yeer.Heer. ceePee v³egpe, jengue kegÀuekeÀCeea, Gmceeveeyeeo)
keWÀê Je jep³e mejkeÀejkeÀ[tve MeslekeÀN³eeb®eer meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer Gb®eeJeC³eemeeþer
efJeefJeOe GHee³e³eespevee keÀjC³eele ³esle Demetve lejerner 2013 Heemetve mejemejer 12000 MeslekeÀN³eebveer
Deelcenl³ee kesÀueer Demetve 2015 ceO³es osMeele SketÀCe 133623 peCeeveer peerJeve mebHeefJeues Demetve
l³eeHewkeÀer 12 npeej 602 ke=Ànesles. 2014 ceO³es SketÀCe 5 npeej 650 MeslekeÀN³eebveer Deelcenl³ee kesÀueer Demetve 2015 ceO³es 8
npeej 7 peCeebveer Deelcenl³ee kesÀueer. SkeÀìîee ceneje<ì^ele 2014 ceO³es 2 npeej 568, 2015
ceO³es 3 npeej 30 MeslekeÀN³eebveer Deelcenl³ee kesÀuesuee re f o m e t v e³ e s l e s .
(keWÀê mejkeÀejves meJeex®³e v³ee³eeue³eele meeoj kesÀuesueer DeekeÀ[sJeejer)
8.5 MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³es®eer keÀejCes
1) keÀpe&HegjJeþe keÀjCeeN³ee meeOeveeb®ee DeYeeJe :
MeslekeÀN³eeuee Mesleermeeþer Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ek eÀlee Demeles. Mesleer mebyebOeer lelmece keÀeces
keÀjC³eemeeþer Goe. yeer -efye³eeCes, Keles, efkeÀìkeÀveeMekesÀ, cepetjer, Deewpeej ³eemeeþer HewMee®eer iejpe
YeeieefJeCee N³eemebmLeelcekeÀ keÀpe&HegjJeþîee®³ee mees³eeR®ee efJekeÀeme Peeuee veener. HeefjC eeceer meeJekeÀejebkeÀ[tve
keÀpe& keÀe{C³eeefMeJee³e He³ee&³e jeefnuee veener. meeJekeÀejekeÀ[erue keÀpee&Jejerue oeceogHHeì J³eepeecegUs
MeslekeÀjer DeeefLe&keÀ mebkeÀìele meeHe[uee.
munotes.in

Page 170

1702) nJeeceeveeleerue yeoue :
Yeejleer³e Mesleer ner efvemeiee&Jej D eJeuebyetve Demeuesueer Mesleer Deens. efvemeiee&ves meeLe efoueer lej®e
GlHeeove ³esles. cee$e keÀener Jemeelel³eeves Ieì Peeuesueer efometve ³esles. GlHeeovee®ee Ke®e& efveIesue SJe {s osKeerue GlHeeove neleele
He[sveemes Peeues. HeefjCeeceer MeslekeÀjer vewjeM³eeb®³ee ielexle meeHe[tve Deelcenl³esme ÒeJe=Êe Peeuee.
3) Deeoeveeb®³ee Jee{l³ee efkebÀceleer (Mesleer meeOeves) :
ke=Àefomeleele. DeeOeer®e DeeefLe&keÀ¢<ìîee keÀcekegÀJele Demeuesu³ee MeslekeÀN³eeuee ner meeOeves Kejsoer efMeJee³e
He³ee&³e vemelees. HeefjCeece GlHeeove Ke®ee&le meelel³eeves Yej He[les. HeefjCeece keÀpee&®³ee Kee F&le MeslekeÀjer
ueesìuee peelees Je Deelcenl³esme ÒeJe=Êe neslees.
4) Mesleceeuee®es YeeJe :
Mesleerletve GlHeeove ®eebieues efceUeues lejer l³eeuee ®eebieueer efkebÀcele efceUsue ³ee®eer MeeMJeleer
vemeles. keÀejCe yeepeejHesþsJej HegCe&HeCes ceO³em Leeb®es Je®e&mJe efometve ³esles. J³eeHeejer ceb[U mebieleceleeves
Mesleceeueeuee keÀceer YeeJe osleele Je ceesþîee ÒeceeCeele veHeÀe keÀceeJeleele. cee$e GlHeeoveele cenÊJeHegCe&
YetefcekeÀe yepeeJeCee N³ee MeslekeÀN³ee®³ee neleele keÀener®e jenle veener.
5) DeHegN³ee peueefmeb®evee®³ee megefJeOee :
Yeejleer³e Mesleer ner HeeJemee®³ee He[CeeN³ee HeeC³eeJej DeJeuebyetve Demeu³eeves leer nbieeceer
mJe©Hee®eer Demeuesueer efometve ³esles. HeefjCeeceer GlHeeove IesC³ee®eer F®íe Demetvener meeOeveebDeYeeJeer Mesleer
keÀjlee ³esle veener. peueefmeb®evee®³ee DeHegN³ee megefJeOeebcegUs Jee{l³ee GlHeVee®eer nceer keÀceer Peeuesueer efometve
³esles.
6) keÀpe&yeepeejerHeCee :
MeslekeÀN³eeuee GlHeeokeÀ keÀejCeemeeþer lemes®e DeveglHeeove keÀejCeemeeþer Yeeb[J euee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. cee$e DevegkegÀue efmLeleer jeneru³ee mekeÀpee&®eer HejleHesÀ[er®eer Meke̳elee Demeles. cee$e
efJeHejerle HeefjefmLeleer jeefnu³eeme keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjCes Meke̳e vemeles. kegÀìgbyee®ee ®eefjleeLe&
®eeueefJeC³eeme eþer Hegvne keÀpee&efMeJee³e He³ee&³e vemelees. l³eeletve keÀpe&yeepeejerHeCee Jee{le peelees. MesJeìer
keÀpe&HesÀ[ keÀjCes Meke̳e vemeu³eeves Deelcenl³e s®ee ceeie& efmJekeÀejlees.munotes.in

Page 171

1717) Keesìer Òeefle<þe :
ûeeceerCe Yeeieeleu³ee MeslekeÀjer ©{er, HejbHe jebvee ef®ekeÀìtve Demeu³eeves meCe, meceejbYe, Oeeefce&keÀ
keÀe³e&, ueive F. Òeefle<þs®eer ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& keÀjlees, meeceeefpekeÀ Òeefle<þsmeeþer #ecelee vemeleevee
ceesþîee keÀpee&®eer G®eue kesÀu³eeves lees DeefOekeÀeefOekeÀ ef®ebles®³ee ie lexle meeHe[lees.
8) efvej#ejlee :
ûeeceerCe Yeeieeleerue MeslekeÀjer ©{er, HejbHejebvee ef®ekeÀìtve Demelees lemee lees De[eCeer, DeefMeef#ele
Demeu³eeves l³ee®³ee YeesUîee mJeYeeJee®³ee iewjHeÀe³eoe mebOeermeeOet ueeskeÀ Iesleele. l³ee®eer GlHeVee®eer
meeOeves efnjeJetve Iesleele. HeefjCeeceer kegÀìgbyee®es HeeueveHeesefmJekeÀejlees.
9) ceeveefmekeÀlee :
yengleebMeer MeslekeÀjer DeefJe®eejer, keÀcekegÀJele cevee®es, HeefjefmLeleeruee meeceesjs pee C³ee®es Oee[me
vemeu³eeves Deelcenl³esme ÒeJe=Êe nesleele.
10) menevegYetleer®ee DeYeeJe :
keÀpe&yeepeejer DeeefCe JewHeÀu³eûemle MeslekeÀN³eeuee meceepeekeÀ[tve menevegYetleer DeeefCe DeeOeeje®eer
iejpe Demeles. l³ee®eer keÀcelejlee Demeu³eeves lees Go eefmeveles®³ee ielexle meeHe[lees.
DeMee efJeefJeOe keÀejCeebcegUs mebHegCe& osMeYej MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³es®es ÒeceeCe Jee{le iesues
Deens. l³eecegUs ³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer Heg{erueÒeceeCes GHee³e³eespevee meg®eefJeu³ee iesu³ee l³ee
GHee³ e³eepesvee Heg{erueÒeceeCes.
8.6 MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee jesKeC³eemeeþer®es GHee³e
MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee jesKeC³eemeeþer MeslekeÀN³eeb®eer meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efmLeleer
megOeejCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eemeeþer mejkeÀejv es Òe³elve kesÀuesues efometve ³esleele. l³eemeeþer
JesieJesieUer OeesjCes osKeerue mejkeÀej jeyeJele Deens. l³ee®es ³eesi³e HeefjCeece Peeues lej MeslekeÀN³ee®³ee
Deelcenl³ee jesKeu³ee peeT MekeÀleele.
1) keÀpe&HegjJeþîeemeeþer menkeÀejer mebmLeeb®eer m LeeHevee :
Yeejleer³e MeslekeÀjer ne ÒeecegK³eeves meeJekeÀej Je peceerveoejeb®³ee keÀpee&®³ee DeesP³eeKeeueer
oyeuesuee efometve ³eslees. meeJekeÀeje®eer ve efHeÀìCeejer cegÎue, J³eepee®ee oj l³eeletve l³ee®es MeejerefjkeÀ
lemes®e ceeveefmekeÀ Ke®®eerke ÀjCe Peeuesues efometve ³esles. ³ee keÀ®eeìîeeletve l³ee®eer cegkeÌlelee keÀjC³eemeeþer
menkeÀejer mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve DeuHeojeves keÀpe& HegjJeþe kesÀu³eeme Deelcenl³ee jesKeu³ee peeT
MekeÀleele.
2) meeJekeÀejebJej keÀ[keÀ keÀejJeeF& :
Deefuek eÀ[®³ee keÀeUele efJeveeHejJeevee meeJekeÀejeb®es ÒemLe ûeeceerCe Yeeieele Jee{le Deens.
MeslekeÀN³eeb®³ee De%eevee®ee, Demene³³eles®ee HeÀe³eoe Demes meeJekeÀej ceesþîee ÒeceeCeele Iesleevee efomeleele.munotes.in

Page 172

172DeeefCe l³eeb®³eekeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeele Mesleke ÀN³eeb®es MeesOeejkeÀ meeJekeÀejeb®ee MeesOe IesTve l³eeb®³eeJej keÀ[keÀ keÀejJeeF& keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) Hegjsmee keÀpe& HegjJeþe :
MeslekeÀN³eeb®³ee GlHeeokeÀ lemes®e DeveglHeeokeÀ iejpee u e#eele IesTve l³eeb vee Hegjsmee keÀpe&
HegjJeþe mejkeÀejer ³eb$eCesÜejs nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lej®e MeslekeÀN³ee®³ee iejpeeb®eer Hegle&lee nesT
MekesÀue.
4) ke=Àef$ece ìb®eeF&Jej efve³eb$eCe :
Yeejleer³e Mesleer®es mJe©He ns nbieeceer He×leer®es Deens. HeeJemee®³ee He[CeeN³ee HeeC³eeJej®e ceesþîee
ÒeceeCeele Mesleer kesÀueer peeles. GlHeeove IesC³ee®ee keÀeueeJeOeer SkeÀ®e Demeu³eeves DeMee nbieeceele GlHeeokeÀ
Je efJe¬esÀles, efye³eeCes, Keles, efkeÀìkeÀveeMekeÀeb®eer ke=Àef$ece ìb®eeF& efvecee& Ce keÀjleele. l³eecegUs ®e{îee YeeJeeves
DeMee meeOeveeb®eer Kejso erkeÀjeJeer ueeieles. l³eecegUs DeMeebJej mejkeÀejves keÀ[keÀ keÀejJeeF& keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
5) yeesieme efJe¬esÀl³eebJej keÀejJeeF& :
GlHeeovee®³ee keÀeueeJeOeerle yeer³eeCes, K eles, efkeÀìkeÀveeMekesÀ F. efJe¬esÀl³eekeÀ[tve yeesieme HegjJeþe
neslees. l³ee®ee opee& leHeemeC³ee®eer ³eb$eCee MeslekeÀN³eekeÀ[s vemeles. HeefjCeeceer mebyebOeerle Jemlet ³eesi³e
HeefjCeece oeKeJet ve MekeÀu³eeves MeslekeÀjer mebkeÀìele meeHe[lees. l³ee meeþer DeMee yeesieme Jemlet Je
efJe¬esÀl³eebJej keÀejJeeF& nesCes iejpes®es Deens.
6) ueIeg GÐeesieebvee Òeeslmeenve :
Yeejleer³e Mesleer ner HeejbHeeefjkeÀ He×leerves kesÀueer peele Demeu³eeves, lemes®e JeIesle Demeu³eeves Je ueIeg GÐeesieeb®eer mLeeHevee kesÀu³eeme HeÀeJeu³ee JesUsle jespeieej GHeueyOe nesTve SkeÀ DeeefLe&keÀ efmLejlee
efvecee&Ce nesT MekesÀue. cnCetve ûeeceerCe Yeeieele ueIeg GÐeesieeb®³ee mLeeHeve smeeþer DeuHeojeves keÀpe&HegjJeþe,
GlHeeove ojele megì, keÀ®®³ee ceeuee®eer GHeueyOelee F. OeesjCeelcekeÀ efveCe&³e Iesleu³eeme ueIeg GÐeesiee®eer
mLeeHevee nesTve jespeieeje®eer mees³e nesF&ue.munotes.in

Page 173

1737) efmeb®eve mees³eer megefJeOee :
ûeeceerCe Yeei eeleerue yengleebMeer Mesleer ner HeeJemee®³ee HeeC³eeJej DeJeuebyetve Demeu³eeves JeSkeÀ®e efHekeÀ peceerveerletve Iesleues peeles. F®íe Demetve meg×e efHekesÀ HeeC³ee DeYeeJeer Ieslee ³esle veener.
efmeb®evee®³ee m egefJeOee efvecee&Ce Peeu³eeme MeslekeÀjer JeefJekeÀeme meeO³e keÀ© MekeÀlees. cnCetve efmeb®eve megefJeOeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
8) efkeÀ[ J³eJemLeeHeve :
MeslekeÀN³eebveer GlHeeefole kesÀu esues efHekeÀ GlHeeove ns l³eeJej He[CeeN³ee efkeÀ[, jesieebcegUs Jee³ee
peeles. De%eeveer MeslekeÀN³eeuee l³ee®³eeJej keÀe³e GHee³e ³eespevee keÀjeJeer ns®e mecepele veener. cnCetve
efHekeÀebJejerue jesie, efkeÀ[îeeb®ee yeboesyemle keÀjC³eemeeþer MeslekeÀ N³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
9) ceeie&oMe&ve Je ÒeefMe#eCe :
MeslekeÀjer Mesleer GlHeeove Iesle Demeuesueer peceerveer®ee Heesle, nJeeceevee®eer DevegketÀuelee,
Deeoeveeb®eer GHeueyOelee ³ee meieUîee iees<ìeR®ee efJe®eej keÀ©ve efHe keÀ j®evee keÀMeer DemeeJeer ³eeyeeyele
le%eebceeHe&Àle MeslekeÀN³eebvee ceesHeÀle ÒeefMe#eCe Je ceeie&oMe&ve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
10) Deejesi³e megefJeOee :
efveke=À<þ Deenej DeeefCe DeepeejHeCe ³eeletve MeslekeÀN³ee®eer keÀe³e&#ecelee Ie ìles. l³e ecegUs
MeslekeÀN³ee®ee Hewmee ³ee keÀejCeemeeþer®e Ke®e& neslees. HeefjCeeceer GlHeeoveemeeþer Yeeb[Jeue keÀceer He[les.
l³eecegUs MeslekeÀN³eebvee Deenej lemes®e Deejesi³eefJe11) MeslekeÀN³eeb®³ee cegue ebvee Deej#eCe :
MeslekeÀN³eeb®³ee cegueebvee DeeefLe&keÀ efvekeÀosCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lemes®e MeslekeÀN³eeb®³ee cegueeb®³ee efMe#eCee®ee Ke®ee&®ee Yeej mejkeÀejves keÀceer
keÀjeJee.
12) efHekeÀ efJecee :
Yeejleer³e Mesleerleerue DeefveefM®elelee ue#eele IesTve efHekeÀ efJecee ³eespevee veececee$e nHlee osTve
meg© keÀjeJeer. lemes®e vegkeÀmeeve Peeu³eeme l³ee®eer leeye[leesye vegkeÀmeeve YejHeeF& efceUeJeer.
13) Megv³e J³eepeojeves k eÀpe&HegjJeþe :
yengleebMe MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³ee nîee DeeefLe&keÀ keÀejCeecegUs Peeuesu³ee efometve ³esleele.
cnCetve MeslekeÀN³eebvee Mesleermeeþer peemleerle peemle keÀpe& Megv³e J³eepeojeves efou³eeme lemes®e vewmeefie&keÀ
DeeHeÊeercegUs vegke Àmeeve Peeu³eeme DeMee MeslekeÀN³eeuee veJ³eeves keÀpe&HegjJeþe keÀjeJee. lees veeGceso nesCeej
veener ³ee®eer J³eJemLee mejkeÀejves keÀjeJeer.
8.7 meejebMe
³ee ÒekeÀjCeele ûeeceerCe mecegoe³ee®³ee mecem³eebceOeerue ûeeceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee®ee D eY³eeme
kesÀuee Demetve keÀpe&yeepeejerHeCee®³ee keÀejCeeb®ee DeY³eeme kesÀuesuee Deens. ûeeceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee®eer
mecem³ee keÀMee ÒekeÀejs keÀceer keÀjlee ³esF&ue l³eemeeþer GHee³e ³eespevee meg®eefJeu³ee Deensle. l³ee®eyejesyej
MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³es®eer keÀejCes DeY³eemetve Deelcenl³ee jesKeC³eemeeþer®es GHee³e meg®eefJeuesues Deensle.munotes.in

Page 174

1748.8 mJeeO³ee³e
1) ûeeceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee®eer keÀejCeefceceebmee keÀ©ve l³ee®es og2) ûeeceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee efveJeejCe keÀjC³eemeeþer GHee³e meg®eJee.
3) MeslekeÀN³ee®³ee Deelcenl³es®eer keÀejCes meebietve l³eeJej GHee³e meg®eJee.
4) efìHee efuene.
1) ûeeceerCe keÀpe&yeepeejerHeCee®eer keÀejCes.
2)keÀpe&yeepeejerHeCee ogj keÀjC³ee®es GHee³e.
3)MeslekeÀN³ee®³ee Deelcenl³ee jesKeC³eemeeþer GHee³e
8.9 meboYe&met®eer
1) [e@. efoueerHe HeJeej, [e@. megefce$ee peieleeHe, ceneje<ì^e®eer DeLe&J³eJemee³e DeLeJe& HeefyuekesÀMeve,
2014.
2) Òee. [e@. meew. Mewuee efyejepeoej, Òe e. efJeMJepeerle efyejepeoej, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, DeLeJe&
HeefyuekesÀMeve -2014.
3) [e@. iebieeOej efJe. keÀe³ebos -Heeìerue, Mesleer®es DeLe&Meem$e, ®ewlev³e HeefyuekesÀMevme, 2003.
4) [e@. DeMeeskeÀ pewve, Òee. efMeJeepeerjeJe DekeÀesUkeÀj, Òee. j efJebê Ieeieme, Òee. efMeJeepeerjeJe meeìce,
ûeeceerCe efJekeÀeme (efÜleer³e Je5) [e@. Jner.Heer. yeejKes[s, [e@. S.Sve. Heeìerue, [e@. Jner.Sme. efMebos, Òee. kesÀ. Smed. Heeìerue, Òee.
Jner. ìer. Keel eUs, ke=À6) [e@. veeje³eCe ®eewOejer, ûeeceerCe meceepeMeem$e, ³eMeJeblejeJe ®eJneCe ceneje<ì^ cegkeÌle efJeÐeeHeerþ,
veeefMekeÀ 2003.
7) ®egveKe[s vee.S., efJe.Ye. Heeìerue, ûeeceerCe meceepeMeem$e, HeÀ[kes À ÒekeÀeMeve, keÀesuneHegj,
1990.
8) vee[ieeW[s ieg©veeLe, ûeeceerCe meceepeMeem$e, keÀe@efvìveWìue ÒekeÀeMeve, HegCes 2002.
9) Òee. De©Ce ceCesjerkeÀj, ke=À10) Òee. ®ebêkeÀeble K eb[eieUs, Yeejleer³e meceepe, 1998.
11) [e@. Yee. efkeÀ. Ke[mes, Yeejleer³e meceepe DeeefCe meeceeefpekeÀ mecem³ee, efnceeue³ee HeefyueefMebie
neTme, 2004.
12) Òee. DeM eeskeÀ [ebies, [e@. efJepe³e keÀe keÀ[s, peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve ,
keÀesuneHegj, 1999.
13) [e@. efoueerHe Kewjveej, Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeMeem$e, efJeÐee yegkeÌme HeefyueMeme&, 2010.
14) Òee. MeefMekeÀeble njer Deì^eJeuekeÀj, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer efJekeÀeme OeesjCes, Mesþ
HeefyuekesÀMevme, 2005.
15) Òee. je. vee. IeeìesUs, ûeeceerCe meceepeMeem$e Je meecegodeef³ekeÀ efJekeÀeme, Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve,
2000.
munotes.in

Page 175

प्रथम वर्ष कला शाखेतील ग्रामीण विकास अभ्यासक्रमाांसाठी २०२०-२०१२ पासून
सत्ाांती परीक्षेसाठी प्रश्नपत्रत्केचा सुधाररत नमुना
परीक्षेचा कालावधी = ३ तास एकूण गुण
= १०० (प्रती सत्)

सवष 5 प्रश्नाांना 20 गुण आहेत आत्रण सवष प्रश अत्रनवायष आहेत.

प्रत्येक प्रश्नात अांतगषत त्रनवड असेल.

प्र. १. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण १ )
२० गुण
अ
ब
क

प्र. २. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण २ )
२० गुण
अ
ब
क

प्र. ३. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण ३ )
२० गुण
अ
ब
क

प्र. ४. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण ४ )
२० गुण
अ
ब
क

प्र. ५. कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा (प्रकरण १, २, ४, ४. प्रत्येक प्रकरणातून एक प्रश्न )
२० गुण
अ
ब
क
ड munotes.in